Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
36 
 
 
3) obyektin daxili parametrlərinin toplusu – 
 
D. Modeldən kənarda təyin 
olunan X şərtləri və D parametirlər toplusu ekzogen kəmiyyətlər, modelin kö-
məyi ilə təyin olunan Y vektoruna daxil olan kəmiyyətlər endogen kəmiyyətlər 
adlanır.      
Coğrafi - riyazi modelin obyektin  X  xarici şərtlərini (“giriş”) obyektin 
axtarılan Y xarakteristikasına (“çıxış”) çevirən xüsusi qurup kimi interpretasya 
etmək olar. 
Xarici  şərtlər, daxili parametrlər və axtarılan xarakteristikalar arasındakı 
münasibətlərin ifadə üsuluna görə coğrafi-riyazi modellərini iki əsas təsnifata: 
ərazi struktur və funksional modellərə ayrılır. Ərazi struktur modellərin tipik 
nümunəsi sahələrarası əlaqələr modelidir. Funksional modellərdə isə iqtisadi-
sosial strukturun optimal varintlarında tətbiq edilir. Bu zaman coğrafi obyektin  
“giriş” parametirlərini dəyişməklə  fəaliyyətinin çərçivəsi aktivləşir. 
Coğrafi struktur modellər obyektin daxili qurluşunu (onun tərkib hissələ-
rini, daxili parametrlərini, onların “giriş” və “çıxış” arasında dialektik əlaqə-
lərini) özündə əks etdirir. Bu tip modellərin üç növünü ayırmaq mümkündur. 
1. Bütün strukturların daxili parametrlərinin və xarici şərtlərin aşkar funksi-
yaları şəklində ifadə olunurlar: 
 
Y
ı 
= F
i 
 ( D, X );                  (1.1) 
 
2. Coğrafi strukturlar dialektik əlaqələr sistemində birgə təyin olunurlar: 
 
F
İ  
(D, X, Y) =0;                (1.2) 
 
3. Coğrafi model (1.2) dialektik əlaqələ tipli funksiyalardan ibarətdir, lakin 
bu model müəyyən mənada “yarımçıqdır” tamamlanmamışdır.       
Coğrafi-riyazi modelin əsas ideyasını sistem haqqında bütün mövcud infor-
masiyadan maksimum istifadə etmıklə analitik təhlillərinin əsaslandırılmasın-
dan ibarətdir. Araşdırılan proseslər üçün obyektin elementlərinin qarşılıqlı əla-
qəsini təmin edən və verilən D və X parametirlərinə  görə Y məchulunu təyin 
etməyə imkan verən müəyyən rasional coğrafi model qurulur. Bu zaman bütün 
prosesin ayrı-ayrı hissələrinin və onların əlaqələrinin təsviri üçün adi riyazi 
modellərdən  istifadə oluna bilər.  
Ekisperimentin gedişində modelin ekzogen dəyişənləri, parametirləri vari-
yasiya edilir, onun strukturu aktivləşdirilir, qəbul edilmiş elmi-metodoloji ya-
naşmalarının nəticələri dəqiqləşdirilir. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
37
 
 
Funksional coğrafi-riyazi modellərdə  tədqiqat obyektinin daxili strukturu 
öyrənilmir və təbii ki, struktura dair  informasiyadan da istifadə olunmur. Baş-
qa sözlə desək, funksional modellərin köməyi ilə öyrənilən coğrafi obyekti-
nin daxili strukturu tamamilə  görünməyən abstrakt bir  obyekdir (“qara qutu” 
prinsipi). Funksional model coğrafi obyektin fəaliyyətini elə ifadə edir ki, “gi-
rişdə”,  X qiymətini verməklə, “çıxışda” Y qiymətinə almaq mümkün olsun: 
 
