Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
42 
 
 
 
 
 
 
 
 
            
 
Coğrafiya elmi idrakın metodoloji yanaşmalarının konstruktiv təhlillərinin 
strukturunda  problem  gerçəkliyi mühüm mövqeyə malikdir. Elmi-metodoloji 
araşdırmalarının kontekstində problem gerçəklikləri davamlı coğrafiya elmi 
tədqiqatlarının nəzəri baxışlarının komponenti, idrakın başlanğıc xəttinin əsası 
hesab edilir. Bu elmi yanaşma tədqiqatın dialektik struktur funksiyalarının 
fəallaşmasını  təmin edir, tədqiqat prosesinin davamlı ritmilik çərçivəsininin 
miqyasına söykənməklə formalaşır və tamamlanır. 
Coğrafiya elmində problem situasiyasının təsnifatları funksional, tsiklli və 
dayanıqlı kodları ilə xarakterizə olunur.
44
 Coğrafi elmi idrakın məntiqinə uy-
ğun olaraq problem situasiya kodlarının strukturun formalarını təyin etmək olar. 
  
 
       
  
 
 
                    
            
 
                
 
 
 
 
{S} = coğrafiya elmi məntiq  problemi. {D} = dialektik  struktur. 
{F} = funksional struktur. {G} = tsikilli struktur. {R }= dayanıqlı struktur. 
 
 Coğrafiya elmi struktur sistem problemin situasiya kodları. 
 
                                                            
44
 Курбанзаде А.А. Анализ системы  географических  наук с розиции концепции  струк-    
    ных уровней //сб.III Все.- союз. теор. географ. Киев, 1989. 
 
   F.Engels: Alman təbiətşünası, filisofu 
  Təbiətin dialektikasına dair dəyərli tədqiqatlar aparmış-
dır. Onun fikrincə, prinsip tədqiqatın başlanğıc nöqtəsi 
deyil, son nöqtəsidir. 
{D
1
, D
2
, D
3
.. Dn } 
{F
1
, F
2
, F
3
… Fn} 
{G
1
, G
2
, G
3
…G
n
} 
   R
1
, R
2
, R
3
…R
n
    {S
1
,  S
2
, S
3
 ... S
n
}   

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
43
 
 
İlkin olaraq  coğrafiya elmi araşdırmalarının kontekstində problem situasi-
yası empirik və ya nəzəri tədqiqatın yeni formalı  nəticələrinin praktiki həlli 
üçün faydalıdır. Ən ümumi halda problem situasiya yeni ideyaların məqsədini 
və praktikasını özündə birləşdirir.  
Praqmatik məzmunda problem situasiyasının coğrafi tədqiqatın məqsədi ilə 
onun dayanıqlığı arasında uyğunluğunun ifadəsi kimi yanaşmaq olar. 
K.Popper öz araşdırmalarında belə bir nəticəyə  gəlmişdir ki, “həqiqi fəlsəfi 
problemlərin fəlsəfədən kənar zəruri məsələlərdə həmişə kökləri vardır. Əgər 
həmin köklər dağılarsa, onlar da yox olar”.
45
 
               
  
 
 
 
 
K.Popper elmi fəlsəfi yaradıcılığında problem situasiyasının ardıcılığını 
aşağıdakı sxemlə ifadə edir: 
P
1 
  SN EE P
2
 
Burada: P
1 
 = çıxış problemi ; SN = sınaq nəzəriyyəsi (thentatine  theory); 
EE = nəzəriyyədən kənarlaşdıran xətalar; P
2
 = alınmış yeni problem. 
Sınaq nəzəriyyəsi dedikdə elə bir hipoteza başa düşülür ki, onun xətasının 
aradan qaldırılması yeni bir problemin meydana gəlməsinə səbəb olur. Məlum 
məsələdir ki, elmi tədqiqat zamanı bir qisim problemlərin həlli yeni problemin 
yaranmasına, dinamikasına imkanlar yaradır. 
İkinci məsələ, rasional prakmatik situasiya gerçəkliyinə söykənən və tədqi-
qat xarakterli coğrafiya elmin təsnifatının genetik struktur sisteminin kodla-
rının təyin olunmasıdır:                                                              ▼ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                            
45
 
