Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
М ÖVZU 5. ТЯБИИ ЕЩТИЙАТЛАР, ОНЛАРЫН ЮЙРЯНИЛМЯСИ ВЯ ОНЛАРДАН ИСТИФАДЯНИН ЩЦГУГИ ТЯНЗИМЛЯНМЯСИ. PLAN: 1. Təbii ehtiyatların öyrənilməsinin predmeti, obyekti və vəzifələri 2. Тябии ещтийат анлайышы, онун мязмуну вя мащиййяти. 3. Тябии ещтийатлар потенсиалы, ондан истифадянин щцгуги ясаслары. 4. Тябии ещтийатлардан сямяряли истифадянин щцгуги тянзимлянмяси. 5. Йанажаг-енерэетика комплекси, онун фяалиййятинин щцгуги тяминаты. 6. Тябии ещтийатлар статистикасынын эюстярижиляр системи, онларын юлчц ващидляри. Тябии ещтийатларын дяйяр юлчцсц вя онларын гиймятляндирилмясинин зярурилийи. 7. Файдалы газынтылар тябии ещтийатларын мцщцм бир нювц кими. Файдалы газынтылар категорийалары, онларын юйрянилмя хцсусиййятляри. 8. Карбощидроэен ещтийатлары, онларын юйрянилмяси вя мянимсянилмясинин щцгуги тянзимлянмяси. Təbii ehtiyatların öyrənilməsinin predmeti, obyekti və vəzifələri «Təbii ehtiyat» dedikdə, istehsal olunmayan resurslar başa düşülür. Təbiətdə baş verən bütün hadisə və proseslər bir-biri ilə, eləcə də insanın həyat və fəaliyyəti ilə ə laqədar olduğu üçün təbii sərvətlər statistikası sahələrarası (makroiqtisadi, sosial, demoqrafik, səhiyyə, müəssisələr statistikası və s.) xarakter daşıyır. Təbii chtiyatlar statistikasının predmeti bütün təbii ehtiyatlarrn və onun komponentlərinin mövcudluğunu, vəziyyətini və istifadəsinin səmərəliliyini, təbii proseslərin və antropogen amillərin təsiri nəticəsində dəyişmənin kəmiyyət və keyfıyyət xarakteristikasını vermək və bununla əlaqədar çəkilən məsrəfləri öyrənməkdən ibarətdir. Təbii ehtiyatlar statistikası yuxarıda göstərilən istiqamətlərdə hadisələrin dəyişməsi meyillərini və dəyişmələrin qanunauyğunluqlarını da öyrənir. Təbii resurslar statistikasının obyekti təbii resursların özləridir. Təbii ehtiyatlar statistikasınm vəzifəsi müxtəlif səviyyəli, dövlət və yerli idarəçilik orqanlarmı, təsərriifat subyektlərini, habelə təbii ehtiyatlarm mövcudluğu, vəziyyəti, tərkibi və istifadəsinin səmərəliliyi ilə maraqlanan bütün hüquqi və fıziki şə xsləri lazımi informasiya ilə təmin etməkdir. Təbii ehtiyatların həcminin, vəziyyətinin, yerləşdiyi ərazinin və şəraitin dəyiməsi ölkənin təbii-resurs potensialına və beləliklə də sosial-iqtisadi potensiahna və milli sərvətinə təsir göstərir. Təbii ehtiyatlar statistikasının topladığı informasiyadan təbiətdən istifadə prosesində təbiəti qoruma siyasətini hazır-ladıqda və həyata keçirdikdə istifadə olunur. Təbii ehtiyatlar statistikasınm qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardır: - təbii ehtiyatları xarakterizə edən göstəricilər sistcmini hazırlamaq; - informasiyanın ahnma, toplanma, işlonmə və təhlili üsullarını hazırlamaq; - təbiəti və ətraf mühiti qoruma sahəsində qanunvericiliyin yerinə yetirilməsinə nəzarətə köməklik etmək; - təbii ehtiyatların mövcudluğunu, vəziyyətini, keyfıyyətini, yerləşməsini səciyyələndirmək; - öyrənilmə və iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilmə dərəcəsinə görə təbii sərvətlərin həcmini müəyyən etmək; - təbii ehtiyatların istifadəsinin səmərəliliyini səciyyələndirmək və təbii sərvətlərin vəziyyətinə insan fəaliyyətinin təsirini qiymətləndirmək; - təbii ehtiyatların insanın fəaliyyətinə və onun həyat şəraitinə təsirini qiymətləndirmək; - istehsal və məişət tullantılarının yaranması, utilləşdirilməsi, basdırılması və bununla əlaqədar olaraq yaranmış zərəri səciyyələndirmək; - ölkə və region üzrə təbii sərvətlərin yerləşməsini və təbii resurs potensialmı müəyyən etmək; - iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilmiş