Microsoft Word siyaset II cild rtf
Qədim Ön Asiyada sülh siyasəti
Yüklə 4,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qədim Ön Asiyada sülh siyasəti
- Yusifov Y.B. Y-88 Qədim Şərq tarixi: Dərslik.-Bakı: Bakı Universiteti
- “bütün dünyanın hökmdarı”
- Дипломатия Древнего Востока. Международная политика Ассирии в
562
Qədim Ön Asiyada sülh siyasəti Eradan əvvəl II-I minilliklərdə Ön Asiyada dövlətlər güclənirdi və maraqlar genişlənirdi. Dövlətlər öz maraqları naminə qarşılıqlı sülh (bir-biriləri ilə müharibə etməmək) və ittifaq (üçüncü tərəfə qarşı) müqavilələri imzalayırdılar. Ön Asiyanın siyasəti Qədim Misirlə çox bağlı idi. Bu dövrdə region dövlətləri regional beynəlxalq münasibətlər qaydalarını formalaşdırırdılar. Beynəlxalq siyasətdə qismən də olsa sülh məsələsi və dinc şəraitdə yaşamaq və maraqları dinc şəraitdə təmin etmək qaydaları da mühüm istiqamətlərdən birinə çevrilmişdi. 1278-ci il tarixli Ramzes-Xattuşil (Misir-Het) müqaviləsi (“gözəl müqavilə”-bu müqavilə ilə iki ölkə arasında “əla sülh”, “ ə la, gözəl qardaşlıq” münasibətləri yaşanmağa başlamışdı) ilə müəyyən müddət üçün Het çarlığı ilə Qədim Misir arasında sülhün mövcudluğuna xidmət etmişdir. Bu müqavilədən sonra iki ölkə
arasında diplomatik məktublar mübadiləsi, səfirlər mübadiləsinin həyata keçirilməsi davam edirdi. Diplomatiya tarixi üçün Ramzes-Xattuşil müqaviləsi ən yüksək dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Birincisi, bu müqavilə bizə məlum olan ən qədim beynəlxalq hüquq abidəsidir. İkincisi, bu müqavilə öz formasına görə Qədim Şərq, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma çarları üçün növbəti, sonrakı müqavilələr üçün nümunə rolunu oynadı. Beynəlxalq müqavilə forması qədim dünya tarixinin bütün dövrləri üçün dəyişilməz olaraq qaldı. Yunanıstan və Roma bu məsələdə qədim şərq müqavilə təcrübəsini təkrar etdilər və özləri üçün nümunə kimi götürdülər. 1
Üç min ildən çox tarixi olan Misir-Het müqaviləsi sonrakı beynəlxalq razılaşmaların bir neçə mərhələdə prototipi (ilk nümunəsi) rolunu oynadı.
1 Дипломатия Древнего Востока. Документы древневосточной дипломатии. Договор египетского фараона Рамсеса II с царем хеттов Хаттушилем III (1278г.до нашей эры). http://www.diphis.ru/ index.php?option=conten&task=view&id=67#1. 563
Nəzərə almaq lazımdır ki, regionda dövlətlərin sayı çoxaldıqca bu dövlətlər özlərini digər dövlətlərdən qorumaq üçün çoxtərəfli coğrafi diplomatiyaya üstünlük verirdilər. Bu diplomatiyanın başlıca məqsədi həm dövləti gücləndirmək, zənginləşdirmək, həm də digər dövlətlərə qarşı ittifaqlar yaratmaqdan ibarət idi. Ən qədim Assur dövləti b.e.ə III minillikdə bir sıra icmaların birləşməsindən əmələ gəlmişdi. Bu birləşmələrin mərkəzi Aşşur şəhəri olmuşdur. E.ə. III minillikdə Aşşur şəhəri hələ dirçəlməmişdi. Assuriya dövləti daha çox e.ə.II minillikdə güclənmişdi. Mitani və Babilistana görə e.ə.XV əsrdə Assuriya Misir ilə yaxınlıq etməyə başladı. Assur hökmdarı I Aşşurbalit (e.ə.1365-1330-cu illər) özünü Misir fironunun qardaşı adlandırır və ona hədiyyələr göndərirdi. I Aşşurbalit hetlərlə birlikdə Mitaninin müqəddəratını həll etdi. Mitani ərazisi hər iki dövlət arasında bölüşdürüldü. Cənubda Babilistanla münasibətləri yaxşılaşdırdı. Qızını II Burna-Buriaşın oğluna ərə verdi. Onların övladı II Karaindaş adı ilə Babilistan hakimiyyətinə varis oldu. 1
Nəzərə almaq lazımdır ki, o dövrün hökmdarlarının işğal yürüşləri zamanı öz ölkələrinə gətirdikləri qənimətlər içərisində işğal etdikləri ölkələrin allahlarını əks etdirən heykəllər də yer alırdı.