К.Поппер. Логика и рост научного знания. М., 1963
. 
   K.Popper: Avstriya filosofu  və sosialoqu 
   Klassik elmi məntiqi tənqit etmiş və kritik rasiona-
lizm elmi fəlsəfi konsepsiyasını yaratmışdır. 
Morfoloji sistem   korrelyasiya coğrafi təhlili əsasında fiziki xassəsəli sis-
temdir.     
Kaskad  sistem   coğrafi məkan strukturunun dimamik sistemidir. 
İdarəetmə sistem   fiziki proseslərin (enerji, dəyişkənlik və s.) idarəetmə 
sistemdir. 
Ekosistem   üzvi aləmin dialektik coğrafi-ekoloji struktur sistemidir. 
İnsan ekosistem   sosial coğrafi mühitlə ətraf mühitin qarşılıqlı əlaqə sis-
temidir. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
44 
 
 
Təhlillər göstərir ki, hər bir coğrafi struktur sisteminin formalaşması və dina-
mikasının yaranmasında müəyyən səviyyədə onun komponentlərinin dominat-
lığının xarakterini təyin edən çərçivə kodları  fəaliyyət göstərir. Bu situasiyalı 
kodların fəaliyyəti nəticəsində coğrafi struktur sistemləri təyin olur və coğrafi 
genetik struktur tsiklli inkişafının tamlığının formalaşmasında iştirak edir. 
 
 
 Dialektik coğrafiya elmi tədqiqatın idrak  paradiqması 
 
*Struktur yanaşma paradiqması.  Tədqiqat idrakın konseptual anatomiya-
sında struktur paradiqması geniş potensial imkanlara malik olan metodlarından 
biridir. Coğrafiya elmi təfəkkürün formalaşmasında struktur ideyalarının möv-
qeyi, ilk növbədə coğrafi idrakın geniş miqyasda inkişaf etdirilməsi ilə  əla-
qələndirilməsi elmin fəaliyyətində mövcud olmasıdır. 
Struktur adlanan metod təlimi paradiqmaların coğrafiya elmi idraka “reak-
siyası”nın nəticəsində formalaşmış  və praktiki olaraq istifadəsi önəmlidir.
46
 
Məsələnin mühüm cəhətlərindən biri də, struktur paradiqması tədqiqatının el-
mi effektini artırmaqla yanaşı, dialektik yanaşmalarının ümumiləşdirilməsində 
konseptual məzmununa çevrilməsidir. 
Coğrafiya elmi: maddi strukturun  paradiqması miqyasında formalaşmış və 
fundamental elmlərin tərkibinə daxil olmuşdur. Konseptual önəmli  coğrafiya 
elminin dialektikasının təhlillərinin miqyasında funksional struktur paradiqma-
sının əsasında fəaliyyətinin əsasında dayanıqlı inkişafının formaları yaranmışdır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
                                                            
46
 
A.A.Qurbanzadə. Qloballaşma mühitində coğrafi struktur sisteminin  formalaşması  məsələ-    
    ləri. Milli inkişaf modelinin formalaşması problemləri. Bakı, 2010.
   
 Funksiya  =  strukturun dayanıqlı varlığını təmin edir, coğrafi komponentlərin  bir-
birilə, sistemin isə digər sistemlərlə dialektik ələqəsini tamamlayır.
Struktur: coğrafi  maddi obyek-
tinin “səbəb - nəticə”  fonunda 
davamlı inkişafı, onun kəmiy-
yət ölçüsü ilə yanaşı, keyfiyyət 
ölçüləri də fəaliyyət göstərir. 
 
Struktur: coğrafi məkanın genetik enerji-mad-
di varlığının dialektik dəyişilməsi qanununa 
tabedir. Başqa ifadə ilə desək, struktur “mə-
kan-zaman” kontekstində ərazinin kompleks 
istifadə edilməsinin dayanıqlı inkişaf fazasını 
yaradır. 
İdrakın struktur paradiqması

---