resursların və ehtiyatların həcminin dinamikasını öyrənmək; - təbii resursların hasilatı və istifadəsi zamanı itkiləri qiymətləndirmək; - təbiətqoruyucu fondların formalaşmasını, onların istifadəsini və yaranma mənbələrini səciyyələndirmək; - təbiətqoruyucu tədbirlərin səmərəliliyini, onların nəticələrini qiymətləndirmək; - ekoloji təyinath məsrəflər və onların somoroliliyini səciyyələndirmək; - təbii mühitdə baş verən prosesləri dinamikada təhlil etmək və səciyyələndirmək. Təbii ehtiyatlar, onların potensiah və reallaşdınlması imkanları müxtəlif ə lamətlər üzrə təsnifatlaşdırıhr və qruplaşdırılır. Təbii resurslar statistikasında tətbiq edilən əsas qruplaşdırmalar aşağıdakılardır: 1. təzələnən və təzələnə bilməyənlər; 2. istehsal olunanlar (insan tərəfındən) və istehsal olunmayanlar (təbiətin hədiyyəsi); 3. tərkib ünsürləri (su, meşə, mineral və s.) üzrə; 4. təyinatına (iqtisadi, sağlamlaşdırıcı, sanitar-gigiyenik və s.) görə; 5. regionlar üzrə; 6. kəşf edilmə dərəcəsinə və potensialına görə; 7. mülkiyyət formasma görə və s. Təbii ehtiyatlar statistikası üçün ən mühüm qruplaşdırmalardan biri bütün təbii ehtiyatlarm təzələnə bilən və təzələnə bilməyən qruplara ayrılmasıdır. Təzələnə bilən təbii resurslar bərpa oluna və təkrar istehsal oluna bilərlər. Buraya su, me-şə, atmosfer havası, heyvanlar və bitkilər aləmi daxildir. Onlann təkrar istehsah imkanları bu prosesin və onun nəticəsinin statistika tərəfındən səciyyələndirilməsinə ehtiyac yaranır. Bundan əlavə, resursların müəyyən hissəsinin təkrar istehsah imkanlan təbii ehtiyatları təbiətin töhfələrinə (təbii-istehsal olunmayan) və insan tərəfmdən yaradılan (süni) ünsürlərə (istehsal aktivlərinə), ehtiyatlara bölməyə imkan verir. Təzələnməyən təbii ehtiyatlar təkrar istehsal edilmir. Təkrar olunmayan ehtiyatlarm (torpaq, mineral resurslar) mövcudluğu onların istifadəsinin səmərəliliyinin öyrənilməsi (qiymətləndirilməsi) statistikanm funksiyasma daxildir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ehtiyatlann təzələnənlərə və təzələnməyənlərə bölünməsi bir qədər şərtidir, məhsuldar qüvvələrin və texnikanın inkişafı nəticəsində belə bölgünün tərkibi və nisbətləri dəyişə bilər. Məsələn, vulkan püskürməsi nəticəsində dənizdə yeni adaların yaranması və yaxud da dənizdəki adaların və sahil torpaqlarının dəniz dalğalan nəticəsində yuyulması torpaq ehtiyatlarm təzələnməməsi məsələsini mübahisəli edir. Təbii ehtiyatlann statistikasının göstəriciləri sisteminə aşağıdakılar aiddir: 1. Təbii ehtiyatların bütün növlərinin, o cümlədən, hava atmosferi, su, torpaq, meşə, faydah qazıntılar, qoruqlar, bitki və heyvanlar aləminin mövcudluğu, istifadəsi, çirklənməsi və qorunması haqqındakı məlumatlar; 2. Təbii-resurs potensialı və onun tərkib hissələrinin vəziyyətini əks etdirən məlumatlar; 3. Təbii ətraf mühitin komponentlərinin keyfıyyəti və onun dəyişməsi məlumatları; 4. Müxtəlif fəaliyyət növlərinin təbii ehtiyatların vəziyyətinə təsir dərəcəsini ə ks etdirən məlumatlar; 5. Ətraf mühitə mənfı antropogen təsiri neytrallaşdrrmaq üçün həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyi göstəriciləri; 6. Sənaye və məişət tullantılarının yaranması, tutulması, utilləşdirilməsi və basdırılmasını səciyyələndirən məlumatlar; 7. Təbii ehtiyatların qorunması və təbiətdən istifadənin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə avanslaşdırılmış və cari məsrəflərin səmərəlilik melumatları; Təbii ehtiyatlar statistikası gösətricilərinin xeyli hissəsi natural və şərti-natural Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|