Microsoft Word Toplu esas Toplu 8 doc

partiyasına qarşı hiddətini belə ifadə edir: “Mən xalqları milli mənsubiyyətinə, 
dini etiqadına görə fərqləndirən, onlar arasında ayrı-seçkilik yayan 
“Moskovskaya novosti”, “Pravda”, “İzvestiya”, “Literaturnaya qəzeta” və digər 
bu kimi redaksiyalarda Mərkəzi televiziyada əməkdaşlıq edən qeyri-obyektiv 
adamlarla bir partiyada olmaq istəmirəm (3, s. 6). Hər zaman siyasi proseslərə, 
faktlara operativ münasibət bildirən publisist, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 
sessiyalarında öz sözünü deməkdən çəkinməyən Bəxtiyar Vahabzadə təfəkkü-
ründəki milli özünüdərk hissi illərdən bəri mənsub olduğu kommunist partiya-
sından çıxmaqla özünü qərarlaşdırır: “Xalqımın qanını töküb sonra ona 
başsağlığı göndərmək dəhşətli ikiüzlülükdür. Sənin rəhbər olduğun 
partiyadan çıxmağı özümə şərəf sayıram” (4, s. 15). 
Abbas Abdulla Hacaloğlu “Karvan yola düzlənir” adlı bədii-siyasi 
publisistik məqaləsində Qorbaçovun “kompromis” ifadəsinə belə şərh verir: 
“Qorbaçov bizim kimlərə güzəştə getməmizi istəyir əcaba! Torpağımızı 
əlimizdən alıb, yurd-yuvamıza sahib olmaq istəyənlərə. Millətimizi min illik 
dədə-baba yurdundan didərgin salanlara” (5, s. 2-7). 
20 Yanvar hadisələrinin baş vermə səbəbinin arxasında dayanan əsil 
məqsədləri oxucuya çatdıran jurnalist Babək Yusifoğlu M. Qorbaçovun 
çıxışı haqqında yazırdı: “Belə çıxış Azərbaycan xalqında ikrahdan başqa heç 
bir hiss oyatmadı” (6, s. 8). 
1990-cı illərin əvvəllərində SSRİ Ali Sovetinin baş verən hadisələrə 
qarşı susqun mövqedə dayanması da publisistlərimizi düşündürürdü. “Səhər” 
qəzetinin 17 fevral 1990-cı il sayında çap olunan Şahmar Əkbərzadənin 
“Yanan da biz olduq, yaman da biz olduq”, 18 yanvar 1992-ci il sayında 
Məzahir Süleymanzadənin “Şəhidlər niyə narahatdı?” məqalələrində 20 
Yanvar hadisələrinə qiymət verilməməsi, cinayətkarların məsuliyyətə cəlb 
olunmaması təəssüf hissi doğurur. 
Mətbuatda 20 Yanvarla bağlı analitik təhlillər içərisində səbəbkarları 
tapmaqla bağlı analizləri də yer almışdır. “İstiqlal” qəzetinin baş redaktoru 
Zərdüşt Əlizadənin “20 Yanvar: Cinayət və Cəza” məqaləsində 20 Yanvar 
faciəsinin törədilməsində səbəbkar, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin rəhbəri 
Əbülfəz Elçibəyi görürdü: “Həmin il Qorbaçov beynəlxalq Sülh Nobel 
mükafatı aldı. Qərb “demokratiya”sı bəzi istismarçıları nəzərə almasaq Bakı 
qırğınına əl çaldı. İndi də hələ ABŞ, Rusiya, Fransa “demokratiya”ları 
Ermənistanı dəstəkləyir. Çünki respublikamıza hələ də “20 Yanvar” 
cəngavərləri rəhbərlik edir (7, s.1). Jurnalist Naib Niftəliyev “AXC xalqı tə-
ləyə saldı” məqaləsində 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri zamanı Ə.Elçibəy 
Sovet DTK planına uyğun hərəkət etdiyini vurğulayır: “20 Yanvar 
hadisələrinin baş verməsində məsuliyyət yükü 98 % sovet rəhbərləri, 2% 
respublika rəhbərinin üzərinə düşür” (8, s. 6). “İstiqlal” qəzetinin 20 Yanvar 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
265
1994-cü il sayında “Həqiqəti xalq bilməlidir” adlı məqaləsində faciənin əsas 
səbəbkarı Sovet komunnist partiyasının dövlət intizamına tabe olan 
Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirov hesab olunur. 