yaranmasında xüsusi rol oynayırdı. Məsələn, Assur hökmdarı I Tukulti-Ninurtanın (e.ə.1244-1208-ci illər) vəfatından sonra bir müddət Assuriya tənəzzül dövrünə qədəm qoydu. Assuriya kassi Babilistanına gah tabe olurdu, gah da dostluq münasibətləri yaradırdı. Dostluq rəmzi olaraq allah Mardukun heykəli Babil şəhərinə qaytarılmışdı. 2
Qədim Şərqin beynəlxalq münasibətlərində mühüm rol oynadı. Bu yüzilliklərdə Misir və Het çarlığı zəifləyir və beynəlxalq münasibətlərdə, həmçinin diplomatiyada bu ölkələr öz qabaqcıl mövqelərindən əl çəkirlər. Bu zamanlarda Ön Asiyanın ən qüdrətli dövləti Assuriya hesab edilir və beynəlxalq münasibətlərində də
1 Yusifov Y.B. Y-88 Qədim Şərq tarixi: Dərslik.-Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1992, 496. s., s. 255. 2
564
Assuriya mühüm rol oynayır. Tell-Amarna yazışmaları dövründə Assuriya çarları özlərini “bütün dünyanın hökmdarı” kimi adlandırırdılar, çarlar hesab edirdilər ki, onlara allahların çağırışı ilə “Dəclə və Fərat çayları arasındakı ölkədə” hökmranlıq etmək səlahiyyəti verilmişdi. 1 Assuriya dövləti İkiçayarasının şimal hissəsində meydana gəlmişdir. Əvvəlki dövrlərdə Assuriya Babilistan çarlığının tərkibində idi və Aşşur çarı Babilistan çarına tabe idi. Tarixi araşdırmalara əsasən, Assuriyanın güclənməsi Misir və Het çarlığını narahat etdiyinə görə 1278-ci il tarixli Misir-Het müqaviləsi dolayı yolla Assuriyaya qarşı yönəldilirdi. 2
Assuriya çarlığı özünün ən yüksək qüdrətinə b.e.ə. VIII-VII əsrlərdə Sarqonidlərin dövründə -Sarqon, Sinnaxerib və Aşurbanipalın çarlıqları dövründə çatmışdır. Sarqonidlər dövründə əsas şəhər Aşur şəhərindən şimalda yerləşən Nineviya şəhəri idi. Sarqonidlər hərbi komandirlərin arasından çıxmışdılar və Assuriyanın hərbi və siyasi quruluşlarında böyük işlər həyata keçirirdilər. Assuriya siyasətinin həlledici gücü münbit ərazilər ələ keçirmək, metalla zəngin olan ərazilər tutmaq, əsirlər və digər qənimətlər ələ keçirmək, həmçinin mühüm ticarət yollarına sahib olmaqdan ibarət idi. O dövr üçün Assuriya ordusunun sayı 150 min nəfər təşkil edirdi və geniş miqyaslı hərbi əməliyyatlar həyata keçiridilər. Həmin dövrdə iki böyük ticarət yolu var idi. Biri Aralıq dənizindən (o dövrdə
Böyük dəniz
adlanırdı) Mesopotomiyaya və daha uzağa, şərq istiqamətində uzanırdı. Başqa ticarət yolu isə cənub-qərbə, Aralıq dənizinin Suriya- Fələstin sahillərinə və Misirə doğru uzanırdı. 3 Fars dövlətinin güclənməsinə qədər Assuriya Qədim Şərqin ən nəhəng dövləti hesab edilirdi. Bu dövlətin coğrafi vəziyyəti qonşuları ilə daima
1 Дипломатия Древнего Востока. Международная политика Ассирии в период ее преобладания (XIII –VII века до нашей эры). http://www.diphis.ru/index. php?option=conten&task=view&id=67#1. 2 Həmin mənbə. 3 Дипломатия Древнего Востока. Международная политика Ассирии в период ее преобладания (XIII –VII века до нашей эры). http://www.diphis.ru/index.php?option=conten&task=view&id=67#1. Yüklə 4,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|