Y = Z  (X)                   (1.3)     
 
burada: D-informasiyası iştirak etmir. Belə tip modelləri qurmaq, X və Y də-
yişənləri arasında əlaqə formasını (Z funksiyasını) tapmaq deməkdir. 
Beləliklə, coğrafi-riyazi təhlillərinin əsasında modelli yanaşma daha effektli 
olub, elmi cəhətdən rasional idrak funksiyasını yerinə yetirir. Coğrafi-riyazi 
modelləşmə əməliyyatı mürəkkəb və çoxfunksionaldır və aşğıdakı yanaşma-
larda özünü göstəriri.   
                                                                      ▼ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Baxılan məsələnin müəyyən dərəcədə hər hansı xassələri və hadisələrini mo- 
delləşdirən ayrı-ayrı sistemlər fəaliyyət göstərə bilər. Coğrafiya elmi tədqiqat-
larında riyazi modelli yanaşma ilə birlikdə sistemli yanaşmanın da zəruriliyi 
meydana çıxır. Məsələ ondan ibarətdir ki, coğrafi sistemlərinin müxtəlif həlqə-
lərinin idarə olunmasının optimal  yollarını tapmaqda riyazi modellərinin təd-
biq edilməsi optimal strukturlu variantlarının formalaşmasına  imkan  yaranır.  
Təhlillər göstərir ki, modelləşmə elmi-praktiki mahiyyəti ilə yanaşı, bir sıra 
dialektik baxışlarda öz ziddiyətli hallarında da özünü göstərir. Bu hər şeydən 
əvvəl, model coğrafi obyektin dialektik imkanlarını geniş miqyasda təhlil 
etməyə qadir olsada, coğrafi funksional obyektn dialektikasının rasional pro-
sesində qismən informasiya mənbəyinin forması kimi hesab etmək olar. Coğ-
rafi-riyazi modelləşmə onunla xarakteriza olunur ki, o tədqiqat obyektinin 
kompleks təbiətinin funksiyalarını özündə birləşdirməklə yanaşı, həm də təd-
  Coğrafi-riyazi modelin qurulmasının təsnifatında coğrafi strukturun formalaşması, 
tədbiqi xarakteri və onun dinamikasının əks olunması önəmlidir. Bu idrak nəticəsin-
də riyazi model coğrafi dialektik gerçəkliyinin keyfiyyət  fonunda fəallıq göstərir. 
 Coğrafi-riyaz modelinin funksional şəbəkəsinin eksperimentinin səviyyəsi fou-
nuda tədqiqatın elmi-praktiki hərəkətinin dayanıqlığını təmin edir. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
38 
 
 
qiqat prosesində abstrakt meyillidir. Ümumi məzmunda söyləsək, coğrafi-riya-
zi modellər nisbi səciyyə daşısa da, bu yanaşma coğrafiya elminin idrakda 
çoxfunksional strukturlarının kompleks ərazi təşkili istiqamətində effektli 
nəticələrə nail olmaq imkanını yaradır. 
Coğrafi-riyazi modelinin fəlsəfəsi ilk növbədə elmi-texnoloji əsaslarla təd-
qiqat koordinasiyasının təmin edilməsidir. Konstruktiv modernizasiya {R & 
D}  funksiyalarının tədqiqat  {R}  və inkişaf  {D}  arasında dialektik modelinin 
yaradıması coğrafiya elmi dədqiqatlarının önəmli gerçəkliklərindən sayılır.
38
 R 
& D paradiqması funksional olaraq üç xətti model çərşivəsində fəaliyyət gös-
tərir:  nəzəri model ↔ praktiki model ↔ dayanıqlı model. Fəaliyyət göstərən 
xətti modellər optimal dərəcədə  coğrafi-riyazi və  “dalğa” spektrinin effektini 
elmi cəhətdən yeni məzmuna çevirir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                            
38
 A.A.Qurbanzadə. XXI əsr: Dayanıqlı inkişafın  aqrar-sənaye klaster faktoru. Bakı, 2015
.
 

---