Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
33
 
 
rir. Bu dövrlərdə eksperimental coğrafiya elmi tədqiqatların nəzəri baxışlararın 
effektliyinin yoxlanılması ölçmənin keyfiyyətnidən çox asılı olaraq funksional 
informasiya təhlilləri aparlmışdır. Müasir ölçmə probleminin reallaşmasının 
tələblərinə verilən cavablar metokartoqrafiya, kvalimetriyanın inkişafı üçün 
mühüm praktiki əhəmiyyəti vardır. Kvalimetriyanın coğrafi idrak prosesində 
əldə edilmiş informasiyaların keyfiyyətinin, onların nə dərəcədə fərqlənməsi-
nin ölçülməsi məsələsi bu elm tərəfindən reallaşdırılır. 
Elmi tədqiqatlarda  eksperiment metodlarından geniş stifadə edilir. Nəzəri 
fikir  tarixində
36
 empirik - eksperiment (nəzəri - praktiki) metodunun  əsasını 
F. Bakon tərəfindən irəli sürülmüşdür. 
                                                                                                             
 
 
 
 
 
 
 
Müasir dövrdə coğrafiya elmi tədqiqatlarında eksperimental tədqiqatın əhə-
miyyəti o dərəcədə artmışdır ki,məntiqi olaraq elmin tərkib hissəsinə çevril-
mişdir. Coğrafiya elmi tədqiqatlarında müşahidədən fərqli olaraq eksperimen-
tal araşdırmalar daha elmi-nəzəri məsələlərinin təhlillərini və  aşağıdakı ak-
siomlarının nəticələrini əhatə edir. 
Aksiom 1. Coğrafiya elmində eksperiment metodunun üstün cəhətlərindən 
biri də onun idrak obyektinin davamlı inkişafının müxtəlif ekstremal coğrafi 
mühitdə: istilik rejiminin dəyişilməsi,təbii fəlakətlərinin yaranması, qlobal əra-
zi-istehsal komplekslərinin dialektik formalaşması və s. problemlərinin araşdı-
rılmasına, bu sahələrdə optimal variantlarının tədbiqinə imkan verməsindədir. 
Aksiom 2. Eksperiment = coğrafi hadisəinin cəryan etdiyi real tədqiqat 
şəraitinin dəqiq təyin etməyə,onun praktika ilə əlaqələndirməsinə imkan verir. 
Aksiom 3. Eksperiment yalnız praktika ilə deyil, həmçinin coğrafiya elmi-
nin nəzəri təfəkkürürün “məhsuldarlığı” ilə də bağlıdır. 
Coğrafiya elmi təfəkkürün formalaşmasında “zaman - məkan” metodoloji 
yanaşma tərzi tarixən daima zəka sahiblərinin diqqət mərkəzində olmuşdur.                     
► “Zaman-məkan” mütləqdir. Dünyada baş verən mexaniki proseslərdən 
asılı deyil (İ.Nyuton) 
                                                            
36
  Mетоды науки. М., 2004. 
   F.Bakon  (ing. Francis Bakon)‐İngilis filosofu, siyasi 
xadimidir. 
  Elmdə empirizmin banisi sayılır.  İnduktiv-empirik me-
todologiyasının əsasında eksperiment metodunu təklif et-
mişdir. Buna görədə “Bakon metodu” kimi elm tarixində 
yer almışdır. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
34 
 
 
► “Zaman-məkan” hərəkət edən materiyanın obyektiv varlıq formasıdır 
(F.Engels) 
► Nisbilik nəzəriyyəsinə görə  “zaman-məkan”  hərəkət  mövcud deyildir 
(A. Eynşteyn). 
 “Zaman-məkan” kontekstinin coğrafiya elminin məzmunuda çox mühüm 
iqtisadi, sosial və siyasi xarakterlərinin müəyyənlik funksiyaları mövcuddur. 
Misal olaraq müəyyən zaman kəsiyində dünya ölkələrinin iqtisadi inkişafında 
sənaye revolyusiyasının kodları öz təsirini göstərmişdir: 
 
 
        Zaman                            
          Məkan
   Göstərici 
XIX əsrin sonu: 
-1890-cı  il                                  
 
B.Britaniya              
Almaniya 
ABŞ  
62 
56 
39 
XX əsrin əvvələri: 
- 1900-cu il           
B.Britaniya               
Almaniya    
ABŞ 
79 
66 
54 
 
 XIX –XX əsrin “zaman-məkan” gerçəkliyində sənaye istehsalının 
dinamikası (dünya üzrə-%). 
    