Hətta Yunus Orucun “Qan ökülməyə bilərdi” müsahibəsində həmin dövrün 
siyasi proseslərində fəal iştirak edən ziyalı alim B.Vahabzadə faciənin 
törədilməsində Ə.Vəzirovun razılığı olduğunu qeyd edir. (9, s. 12). 
B.Vahabzadə “Şənbə gecəsinə gedən yol” publisistik əsərində isə xalqımıza 
qarşı törədilən faciələrin səbəblərini aydınlaşdırır, tutarlı arqumentlərlə 
böhtançı erməni siyasətini ifşa edir, bu siyasi prosesə şərait yaradan 
Qorbaçov və bəzi azərbaycanlı rəhbərləri də tənqid etməkdən çəkinmirdi: 
“Bu işlərin başında erməni mafiyasına istiqamət verən, onu güclü silahlarla 
təchiz edən, hətta açıq-açığına müdafiəsinə keçib hər məsələdə Azərbaycan 
xalqını təkləyən M.S. Qarbaçov özü durur” (10, s. 17). 
Həmin dövrdə M.Qorbaçov başda olmaqla rus sovet məmurları 20 
Yanvar faciəsinin törədilməsində səbəb azərbaycanlılarda “anti” xarakterin 
güclü olmağını görürdü. Bakı şəhərinin komendatı general-leytenant V.S. 
Dubinyakın “Bakinskiy raboçiy” qəzetində qeyd edir ki, 20 Yanvar hadisələri 
SSRİ Ali Sovetinin 15 yanvar 1990-cı il əmri ilə həyata keçirilmişdir və rus 
ordusunun güc göstərməsinə səbəb “anti” xarakterin güclü olmasıdır (11, s. 3). 
“Azərbaycan” qəzetinin müxbiri C.Qurbanoğlunun müsahibəsində faciəni 
törədənlərdən biri, müdafiə naziri Dmitri Timafeyeviç erməniləri “araqarışdıran 
adlandırsa da, “əhali sizin dediyiniz dərəcədə dinc deyildi, ikinci, ordu 
özfəaliyyət qrupu deyil, ona da əmr verən var” qeyd edirdi. (12, s. 8). Müdafiə 
naziri D.Timafeyeviç üstüörtülü şəkildə əmr verənin M.Qorbaçov olduğunu 
etiraf edir. 
20 Yanvar hadisələrini təhqiq edən Azərbaycan Respublikasının Ali 
Sovetinin Komissiyasının rəyində qeyd olunmuşdur ki, “məqsəd Azərbaycanda 
və keçmiş Sovet İttifaqının digər respublikalarındakı istiqlaliyyət hərəkatlarına 
əyani dərs vermək və onları qorxutmaq olmuşdur” (13, s. 1-4). Bu rəydə 
cinayətkarların cəzalandırılacağı vədi verilsə də, çox təəssüflər olsun ki, əməl 
olunmur. Əksinə, bəzən başqa gözlənilməz hallar da baş verdi. Belə ki, 1991-ci 
ilin 28 may tarixində Tiflis şəhərində istiqlalçı, vətənpərvər jurnalist Səlim 
Həqqinin baş redaktorluğu ilə “20 Yanvar” adlı qəzet çap olunurdu. Lakin 
onun baş redaktoru və həyat yoldaşı 1992-ci il 23 avqustunda qətlə yetirilir, 
həmin qəzetin məsul katibi Arif Hüseynin “Nahaq qan deyəsən yerdə qalır” 
məqaləsində qatillərin hələ də tapılmadığını qeyd edir. (14, s. 3). 10 il sonra 
“20 Yanvar” qəzetinin təsisçisi Rüstəm Rüstəmov 6 fevral 2012-ci ildə 
“APA”ya verdiyi müsahibəsində AXC hakimiyyətində rəhbər vəzifə 
tutanların Səlim Həqqini güllələtdirdiyini qeyd etmişdir.
