Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
21
adını çəkdiyimiz həmin əsərlər bu gün də dərslik rolunu oyna- maqdadır. Beləliklə, uşaqlar üçün «Oxu» dərslikləri yaratmaq ənənəsi Ana dilinin tədrisi metodikası elmindən təxminən doqquz yüz il əvvəl yaranmışdır. Bu isə çox mühüm bir faktdır. Deməli, ana dilinin incəliklərini öyrənmək üçün xalq ədəbiyyatının hikmətli məzmunundan istifadə etmək zərurətini ilk dəfə dahi Nizami bütün dərinliyi ilə dərk etmişdir. Dahi bəstəkar, görkəmli curnalist və pedaqoq Üzeyir Hacıbəyov «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 19 avqust tarixli 32-ci sayında «Tənqidat» sərlövhəli məqaləsində «İkinci il» dərsliyinin məziyyətlərindən bəhs edərək yazırdı: «Söz yoxdur ki, yuxarıda zikr olunmuş şerlər quru bir tedad, təzkardan ibarət olmayıb, bəlkə gözəl söhbətlər və hekayələr şəklində yazılıb. Hər hekayənin axırında da orada zikr edilmiş şeylərin adları tedad olunubdur. Unutmayalım ki, hər bir dərs öyrətməkdən başqa, bir də uşaqların tərbiyəsinə xidmət etməlidir» . Görkəmli sənətkarın «Unutmayalım ki, hər bir dərs yazıb oxumağı öyrətməkdən başqa, həm də uşaqların tərbiyəsinə xidmət etməlidir» tezisi əslində Nizami ənənəsini bir daha təsdiq edir. Əlbəttə müəllif birbaşa Nizamini nəzərdə tutmur, «Sirlər xəzinəsi»nin yolu ilə gedən dərsliklərimizin ümumi ənənəsinə əsaslanır. Beləliklə, dərsliklərimizin yaranma tarixi haqqında mövcud olan elmi nəticəyə bir qədər də dəqiqlik gətirərək onun ilk nümunəsinin məhz «Sirlər xəzinəsi» olduğunu söyləməyə cəsarət edirik. Sözün həqiqi mənasında xalq müdrikliyinə əsaslanan bu kitab fars dilində yazılsa da Azərbaycan düşüncəsinə, xalq pedaqoqikasına əsaslanır. Heç kəsə əl açıb dilənmək istəməyən kərpickəsən qoca, padşahın qüsurlarını qorxmadan üzünə deyən qoca Zahid, Sultansəncərə kimliyini anladan Qarı və digər obrazlar əsil dərslik nümunələridir və uzun müddət oxucunun yaddaşında qalır: Bu kərpicin qəlibini yansın deyə oda at, Başqa bir sənət tapıb işlə muradına çat-
22 deyən şahzadənin qarşısında müti olmağı ağlına belə gətirməyən qoca kərpickəsənin aşağıdakı sözləri əsil əyilməzlik simvoludur. Ona görə əlimi öyrətdim bu sənətə Bir gün sənə əl açıb düşməyim xəcalətə. (9, 117) Şam şəhərində yaranan və dildən-dilə düşən bu əhvalat Nizaminin qələmində yeni poetik bir zirvəyə qalxdı. Nizamidən sonra Məhəmməd Füzuli daha da irəli getdi. O əsərlərini Azərbaycan dilində yazmaqla yanaşı «Leyli və Məcnun» poemasını «Oxu» kitabının tələblərinə uyğun yaratdı. Hər bir fəslə elə ad qoydu ki, sərlövhəni oxuyan uşaq onun məzmunundan hali olsun. Füzulinin «Leyli və Məcnun”u həm də məzmunundakı pedaqoci fikirlərin bolluğu ilə başqalarından fərqləndi: Key şux, nədir bu göftgulər, Qılmaq sənə tənə eybculər? Neyçin özünə ziyan edirsən, Yaxşı adını yaman edirsən?
