Microsoft Word Tezisler Tercume 2009 2010 2011. doc

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
45 
sifətlər  abidənin dilini qədim zamanlara çəkib aparan xüsusiyyətlər kimi məhz 
oğuz dilinin statusunu təsəvvür etməyə imkan yaradır. Abidənin dilində elə isimlər 
vardır ki, onlar bəzi türk dillərində  məhz “Oğuznamə”də  işlənən və  oğuz dilinə 
məxsus fonetik variantda bugün də işlənməkdədir. Məsələn: arx, ümid, qıtlıq, kösöv 
kimi sözlər oğuznamədə arğ, umız, qızlıq, kösək şəklində işlənmişdir. Yəni həmin 
sözlərin əvvəlki şəkli oğuznamədəki kimi olmuşdur. Tədqiqatlardan məlumdur ki, 
ümid sözü bəzi hallarda fars mənşəli götürülür. Baxmayaraq  ki, türk mənşəli um-
maq felindəndir. X əsrdə pəhləvi dilinə keçib ommid şəklində işlənmişdir. XV əsrdə 
isə yenidən öz dilimizin leksionuna qaytarıb ümid şəklində  işlətmişik. Deməli, 
fonetik dəyişiklik mənaya xələl gətirməmişdir. Lakin bununla yanaşı Oğuznamədə 
işlənən isimlərin bir qismi geniş məzmunda, əlavə qrammatik mənalarda işlənmiş-
dir. Məsələn:Qab sözü tarixən,yəni oğuznamədə  həmdə qablq mənasını ifadə 
etmişdir. Maraqlı faktlardan biri də odur ki, oğuznamədə işlənmiş baba, qarı, igid, 
oğlan kimi ümumişlək isimlər, həmin bu abidədəki arxaik məna çalarlarını bu gun 
artıq itirmişlər. Belə ki, Oğuznamədə baba-ata, qarı-arvad, igid-cavan, oğlan-uşaq, 
yaxud oğlan uşağı  mənalarını ifadə etmişdir. Misal göstərək-Oğlan ağlamayınca 
məmə verməzlər. Oğuznamədə elə isimlər işlənmişdir ki, biz bu isimlərə Azərbay-
can dilinin başqa yazılı abidələrində rast gəlmirik.Bunlardan  ör ismi “əcdad, tayfa” 
mənasında,  əm – dərman məna–sında,  əm-səm mürəkkəb ismi “dava-dərman” 
mənasında işlənməsini misal göstərə bilərik. Bu isimlərin ifadə etdiyi həmin məna-
lar Mahmud Kaşğarinin lüğətində də vardır. 
Oğuznamədə işlənən isimlərin müəyyən hissəsi hal-hazırda Azərbaycan ədəbi 
dilində işlənməyən sözlərdir. Yəni onların ifadə etdiyi mənanı başqa sözlərlə avəz 
etmişik. Məsələn: çətik-pişik, kənəz-təvs, xəsis adam, issi-yiyə,sahib, nəsnə-şey. 
Məs: İssinə bəzəməyən oğurluqdur. Üç nəsnə adamı arıqladır. sini anğırdısı, övrət 
yavuzlığı, intizar çəkmən.. 
Beləliklə,bütün misallardan, faktlar aydın olan bir cəhət var: ”Oğuznamə”nin 
bu  əvəzsiz abidənin həm qrafik-orfoqrafik cəhətdən, həm də dil xüsusiyyətlərinə 
görə spesifik səciyyəsi vardır. 
 
 
“NƏSİMİ LEKSİKASI” 
Gülnar ASLANOVA 
ADPU – nun filologiya fakültəsinin II kurs 203 qrup tələbəsi 
Elmi rəhbər: filologiya elmləri dok.Nəbi Əsgərov 
 
Nəsimi öz dövrünün bütün şeir janrlarında, əsasən əruz vəzninin növləri  olan 
qəzəl, qəsidə, məsnəvi, fəxriyyə və rübailər, hətta heca vəznində də qoşmalara yaxın 
şeirlər yazmışdır. Nəsiminin Azərbaycan əbədi dilinin inkişafındakı rolunu göstər-
məkdə bu mənbələr mühüm rolu vardır. Onun əsərlərində yazılı ədəbi dilin bütün  
xüsusiyyətlərini görmək olar. 