20 Yanvar faciəsinin törədiləndən dərhal sonra Ümimmilli lider Heydər 
Əliyev ailə üzvləri ilə birlikdə Azərbaycanın Moskvadakı daimi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
266
nümayəndəliyinə gələrək orada təşkil olunmuş izdihamlı yığıncaqda çıxış 
etmiş, faciənin Moskvanın və Azərbaycan rəhbərlərinin günahı üzündən baş 
verdiyini bildirmişdir. Jurnalist Canalı Mirzəliyevin “Mənəviyyat, vətən-
pərvərlik” adlı məqaləsində bu haqda yazırdı: “Xalqımızın dahi, vətənpərvər 
oğlu Heydər Əliyev heç nədən qorxmadan və çəkinmədən Moskvadakı 
Azərbaycan nümayəndəlyinə gələrək faciə ilə əlaqədar xalqına başsağlığı 
verdi və mətbuat konfransında başda Qorbaçov olmaqla Bakıdakı bu 
faciələri böyük cinayət, bu cinayətə rəvac verənləri cinayətkar adlandırdı” 
(15, s.7).Ulu öndər H.Əliyev 21 yanvar 1990-cı il tarixində Azərbaycan KP 
MK-a teleqram yazaraq 20 Yanvar faciəsində həlak olanların ailələrinə 
başsağlığı göndərmiş, bu faciəni antihumanist və antidemokratik, qanuna 
zidd hesab etmişdi. O, teleqramın mətbuatda çap olunmasını istəsə də, Sovet 
senzurasını və qadağası buna icazə verməmişdir (16, s.1). 
1990-cı illərdə müəllif emosioanl hissi ifadəsinin üstünlük təşkil etdiyi 
bədii publisistik məqalələr – Hidayət Elvusalın “Bu məzarda şəhid yatır” 
(“Səhər” qəzeti, 10 fevral 1990), Xalidə Hasilovanın “Güllər ehsana döndü”, 
Sabir Rüstəmxanlının “And yerimiz”, Ələkbər Abbasovun “Gün gələcək”, 
Asif Atanın “20 yanvar” (“Azərbaycan” qəzeti, 24 fevral 1990), Məzahir 
Əhmədoğlunun “Dərd ortağıq bayatı-kurd” (“Ədalət” qəzeti, 19 yanvar 
1997), Zemfira Hüseynovanın “Şəhidlər unutmaq əslini unutmaqdır” (“Səs” 
qəzeti, 19 yanvar 1999), Yunisin “Şəhidlər Camisi – Azərbaycan və Anadolu 
türkünün şəhidlik rəmzi” (“Yeni Azərbaycan” qəzeti, 8 yanvar 1997), “Azər-
baycan” ədəbi-bədii jurnalında Musa Mərcanlının “Təcavüz” (1991, №8), 
İsa İsmayılzadənin “Üç il də belə gəlib keçdi..” (1993, №1), “Gözü yolda 
qalan şəhid ruhları” (1997, №1-2), Almaz Ülvinin “Günəşinə qovuşan 
Ülvim” (1994, №1-3), İntiqam Qasımzadənin “Narahat ruhlar” (2010, №1) 
və s. publisistik əsərlərdə azərbaycanlılara qarşı törədilən Qanlı Yanvar 
soyqırımı müəlliflərin şahidi olduqları hadisələr fonunda öz əksini tapmışdır. 
