Microsoft Word Tezisler Tercume 2009 2010 2011. doc

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
39 
“MƏXƏZ VƏ TƏRCÜMƏ MƏTNLƏRİNDƏ             
DENOTATİV UYĞUNLUQ” 
Lalə NƏCƏFOVA 
Odlar Yurdu Universitenin Tərcümə fakültəsi 927T qrupu 
Elmi Rəhbər:Nəsirova Ü . Ə 
 
Tərcümə ilə orijinal arasında leksik,eləcə  də denotativ uyğunluq dedikdə  məxəz 
mətndəki sözlərlə  tərcümə  mətninin sözlərinin üst-üstə düşməsi nəzərdə tutulur. 
Məlumdur ki, bir-birinin eyni olan 2 dil yoxdur, belə olduğu halda da onların 
dəqiqliyi ilə üst-üstə düşməsi qeyri-mümkündür.Onda ümumi məzmun ilə tərcümə 
arasında oxşarlıq ola bilər,lakin bu eyni təəssüratı bağışlamayacaq.İngilis tərcümə 
nəzəriyyəçisi Konstans Uest yazır: ”Tərcümə etmək məsuliyyətini üzərinə götür-
müş şəxs sanki borc aldığı haqqında müqavilə imzalayır,qaytardıqda  borcu həmin 
valyuta ilə deyil,həmin məbləğdə qaytarmalıdır ”.Heç kəs elə  təsəvvür etməsin 
ki,tərcümə zamanı şərhdən yayınmaq mümkündür. 
Tərcümə müxtəlif yollarla,prinsiplərlə  həyata keçirilir.Ənənəvi olaraq sərbəst 
və yaxud parafrastik tərcümələri orijinala yaxın,yaxud hərfi tərcümələrlə qarşı-
qarşıya qoyuruq.Əslində növlər daha çoxdur,lakin ən azından bu fərqləndirməyə 
nəzər salaq.Məsələn,sətri tərcümələrdə eyni söz eyni tərzdə  tərcümə edilir.Digər 
növündə isə əsasən məxəz mətndəki informasiyanı verməkdən çox,oradakı əhval-
ruhiyyəni yaratmağa üstünlük verilir.Ezra Pond yazır ki,tərcümədə  əsas məsələ 
sintaksisin yox,mənanın verilməsidir.Eyni fikri E.Miliqan da dəstəkləyərək yazır 
ki, ”Tərcümədə sözü yox,mənanı vermək lazımdır.` Hərfilik tərcüməni öldürür, 
orijinalın ruhunu canlandırmaq isə ona həyat verir `. 
Tərcümənin müəyyən məqsədləri onun üsulunun,növünün seçilməsi üçün mü-
hüm amil ola bilər. San Blas təhkiyyəçisi öz oxucu, yaxud dinləyicisini yalnız əylən-
dirmək məqsədi güdür, amma bu cür hekayələri tərcümə etməyi qarşısına məqsəd 
qoymuş etnoqraf oradakı özünəməxsusluğu üzə çıxarmağa, qabartmağa, ən yaxın, 
ən münasib ekvivalenti tapmağa çalışır. 2 əsas ekvivalent növü mövcuddur: Formal 
ekvivalentlik və Dinamik ekvivalentlik. 
Formal ekvl.- diqqəti forma və  məzmunun hər ikisi daxil olmaqla mətndəki 
məlumat üzərində cəmləşir. Etnoqraf çalışır ki, nəzm nəzm üstə, cümlə cümlə üstə, 
anlayış anlayış üst-üstə düşsün, hər bir element bu 2 mətndə bir-birinə uyğun gəlsin, 
olduğu kimi tərcümə etsin. Bu cür struktural ekvivalentliyi tam əks etdirən tərcü-
məni “ Gloss “ adlandırırlar. Dinamik ekvivalentliyə əsaslanan tərcümənin təbii dili 
olur, olduğu kimi yox əsas məna dinləyiciyə çatdırılır. Nümunə olaraq belə bir söz 
birləşməsinə  nəzər salaq : “ ive one another a hearty hand – shake all around ” 
(ürəkdən  əl sıxmaq,ürəkdən görüşmək) mənasında verilmişdir. Elə buna gorə  də 
son illər dinamik üsula  üstünlük verilir. 