---

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
46 
I Yazılı ədəbi dilin formalaşmasında canlı danışıq dili və şifahi ədəbi dil-folk-
lor mühüm rol oynadığından Nəsimi də bu mənbələrdən istifadə etmişdir. Buna 
görə  də  Nəsimi öz əsərlərində Azərbaycan sözlərindən istifadə etmişdir. Nəsimi 
əsərlərində işlənmiş Azərbaycan sözlərini tarixi inkişaf baxımından aşağıdakı əla-
mətlər sırasında qruplaşdırmaq olar. 
1)   Müasir Azərbaycan dilində eyni ilə işlənən ümumişlək sözlər: ata, ana, ağ, 
ağac, batmaq, baxmaq. 
2)   Müasir  Azərbaycan dilində tarixi-fonetik qanunlara müvafiq olaraq dəyi-
şilməklə öz mənasında işlənən sözlər: oq-ox, ol-o, uyqu-yuxu, bin-min 
3)   mənasını azacıq dəyişərək müəyyən mürəkkəb sözün, ifadənin tərkib hissəsi 
halında müasir Azərbaycan dilində izi qalan sözlər: kişi – “adam” mənasında, indi 
isə “adamın erkək cinsi” mənasında 
II Nəsimi əsərlərinin dilində ərəb, fars, sözləri Azərbaycan dilinə 3 yolla çev-
rilərək işlənmişdir. 
1. ərəb, fars sözləri dəyişilmədən, Azərbaycan dilinə tərcümə edilməmiş işlənir: 
ab-həyat-həyat abı, zülf-pərişan- pərişan- zülf 
2. ərəb, fars tərkiblərini təşkil edən sözlərin biri Azərbaycan dilinə  tərcümə 
edilərək işlənir: can fəza-can verici, dil-xəstə. 
3. ərəb, fars tərkiblərini təşkil edən sözlərin hər ikisi Azərbaycan dilinə tərcümə 
edilərək işlənir: məntiq-üt-teyr-quş dili, buy-zülf-saçın qoqusu 
III Azərbaycan yazılı  ədəbi dilinin başlanğıc mərhələsində  ərəb, fars dilində  
eyni zamanda Azərbaycan dilində yazırdılar. Bu baxımdan Nəsimi dövründə ərəb, 
fars sözləri Azərbaycan sözlərinə nisbətən məhdud işlənmişdir. Nəsimi əsərlərində 
işlənmiş ərəb, fars sözlərini 2 qrupa bölmək olar. 
1.  Azərbaycan dilində qarşılığı olmayan sözlər 
2.  Azərbaycan dilində qarşılığı olan sözlər 
IV Azərbaycan ədəbi dilinin səlişdirilməsi və zənginləşdirilməsi Nəsimi əsərlə-
rində öz əksini tapmışdır. 
Azərbaycan məxsus bəzi sözdüzəldici şəkilçilər ilə alınma sözlərdən yeni sözlər, 
ifadələr düzəlbid işlənmişdir. Sız/siz şəkilçisi: “Ey hüsnü bidayətsiz, ey nitqi nəha-
yətsiz”. 
Köməkçi fellərlə alınma sözlərin birləşməsindən düzəldilmiş mürəkkəb-
analitik fellərin ilk nümunələri Nəsimi əsərlərində işlənmişdir, bu fellərdən ən çox, 
etmək, bulmaq, olmaq, eyləmək, çəkmək, qılmaq sözləri işlənir. 
V. Nəsimi əsərlərinin dilindən bəhs edərkən belə bir cəhəti qeyd etmək lazım-
dır ki, onun əsərləri bədii üslubun qəzəl, qəsidə, fəxriyyə, məsnəvi və rübai kimi 
formalaşmış əsərlərdir, bu əsərlərin dili əsasən bədii üslubla bağlıdır.Nəsimi əsər-
lərində bədii üslubun ünsürləri kimi yer tutan aşağıdakı nümunəvi vahidləri nəzər-
dən keçirmək vacibdir. 

---