Adı çəkilən publisistik məqalələrdə faktoqrafiyaya meyllilik daha çox 
müşahidə olunsa da, fəlsəfi düşüncə, mülahizələr, analogiyalara da yer veril-
mişdir.1990-cı illərdə qəzetlərdəki məqalələr içərisində eyni ifadələr, eyni 
bədii emosional mühakimə, şərhlər də görünməkdədir. Bu özünü ən çox 
bədii publisistik üslublu məqalələrdə göstərir. Daha çox emosiyaya qapılan 
müəlliflər tarixi analitik təhlillərdən bəzən uzaqdırlar. Ancaq Müşfiq 
Həqqinin “Yeni Azərbaycan” qəzetində çap olunan “20 Yanvar faciəsi və ya 
kim kimdir?!” məqaləsi analitik şərhlərlə zəngindir. Məqalədə müəllifin 
mühakiməsində 1987-ci ildə H.Əliyevin SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin 1-ci 
müavini vəzifəsindən uzaqlaşdırılması, Sov.İKP MK-nın baş katibi Mixail 
Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri Abel Aqanbekyan Parisdə 
“L’Humanite” qəzetinə verdiyi müsahibəsində DQMV-nin Ermənistana 
birləşdirilməsi ilə bağlı çıxışı, Qarabağ cəmiyyətinin rəhbəri İqor Mura-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
267
dyanın susdurduğuna görə H.Əliyevin ictimai-siyasi proseslərdən 
iştirakından məhrum edilməsi, 1987-ci ilin noyabrında Qorbaçov və həyat 
yoldaşı Raisanın ABŞ-dakı erməni icmasından qiymətli hədiyyələr alması öz 
əksini tapmışdır (17). Müşfiq Həqqinin fikrincə 20 Yanvar faciəsinə ilk 
rəsmi münasibət Naxçıvan MR Ali Məclisi Heydər Əliyevin hazırladığı 
“1990-cı ilin yanvar ayında Bakı hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haq-
qında” qərarıdır. Qanlı Yanvar faciəsi Azərbaycan Respublikasının 
Prezidenti, ulu öndər Heydər Əliyevin “20 yanvar faciəsinin dördüncü 
ildönümünün keçirilməsi haqqında” 1994-cü il 5 yanvar tarixli Fərmanı ilə 
öz siyasi qiymətini aldı. Həmin dövrdə dünya ictimaiyyəti də hadisə 
haqqında informasiyalara biganə qalmadı. Böyük Britaniyanın “The Times” 
qəzeti, “The “Guardian” qəzeti, BBC kanalı, ABŞ-ın “Los Angeles Times”, 
“The New York Times”, “Washinqton Post”, “Kristian Sayens Monitor”, 
“Baltimor San” və digər media orqanları Qara Yanvar, xalqın azadlıq 
ideyalarını boğanlar haqqında məlumat vermişdilər.20 Yanvar faciəsindən 
başlayaraq Azərbaycan xalqı SSRİ-nin tərkibində ədaləti bərpa etməyin 
qeyri-mümkünlüyünü və milli haqlarımıza obyektiv yanaşmanın nümayiş 
olunması ilə bağlı inamını birdəfəlik itirdi. Tariximizin qəhrəmanlıq səhifə-
lərindən biri olan 20 Yanvar faciəsinin real faktlara əsaslanan mətbu 
nümunlər əsasında araşdırılması bu gün də böyük əhəmiyyəti var. 
ƏDƏBİYYAT: 
1.
Mehdiyev Ramiz. Azərbaycanlılara qarşı soyqırım gerçəklikləri. Bakı: 
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin mətbəəsi, 2000, 204 s. 
2.
Qorbaçov Mixail. Sov.İKP MK-nın Baş katibi, SSRİ Ali Sovetinin 
sədri, M.S. Qorbaçovun Mərkəzi televiziya ilə çıxışı. “Səhər” qəzeti 25 
yanvar 1990, s. 5.
3.
Baliyev Həsən. Vida ərizəsi. “Azərbaycan” qəzeti, 24 fevral 1990, s. 6.
4.
Vahabzadə Bəxtiyar. Şənbə gecəsinə gedən yol // “Azərbaycan” 
jurnalı, 1990, №10, s. 7-27.
5.
Hacaloğlu Abbas Abdulla. Karvan yola düzlənir. “Ulduz” jurnalı, 
1991, №1, s. 2-7.
6.
Yusifoğlu Babək. O gecə müdhiş gecə idi.“Ədalət” qəzeti, 20 yanvar 
1994, s. 8.
7.
Əlizadə Zərdüşt. 20 Yanvar: Cinayət və Cəza. “İstiqlal” qəzeti, 20 
yanvar 1993, s.1.
8.
Niftəliyev Naib. AXC xalqı tələyə saldı, “Yeni Azərbaycan” qəzeti, 20 
yanvar 2000, s. 6. 
9.