---

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
40 
İstər formal, istərsə də dinamik ekvivalentlikdən bəhs etdikdə məlumatın ötü-
rülməsi üçün istifadə edilən mədəniyyət yaxınlığından da istifadə olunur, çünki çox 
vaxt yaxın dillərdən və  mədəniyyətlərdən tərcümələr olunur. Beləki yaxınlıq çox 
olduğu halda tərcümə ciddi problemlər yaratmır, lakin lap yaxın olduqda oxşarlıq 
tərcüməçini aldadır və nəticədə zəif tərcümə əldə edilir. Ən ciddi təhlükələrdən biri  
“ alınma va yaxud eyni kökdən olan sözlər “ çox vaxt ilk baxışda ekvivalent təsiri 
bağışlayır, amma həmişə belə olmur. Məsələn, İngilis dilindəki “ demand  “ sözü 
ilə Fransız dilindəki “ demander “, ing.cə “ ignore “ ilə İspanca “ ignorar “, ing.cə 
“ virtue “ ilə Latınca “ virtus “ sözləri buna misal ola bilər. Mədəniyyətlər yaxın, 
dillər uzaq olduqda isə tərcüməçi çoxlu formal dəyişikliklər etməli olur, ekstralan-
qvistik situasiyadan istifadə edib mətni, mövzunu genişləndirməlidir. Bu da artıq 
bir mədəniyyətdən digərinə tərcümə adlanır. Əslində mədəniyyətlər arası fərqlər dil 
fərqlərindən də çox çətinliklər yaradır. 
Tərcüməçiliyin müəyyən növləri haqqında bir sıra mühüm və nisbətən anlaşıqlı 
fikirlər deyilmişdir. 
Şe`r tərcüməsindən bəhs edən Cekson Metyuz yazır : “ Bir şey aydındır  bir 
şe`ri bütövlükdə  tərcümə etmək yeni şe`r yazmaqdır “. Bu orijinalın məzmununa 
sadiq, formasına təxminən yaxın, lakin artıq  ərsəyə tamam fərqli bir əsər çıxmış 
olacaq. Ricmon Lattimer də  şe`r tərcüməsindən bəhs edərək Yunan poeziyasının 
ingilis dilinə tərcüməsindən danışır. O, göstərir ki, yunan şe`rini ingilis dilinə tər-
cümə etmək ingiliscə yeni şe`r yazmaq deməkdir, çünki əsərin tərcüməsi yox, 
məhz şe`r tərcüməsi yeni yaradılış tələb edir. Şe`r nəsrdən fərqli olaraq forma daha 
əhəmiyyət kəsb edir. Bu demək deyil ki, şe`r tərcüməsində məzmun formaya qur-
ban verilir, məzmun sıxışdırılıb müəyyən formalı bir qəlibə salınır. Çox nadir hal-
larda forma və məzmun öz əksini tapır,əksər hallarda məzmunun ötürülməsi xatirinə 
forma qurban verilir. Nəsrlə tərcümə olunmuş lirik şe`r adekvat ekvivalent deyil.Bu 
konseptual məzmunu verə bilsə də, şe`rə məxsus emosionallığı və oxunaqlığı verə 
bilmir, amma bəzən mümkün olur. Homerin epik şe`rlərinin ingilis dilinə tərcüməsi 
formaca çox qədim və qəribə görünür, burada Homer üslubuna məxsus ardıcıllıq və 
təbiilik yoxdur. Bunun səbəblərindən biri odur ki, oxucular hekayənin nəzm ilə 
nəqlinə öyrəşməmişlər. Buna görə də E.B.Riyu Homerin “ İliada “ və “ Odissey “ ini 
tərcümə edərkən onları nəsrlə tərcümə etməyi daha münasib hesab etmişlər. 
Eyni əsərin müxtəlif tərcümələri arasında fərqlər 3 amillə bağlıdır:  
a) Ötürülən məlumatın xarakteri, 
b) Müəllifin və tərcüməçinin əsas məqsədi, 
c) İnformasiyanı qəbul edən şəxslərin kimliyi 
Ötürülən məlumatlar başlıca olaraq məzmunun və yaxud formanın hansı dərə-
cədə dominant olması ilə  fərqlənir. Bəzi məlumatlarda məzmuna bəzilərində isə 
formaya üstünlük verilməlidir. 
İnformatika tərcümələrinin  əsas məqsədi idraki səciyyə daşıyır, məsələn, 
etnoqrafın, yaxud müəyyən bir fəlsəfi traktatın tərcüməsi sırf informativdir. Əsas – 
üslub, təbiilik, və oxunaqlılıqdır. Maks Beerbort yazır ki, pyesləri ingilis dilinə tər-

---