Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Obrazlılıq və məntiqlilik.
17
-“Ağıldan və elmdən daha yaxşı bir dövlət yoxdur. Çünki həmişə səninlə olar və heç kəs onları sənin əlindən ala bilməz.” (12, 9) M.Ş.Vazehlə İvan Qriqoryevin birgə hazırlaqıqları “Kitabi-türki”(1852) dərsliyində də şagird intellektinə təsir göstərmək, ağıl və kamala çatmaq ideyaları önə çəkilir. Müəlliflər uşağa elm öyrətməyi məsləhət görür və onun əhəmiyyətindən bəhs edirlər. Kitabda oxuyuruq: “Xəlq ölüdür, elm əhli diri”, “Alim cahili tanır ondan ötrü ki, o cahil var idi və cahil alimi tanımaz o səbəbdən ki, o alim olmayıbdır.” (12, 15) Nəsihətnamələr şəklində deyilən və aforizm səviyyəsində olan bu cümlələr çox təsirlidir. Müəlliflər bu kəlamların təsir gücünü bir az da artırmaq üçün təsvir və ifadə vasitələrindən, gözlənilməz sözlərdən istifadə edirlər: “Kim ki tikan əkər, ondan üzüm dərməz”, “Hər kəs ki xeyrı öyrədir özgəyə, özü əməl eləməz, o kor kimidir ki, əlində çıraq ola, özgələr onun çırağı ilə yol tapalar, amma özünə bir faydası olmaya.” (12, 15, 16) Birinci aforizmdəki “üzüm dərməz” ifadəsi bu məqamda gözlənilməz olduğu üçün təsirlidir. Həm də bu ifadədə gizli bir ironiya var. Uşağa təsir edən elə həmin ironiyadır. İkinci aforizmdə isə “çıraq” bir obrazdır. Həmin obraz vasitəsi ilə fikir daha da güclənir və oxucuya təsir göstərir. Əgər əlində çıraq tutmusansa və ondan istifadə etmirsənsə çıraq əhəmiyyətini itirir. Ondan başqaları faydalanır. Beləliklə, obrazlı sözə, məntiqə önəm verən ilk dərsliklərimizdə verilən el ədəbiyyatı nümunələri də həmin meyarlarla seçilirdi. Dərsliklərə hər təsadüfi əhvəlat daxil edilmirdi. İbtidai sinif dərsliklərinə daxil edilən əsərlərin iki cəhəti xüsusi ilə nəzərə alınırdı:
hekayət verilmişdi:
18
edir ki, bu adamın ayağı düşərli deyil. Deməli ovu da pis olacaq . İş elə gətirir ki, padşahın ovu uğurlu olur. Qayıdan baş padşah həmin adama ənam verir. Qədəmi uğursuz olan həmin adam padşaha deyir: -Səhər mənim ilk gördüyüm adam siz, sizin isə ilk gördüyünüz adam mən idim. Sizin ilk ovunuz uğurlu oldu. Deməli mən bəduğur deyiləm. Mən isə döyüldüm. Deyin görək kimin ayağı uğursuzdur?” Bu dəmir məntiqin qarşısında padşah bir söz deyə bilmir. Bu adama çoxlu bəxşiş verir. (12, 17) Heç bir ibarəli söz işlətmədən yalnız intellektin gücü ilə padşaha qalib gələn bu adamın obrazı uzun müddət şagirdlərin xəyalında özünə yer tapır. Obrazlı, yerində və məntiqlə deyilmiş sözə bu dərsliklərdə xüsusi diqqət yetirilirdi. Kitabdakı hekayətlərin birində deyilir ki, kasıb bir adam təsadüfən padşah seçilir və dövlətli bir adamın var-yoxunu əlindən alandan sonra onların ikisinin arasında belə bir dialoq olur: -Halın necədir? -Sənin dünənki halın kimi? -Mənim dünən halım necə idi? -Mənim bu günkü halım kimi? Bu dialoq sözün qüdrətinə həsr olunub. Danışanların hər ikisi məntiqə əsaslanır və sözün gücündən istifadə edir. Dərslik müəllifləri belə hesab edirlər ki, sözün qüdrətini şagirdə, çatdırmaq obrazlı və məntiqi ifadələrdən istifadə etmək dərsliyin əsas vəzifələrindəndir.(12, 21) Seyid Əzim Şirvaninin “Tacül-kütub” dərsliyində uşaqlarda məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi üçün “Ərəb və naqə” adlı bir süjet verilmişdir. Süjetdə təsvir olunur ki, bir ərəb on dəvəsi ilə yol gedirmiş. O dəvənin birini minib, digərlərini 19