Yunus Oruc.Qan ökülməyə bilərdi. “Yeni Azərbaycan” qəzeti, 20 
yanvar 2000, s. 12. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
268
10.
Vahabzadə Bəxtiyar. Şənbə gecəsinə gedən yol // “Azərbaycan” 
jurnalı, 1990, №9, s. 3-20. 
11.
Дубняк В.С. Выступление Генерального секретаря ИК КП СС 
Председателя по Центральном телевидению, «Бакинский 
рабочий» газета, 25 января 1990, с. 3. 
12.
Qurbanoğlu C. Müdafiə naziri özünə bəraət qazandırmağa çalışır. 
“Azərbaycan” qəzeti, 24 yanvar 1991, s. 8. 
13.
1990-cı il Yanvarın 19-20-də Bakı şəhərinə qoşunların yeridilməsi ilə 
əlaqədar faciəli hadisələri təfsilatının və səbəblərinin təhqiqi üzrə 
Azərbaycan Respublikasının Ali Sovetinin Komissiyasının rəyi. “Xalq” 
qəzeti, 19 yanvar 1992, s. 1-4. 
14.
Hüseyn Arif. Nahaq qan deyəsən yerdə qalır. “Ədalət” qəzeti, 19 
yanvar 1995, s. 3. 
15.
Mirzəliyev Canalı. Mənəviyyat, vətənpərvərlik, “Ədalət” qəzeti, 19 
yanvar 1999, s. 7. 
16.
Əliyev Heydər. Azərbaycan xalqına, Azərbaycan KP MK-ya Ali 
Sovetə, nazirlər Sovetinə” teleqram. “Yeni Azərbaycan” qəzeti, 19 
Yanvar 1999, s.1. 
17.
Müşfiq Həqqi. 20 Yanvar faciəsi və ya kim kimdir?!. “Yeni 
Azərbaycan” qəzeti, 20 yanvar 1990, s.1-3. 
А.Пашаева 
Отражение событий 20 января в азербайджанской прессе
(1990-2000) 
Резюме 
События 20 января являются летописью патриотизма и героизма 
нашего народа. 1990-х годы в азербайджанской прессе об этом еще не 
говорилось. Объектом исследования данной статьи являются материалы 
опубликованные в газетах «Сахар», «Бакинский рабочий», «Халг», 
«Адалат», «Азербайджан», «Ени Азербайджан», «Сес», «Улдуз», в 
журнале «Азербайджан» в которых впервые было написано о трагедии. 
Трагедия 20 Января всегда отражается на художественная публицистика. 
В произведения Муса Maрджaньлы “Агрессия”, Иса Исмаилзаде “Так 
прошло три года”, “Ожиданье души шахидов”, “Вышина шахидов”, 
Интигам Гасымзaде “Беспокойные души”, “Школа шахидов” и дрг. 
изданные различных номерах журнала “Азербайджан” являются 
публицистическими статьями написанные на тематикой этой 
трагедии.А азербайджанской прессе изображены образы М.Горбачева и 
руководителей Азербайджана которые любыми путями старались 
сохранить свою власть. В статьях также повествуется о выступлении 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
269
Г.Алиева против организаторов этих событий, в которых он дал 
политическую оценку событиям. Возбужденные события трагедии 20 
января отражается в статьях тоже. Статьи, рассмотренные в данном иссле-
довании в основном политического и публицистического характера. Эти 
статьи, являются ценным материалом против лжедоводов, которые были 
опубликованы в мировой прессе. По этой причине изучение и научное 
исследование этих статей очень актуально.