Neyçin sənə tənə edə bədğu Namusuna layiq işmidir bu? (8, 44) Anasının Leyliyə nəsihəti müasir məktəb üçün də örnək ola bilər. Hər iki böyük sənətkarın dərslik hesab etdiyimiz bu əsərlərin əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, bu əsərlərin məzmunu obrazlı düşüncə ilə bağlıdır. Həmin dərsliklərin tədrisi intellektin, düşüncənin inkişafına xidmət edir. Məlumdur ki, Azərbaycan ərazisində ibtidai məktəblərin əsası 1854-cü ildə qoyulub. Həmin ilin noyabrın 10- da Qubada, 24-də Ordubadda ibtidai məktəblər açıldı. Lənkəranda isə ibtidai məktəb 1865-cı ildə sentyabrın 24-də təsis olundu. (22, 11) Gürcüstan dövlət arxivinin sənədlərinə əsasən verilən bu məlumatdan görünür ki, 19-cu əsrin 2-ci yarısında ibtidai
23
məktəblərin şəbəkəsi genişlənir. Bununla bağlı “Ana dili” dərslikərinin yaranması da intensiv xarakter alır. Rus və Avropa dərsliklərinə uyğun gələn yeni tipli tədris kitablarının meydana gəlməsi də bu dövrə təsadüf edir. Maraqlı cəhət burasıdır ki, 1882-ci ildə yaranan “Vətən dili” dərsliyində obrazlı sözə xüsusi əhəmiyyət verilmişdi. Kitabın birinci hissəsində “Uşaq və gözlük” hekayəsində təsvir olunur ki, atasının kitab oxuyarkən gözlük taxdığını görən uşaq, xahiş edir ki, ona da gözlük alsınlar. Atası isə uşağa gözlük əvəzinə “Əlifba” kitabı alır. Beləliklə Əlifba kitabı – uşaq gözlüyü metaforası yaranır. Ata obrazlı şəkildə uşağına başa salır ki, dünyanı görmək üçün kitab oxumaq lazımdır. Ata gözlük taxır ki, kitabdakı yazıları oxuya bilsin. Uşaq isə kitab oxuyur ki, həyatda baş verənləri görsün, ondan baş çıxarsın, ibrət götürsün. Sonralar Abdulla Şaiqin ibtidai sinif dərsliyinin “Uşaq gözlüyü” adlandırması da bu ənənənin davamı kimi görünür. “Vətən dili” dərsliyində verilən bir ibrətamiz əhvalat da diqqəti cəlb edir. “Bağban və oğulları” adlanan bu hekayətdə təsvir olunur ki, bir bağban uşaqlarına ölərkən vəsiyyət edib deyir ki, ağacların dibində xəzinə gizlətmişəm. Ağacların dibini qazıb onu tapsanız dövlətli olarsınız. Uşaqlar vəsiyyətə əməl edirlər, amma xəzinəni tapa bilmirlər. Payızda dibi belləndiyi üçün ağaclar çoxlu bəhrə verir. Onlar başa düşür ki, atalarının dediyi söz obrazlı imiş. Ağacların dibini belləməklə xəzinə tapmağın sirrini başa düşən uşaqlar hər il bağa qulluq edirlər. Beləliklə başa düşülür ki, əgər ata uşaqlara birbaşa nəsihət edib ağaclara qulluq etməyi tapşırsaydı bu sözün nəticəsi bəlkə də az olardı, ya da heç olmazdı. Sözün birbaşa mənasının təsirsiz olduğunu başa düşən müəlliflər obrazlı ifadələrlə zəngin olan sözlərə xüsusi önəm vermişlər. R.Əfəndiyev özündən əvvəl yazılmış dərsliklərin ən yaxşı ənənələrini qoruyub saxlayan “Bəsirətül-ətval” (1902) dərsli-
24 yində uşaqların hazırcavab , sözü yerində və məqamında işlətmək qabiliyyətlərinə təsir edən əsərlərə daha çox yer verməyə çalışırdı. Onun özü bir şair kimi sözün obrazlı deyilişinə xüsusi diqqət verirdi. Onun “Durna” şeiri o dövrün ədəbiyyatında yeni tipli poeziya nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Ay havada uçan durna, Bizi qoyub qaçan durna, Get, xoş gəldin, səfa gəldin, Gələcəksən haçan, dürna?! Təbiətə, quşa, ağaca əşyalara canlı kimi müraciət etməklə obraz yaratmaq ənənəsi yeni tipli bir ədəbi hərəkatın başlanğıcı idi. R.B.Əfəndiyev başa düşürdü ki, durnaya insan kimi müraciət etmək şerin obrazlılığını təmin edir. Dərsliklərimizdə yaranan bu ənənələri daim inkişaf etdirən R.Əfəndiyev “Uşaq bağcası”nda “Qoca kişi və əzrayil” adlı bir hekayət vermişdir. Burada təsvir olunur ki, meşədən odun gətirən bir kişi yorulub əldən düşdüyü üçün üzünü göyə tutub allaha yalvarır ki, əzrayılı göndərsin onun canını alsın. Əzrayıl da elə bil hazır imiş. Kişinin önündə dayanaraq soruşur: -A, kişi məni nə üçün çağırırdın? Qoca əzrayılı görub çaşır və tələsik cavab verir ki, şələmi qaldırmağa adam axtarırdım, gəl mənə kömək et. İlk ibtidai məktəb dərsliklərimizin müəllifləri belə bir həqiqəti dərk edirdilər ki, uşaqlarla yumoristik dillə danışmaq vacibdir. Ən mühüm hadisələri belə lətifə üslubunda verməklə uşaqların obrazlı təfəkkürünə və intellektinə təsir etmək mümkündür. 1908-ci ildə nəşr olunan “II il” dərsliyi ilə ibtidai məktəb dərsliklərimizin yeni bir mərhələsi başlayır. 6 nəfər müəllif tərəfindən yazılan bu dərslikdə bir sıra yeni keyfiyyətlər diqqəti cəlb edir. Dərsliyin müəllifləri M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəh- manzadə, S.Axundzadə, F.Ağazadə, A.Talıbzadə, A.Əfəndizadə 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində maarif və uşaq
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|