sayır. Nəticədə isə doqquz alınır. Dəvədən düşüb sayır, görür ki, onların sayı ondur. Bu hal bir neçə dəfə təkrar olunur. Axırda ərəb mindiyi dəvədən düşür ki, dəvəsinin biri itməsin. (12, 41) Bu əhvalat Molla Nəsrəddin lətifələrindən də məlumdur. Lakin dərslikdə verilən süjetin fərqi orasındadır ki, ərəb sona qədər işin nə yerdə olduğunu başa düşmür. Süjetin belə sadəlövh verilməsi uşaqlarda həm yumor hissini inkişaf etdirir, həm də onları düşündürür. Müəllif işin nə yerdə olduğunu açıqlamır, beləliklə, şagird məntiqinə, düşüncəsinə meydan verir. Tədrisimizin tarixi ilə məşğul olan alimlərimizin kitablarında XIX əsr xüsusi bir dövr kimi səciyyələnir. Bu əsrin ictimai siyasi hadisələri təhsilimizə də güclü təsir etmişdir. Azərbaycanın şimal hissəsinin müharibə yolu ilə Rusiya tərkibinə qatılması bizim məktəblərdə rus təhsilinin əsasını qoydu. Tariximizdə qanlı hadisələrlə müşayiət olunan, bir xalqı iki yerə parçalayan Gülüstan və Türkmənçay sülh müqavilələri şimali Azərbaycanın Avropa təfəkkürünə yaxınlaşmasına səbəb oldu. Rus dili öyrənməyin zəruri olduğunu başa düşən xalq onu öyrənməyə başladı. Rus dilinə ehtiyacımız çoxdur, Bilməsək dil, əlacımız yoxdur. deyən Seyid Əzim Şirvani də dərk edirdi ki, bu dili bilməsək Rusiyanın tərkibində heç nəyə nail ola bilmərik. Beləliklə, rusların istilası yeni tipli məktəblərin açılması, dərslərimizin yolunu dəyişdirdi. Onu öz yolundan rus məktəblərinin və rus dilli kitabların yoluna düşməsinə səbəb oldu. Məktəblərdə Çernyayevskinin yaratdığı «Vətən dili» dərsliyi keçilməyə başladı. Orta məktəbin ibtidai siniflərinin proqram və dərsliklərində ədəbi nümunələrin kifayət qədər geniş yer tutduğunu nəzərə alaraq onların tədrisi haqqında ayrıca fikir söyləmək ehtiyacı duyulur. Ana dilinin incəliklərini mənim- sətmək üçün ədəbiyyatın yüksək səviyyədə tədrisi xüsusi
20 əhəmiyyətə malikdir. İbtidai məktəblərdə «Oxu» dərsləri ana dili tədrisinin mühüm tərkib hissəsi olduğuna görə ədəbi nümunələrin öyrədilməsi də ana dilinin tədrisi kimi dərk olunmalıdır. Buna görə onu təkcə dil faktoru kimi ortalığa qoymaq olmaz. O, həm də ədəbiyyat tədrisinin əsas amillərini əks etdirir. Buna görə də ibtidai məktəbdə ədəbiyyat tədrisinin öyrədilməsi təcrübəsini xatırlamaq və qarşıda dayanan tələbləri aydınlaşdırmaq başlıca vəzifələrdəndir. Azərbaycan ədəbiyyatının günəşi hesab olunan Nizami Gəncəvi məktəbdə «Quran»ın tədrisindən əlavə başqa mətnlərin də tədrisinə daxili bir zərurət duyurdu. Onun yaratdığı «Sirlər xəzinəsi» poeması çox sonralar Seyid Əzim Şirvaninin «Rəbiül ətfal» dərsliyinin yaranmasına səbəb oldu. Bəlkə də ədəbiyyatımızın və təhsilimizin tarixində Seyid Əzim Şirvani ilk dəfə dərk etdi ki, «Sirlər xəzinəsi» həqiqi «Oxu» kitabıdır. Əlbəttə təəssüflər olsun ki, uzun müddət məktəbimiz və cəmiyyətimiz bu fakta laqeyd qaldı. Bunun bir səbəbi də əsərin fars dilində yazılması idi. «Sirlər xəzinəsi»nin dərslik kimi yazılmasının bu gün xüsusi isbata ehtiyac yoxdu. Burada hər şey məktəbin tələbinə uyğun verilmişdir. 20 məqalatdan ibarət olan əsərin hər bir məqalatı iki hissəyə bölünür. Birinci hissədə hər hansı bir müdrik əhvalat nəql olunur, ikinci hissədə isə onun fəlsəfəsi verilir. «Kərpickəsən kişinin dastanı», «Zalım padşahla Zahidin dastanı», «Sultan Səncər və qarı» və sair kimi əhvalatlardan sonra fəlsəfi fikirlər gəlir. Böyük Nizami özünün fəlsəfi düşüncələrini elə verir ki, əhvalatı yenidən nəzərdən keçirməli olursan. Bizim fikrimizcə, Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi» əsəri ilk oxu kitabıdır. Ondan sonra yaranan bir sıra dərslikləri- miz məhz «Sirlər xəzinəsi» kompozisiyasına əsaslanır. A.Bakı- xanovun, Mir Möhsün Nəvvabın nəsihətlərində, Nizaminin «Sirlər xəzinəsi»nin ənənələri aydın görünür. Təsadüfi deyil ki,
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|