A.Pashayeva 
20 january tragedy in azerbaijan media
(1990-2000) 
Summary 
20 January tragedy is a victory chronicle the power and preserve of our 
people's patriotism. In the 1990s, sometimes it was difficult for Azerbaijani 
press to say its word. The objects of investigation are at first time publishing 
the tragedy on the “Sahar” newspaper and other articles on the “Khalq”, 
“Adalet”, “Azerbaijan”, “Yeni Azerbaijan”, “Ses”, “Ulduz” newspapers, 
“Azerbaijan” journals. 20 January tragedy has always been reflected in the 
literary publicity. Musa Mercanli’s “Encroachment”, Isa Ismayilzadeh’s 
“Three years such have passed”, “The souls eyes of the martyrs in which 
stay on the way”, “Martyrs glory”, İntigam Qasimzade’s “Trouble spirit” and 
etc. literary publicity articles were about this tragedy which were published 
in “Azerbaijan” journal.In the Azerbaijani press, those who committed the 
January 20 tragedy showed Gorbachev and then the leaders of Azerbaijan 
who think of his duties. The political assessment of the national leader 
Haydar Aliyev against the events of January 20, 1990. The agitated events of 
the 20 January tragedy was reflect in the articles too. The works that are the 
object of research are in the genre of political and artistic publicity. These 
articles are especially relevant in modern times in order to respond to false 
information about the genocide in the world media that are groundless with 
the Azerbaijanis and this scientific research is very important. 
QEYD:
Bu iş Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin 
İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – 
Qrant № 
EİF/GAM-4-BGM-GİN-2017-3(29)-19/15/5. 
Rəyçi: Rauf Sadıqov
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
270
ŞAHNABAD СƏLİLOVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Odlar Yurdu Universiteti 
[e-mail] 
TƏRCÜMƏ TARİXİ VƏ BƏDİİ TƏRCÜMƏNİN BƏZİ 
PROBLEMLƏRİ 
Açar sözlər: tərcümə nəzəriyyəsi, bədii tərcümə, üslub, orijinal, əsər 
Ключевые слова: теория перевода, художественный перевод, стиль, 
оригинал, произведение 
Key words: the theory of translation, literary translation, stlystic, orginality, 
work 
Tərcümə əsərləri vasitəsilə xalqlar bir- birinin tarixi, mədəniyyəti, 
həyat və məişəti ilə tanış olur. Bəşəriyyətin birliyini təmin edən tərcümə dil 
əlaqələrinin, ədəbi və mədəni əlaqələrin, linqvistik tipologiyanın, bilinqvizm 
təliminin əsaslarında durur. Dilçiliyin tərcüməşünaslıq şöbəsi gəncdir. 
Tərcüməşünaslıq dilçiliyin müstəqil şöbəsi kimi XX əsrin II yarısının 
əvvəlindən formalaşmağa başlamışdır. Elmi-filoloji ədəbiyyatda bu şöbənin 
müxtəlif şəkildə adlandırılmasına təsadüf edilir. Belə ki, haqqında danışılan 
şöbəni bəzi alimlər “tərcümə nəzəriyyəsi”, bəziləri isə “ translatologiya” 
adlandırırlar. 
Tərcümə insan fəaliyyətinin ən qədim növlərindəndir. Bu fəaliyyət 
olmasa idi, sübhəsiz elmlərin yayılması, mədəniyyətlərin inkişafı xalqlar 
arasında əlaqələr qeyri-mümkün olardı. Buna görədir ki, tərcümə fəaliyyəti 
ilə insanlar əslində tarixin uzaq keçmişindən məşğul olmuşlar. Müxtəlif 
məqsədli səyahətlər və ticarət əlaqələri zamanı tərcümənin bünövrəsi 
qoyulmuş, sonralar bunun sahəsi genişlənmişdir. 
Tədqiqatçılar tərcümənin tarixini əsasən dörd mərhələyə bölürlər. 
Birinci mərhələ ilk və ya qədim dövr (quldarlıq və feodalizm) ikinci –
orta dövr (ilkin kapitalın toplanmasından elmi-texniki inkişafa qədər, XVIII əsr 
daxil olmaqla); üçüncü –yeni mərhələ (XVIII əsrin sonu – XIX əsrin 
sonunadək); dördüncü – ən yeni mərhələ (XIX əsrin sonu – XX əsr). Saysız-
hesabsız faktlar tərcümənin çox böyük tarixə malik olduğunu iddia etməyə əsas 
verir.