 
Sonrakı dövrlərdə dünya sənayesindəki liderlik statusu əsas etibarən ABŞ-a 
keçmişdir. Böyük Britaniyanın Birinci Dünya müharibəsindən sonra sənaye is-
tehsalında xüsusi çəkisi azalmışdır. Məntiqi formada desək, XIX əsrdən baş-
layaraq müəyyən zaman ölçüsündə Qərb ölkələrində ümumi inkişafının dina-
mikasında yeni məzmunlu taktika və strategiya formaları  dəyişilmiş  və he-
gemonluğunun statusu İEÖ arasında aktivləşməyə başlanmışdır. 
“Zaman-məkan” kəsiyinin genezisi kondekstində hegemonluq siyasəti 
Qərb-Şərq ölkələrinin formalaşmasının mühüm tarixi əhəmiyyəti dinamik 
olaraq dəyişkənliyə məruz qalmışdır. Misal olaraq göstərə bilərik:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qlobal ədalətsizliyinin meydana gəlməsi 
və dinamikası. Səbəb olaraq Yer kürə-
sində məskunlaşan əhalinin təxminən 3.5 
mlrd.-dan çoxu normal yaşamaq hüququ-
na malik deyildir.  
İqtisadi potensiala malik olan “yeddi-
lər”in - (ABŞ, Almaniya, Yaponiya 
və s.) fəaliyyəti nəticəsində ölkələr-
arası asimmetrik formalarının yaran-
masına səbəb olmuşdur. 
Ölkələrarasında baş verən iqtisai-so-
sial və siyasi problemlərinin kəskin-
ləşməsi. 
Qərb və Şərq ölkələri ayrı-ayrılıqda va-
hid sivilizasiya kimi şıxış etmir. Bu sə-
bəbdən də həm Qərb, həm də Şərq sivil 
dəyərlər önəmindən homogen deyildir. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
35
 
 
 Riyazi-coğrafi modellər üç 
elementi özündə birləşdirir. 
Ümumi cəmiyyət  miqyasında yeni dayanıqlı inkişafının meydana gəlməsi, 
insan həyat səviyyəsinin dəyərləri yüksəlmişdir. Qərb ölkələrində “iqtisadi in-
san”ın kodları “zaman-məkan” və onun formalaşdırdığı rasionalizm aparıcı 
mövqelərinə uyğunlaşdırılmış  və ritmik, dayanıqlı inkişaf yolu ilə müasirləş-
mişdir. 
 
 
Coğrafi-riyazi modellərinin rasionallığı 
  
Coğrafiya elmi təfəkküründə maddi və ya xəyali  göstərilə bilən elə tədqiqat 
prosesləri mövcuddur. Burada dayanıqlı, strateji xarakerə malik rasional və iq-
tisadi-sosial texniki  formalarını özündə birləşdirən coğrafi modellər 
37
 fəaliy-
yət göstərir. 
Coğrafi model – effektli tədqiqatın özünəməxsus bir elmi  idrakın dialekti-
kasının rasional halıdır. Coğrafiya elmi tədqiqatlarının effektli və praktiki var-
lığını məhz onun köməyi ilə öyrənmək mümkündür. Bu səbəbdən də coğrafiya 
elminin dialektik fonunda konstruktiv model və modelləşdirmə anlayışları-
nın geniş yayılmasına baxmayaraq, tədqiqat mənbələrində onların müxtəlif is-
tiqamətli izahatlarına rast gəlinir. Coğrafiya elminin kompleks tədqiqatlarında 
digər təsnifatlı modellərlə yanaşı, riyazi modellərinin tətbiqinə daha çox 
üstünlüklər verilir. Tədqiqatın məqsədinə uyğun olaraq coğrafi-riyazi model-
ləşmə təsnifatına diqqət yetirək. 
Coğrafi-riyazi modelləşdirmə coğrafi obyektlərin və onların dialektik əlaqə-
lərin mümkünlüyünün, hadisələrinin riyazi yanaşmalarla öyrənilməsi və proq-
nozlaşdırılması problemlərindən biridır. Coğrafi-riyazi modelin, daha doğrusu 
funksiyalarının dialektik əlaqələrinin köməyi ilə inikas edilən istənilən təbiətli 
obyektinin (coğrafi, iqtisadi, sosial və s.) müvafiq riyazi məsələlərinin öyrə-
nilməsi  və həll etmək yolu ilə anlaşıla bilər. 
Demək olar ki, riyazi modelləşdirmə bir tərəfdən fundamental araşdırmala-
rın nəticələrinin coğrafiya elminin praktikasında tətbiqi vasitəsidir, digər tərəf-
dən isə rasionallıq fonunda ən mühüm işləmələrin dayanıqlığının təminatı 
üçün  effektli tədqiqatın idrak  formasıdır. 
1)
 
obyektin  axtarılan xarakteristikaları (məchul kəmiyyətlər) –  
vektor:  Y= (y
i
);     
2) modelləşdirilən obyektə  nəzərən xarici 
şərtlərin xarakteistikası: X= (x
j
);    
                                                            
37
 Model - fran. modele, ölçü, nümunə deməkdir. Burada tədqiqat  obyektin  orjinalı haqqında    
   yeni  bilik formalaşır. 

---