Eramızdan 3 min il əvvəl yazılmış Şumer mixi yazılarında ikidilli 
sözlüklər tapılmışdır. Sözsüz ki, bu sözlüklər tərcüməçinin işinin asanlaşdırıl-
masına yönəlmişdi. Qeyd edildiyi kimi, məhz tərcüməçilərin köməyi ilə mü-
xtəlif dillərdə danışan icmalarla ünsiyyət həyata keçirilə bilərdi.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
271
Tarixə nəzər salsaq görərik ki, insanlarda tərcümə məsələlərinə maraq 
hələ antik dövrlərdə oyanmışdır. Qədim yunan dilindən latın dilinə tərcümə 
etmiş Siseron tərcümə ilə bağlı çox maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Ounu 
fikrincə, tərcüməçi tərcümə zamanı ayrı-ayrı sözü və hərfi deyil, bütöv bir 
fikri və tam mənanı doğma dilin ruhuna və daxili qanunlarına uyğun 
etməlidir.
XII əsrdə Toledoda (İspaniya) tərcümə məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 
(Toledo
məktəbi). Bu məktəbin ən məşhur tərcüməçi Kremonlu Herhard hesab 
olunurdu. Mətnlərdə şərhlərə geniş yer verən Toledo məktəbi antik və ərəb 
müəlliflərinin, eləcə də Quranın bizim dövrə qədər gəlib çatmasını təmin 
edə bilmişdir.
VIII-XI əsrlərdə tərcümə Almaniyada inkişaf etməyə başlayır. Belə bir 
fikir mövcuddur ki, yazılı alman dili tərcüməçilərin fəaliyyətinin 
nəticəsində formalaşmışdır. 794-cü ildə Frankfurt Sinodunun qərarına əsasən 
alman dili kilsədə latın, yunan, yəhudi dilləri ilə bərabər hüquq qa-
zandı və monastırlar tərcümə mərkəzlərinə çevrildilər.
Tərcümə sənətinin ardıcıl konsepsiyasını alman alimi Höte yaratmışdır. 
Bu konsepsiyaya görə, tərcümə özgəninkini özünkünə yaxınlaşdırmaqdan 
ötrüdür, başqa xalqın milli aləmini mənimsəmək məqsədi daşıyır.
Tərcümənin üç tipi vardır: 1) tanış edən 2) təqlid edən 3) orijinala uyğun 
olan tərcümə
Alman nəzəriyyəçisi Tixo Mommzen də tərcümənin üç növü olduğunun 
göstərmişdir: 
1)
Orijinal üslubunu, formasını saxlamadan edlən tərcümə 
2)
Üslubca dəqiq, məzmiun və forma etibarilə düzgün, yaxşı uyğun, eyni 
zamanda estetik cəhətdən gözəl, bədii, aydın tərcümə 
3)
Özgə üslubda orijinal yaradıcılıq, yəni təqlid, yeni bədii formların 
alınması 
Mütərəqqi alman filosofu və dramaturqu Lessinq (1729-1781) də tərcümə 
haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. O yazırdı: “ Əgər tərcüməçi orijinala 
sadiq qalaraq onun əsil məzmununu şübhəli, qaranlıq verirsə, onda onun bu 
sadiqliyini ancaq və ancaq xəyanət adlandırmaq olar” 
İntibah dövründə beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi və ədəbiyyatın geniş 
inkişafı ilə əlaqədar olaraq tərcümə əsərlərinin sayı da artır. Bu dövrdə tərcümə 
olunan bədii əsərlərin əksəriyyəti qüsurludur, hətta bəziləri orijinaldan tamamılə 
uzaq, ona yad məzmunlu əsərlər kimi səslənir. Bu dövrlərdə və sonralar- XVIII 
və XIX əsrlərdə tərcüməçilər hərfi tərcümədən imtina etmiş, həddindən çox 
sərbəstliyə yol vermiş və nəticədə orijinal öz məzmunu tanınmaz dərəcədə 
itirmişdir. Düzdür, bütün dövrlərdə dünya yazıçıları, şairləri və filosofları 
tərcüməçilk fəaliyyəti ilə məşgul olmuş, tərcümə haqqında maraqlı və 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
272
dəyərli fikirlər söyləmişlər, amma bu fikirlər tam bir elmi nəzəriyyə kimi 
formalaşmamışdır. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tərcümə nəzəriyyəsinin bir elm kimi 
formalaşması keçən əsrin 50-60-cı illərinə təsadüf edir. Tərcümə nəzəriyyəsi 
XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu 
dövrdə dünya dilçilik elmində həm bədii, həm də elmi –texniki ədəbiyyatın 
tərcüməsi geniş tədqiq olunmuş, tədqiqat əsərləri yaranmış və təcümə 
nəzəriyyəsi bir elm kimi formalaşmışdır. Fransız yazıçısı, tərcüməçisi və 
tərcümə nəzəriyyəçisi Pyer Fransua Kaye XX əsri «tərcümə əsri» adlan-
dırmışdır. O, 1953-cü ildən özünün təsis etdiyi Tərcüməçilərin Beynəlxalq 
Federasiyasına rəhbərlik etmişdir və tərcüməçilik sahəsində bir sıra mühüm 
işlərin müəllifidir. Sözsüz ki, qeyd olunan cəhətlər tərcümə işinin inkişafına çox 
böyük təsir göstərmişdir. 1950–1960-cı illərdə tərcüməşünaslıq artıq xüsusi 
tədqiqat predmetinə, strukturuna və tədqiqat metoduna malik müstəqil elm sahəsi 
kimi özünü təsdiq etməyə başladı. Bu dövrdə dillərarası kommunikasiya problem-
lərinin həllində ümumi elmi kontekstdə təhlillərə tez-tez müraciət olunurdu. 
Görkəmli ingilis alimi Con Fers 1950-ci illərin ortalarında yazırdı: «Tərcümənin 
mövcudluğu linqvistik nəzə- riyyə və fəlsəfənin ciddi çağırışıdır.
Nə etdiyimizi, heç olmasa nə tərcümə etdiyi- mizi bilirikmi? Əgər biz 
bu süallara ciddi elmi terminlərlə cavab verə bilsə idik, yeni, əhatəli dil 
nəzəriyyəsinin və fəlsəfi ümumiləşdirmələrin yaradılmasında xeyli irəlilə-
yişlər əldə edə bilərdik». 
Azərbaycanda tərcümə sənətinin 6 əsrdən çox uzun bir tarixi vardır. -
Azərbaycandilinə ilk tərcümə əsəri
IV əsrdə Marağalı Əhvədinin şair Nəsimi tərəfindən Təbriz
şəhərində fars dilindən tərcümə edilmiş bir qəsidəsi hesab olunur. Orta əsrlər-
də ərəb və fars dillərindən dilimizə tərcümə olunmuş əsərlərin yazılı abidələr 
sırasında mühüm yeri vardır. Ana abidəmiz «Kitabi-Dədə Qorqud»da Qurani-
kərimin «İxlas» surəsinin bədii tərcüməsi, eləcə də 1333-cü il tarixli bir Quran-
əlyazmasında bu müqəddəs kitabın türkcəyə tam sətiraltı tərcüməsi ilkin 
tərcümə örnəklərimizdən sayıla bilər.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının Qərbi Avropa dillərinə, o cümlədən 
ingilis dilinə əhatəli tərcüməsinin XVII əsrdən etibarən başlandığını, 
XVIII əsrdən isə daha intensiv şəkil aldığını söyləmək olar. Bu vaxtdan 
etibarən Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərin əsərləri Avropada 
öyrənilməklə bərabər, eyni zamanda əcnəbi xalqların dillərinə də tərcü-
mə edilməyə başlanmışdır. “İngilis şərqşünaslığının atası” kimi dəyərlən-
dirilən Vilyams Cons ilk dəfə 1786-cı ildə Kəlkütdə “Nizaminin nağılları 
və ibrətli hekayələri” adı iləN.Gəncəvi yaradıcılığını ingilis ədəbi dünyasına 
çatdırmışdır. Ötən əsrin 70-ci illərində ABŞ-ın Pensilvaniya Universitetində 
nəşr olunan “Ədəbiyyat” adlı jurnalda da Şərq ədəbiyyatına o cümlədən 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
273
Azərbaycan Ədəbiyyatına xüsusi diqqət yetirilmiş, jurnalın bəzi nöm-
rələrində ədəbi nümunələrimiz birbaşa orijinaldan tərcümədə verilmişdir.-
İngilis Ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümə işinə isə XIX əsrin sonlar-
ından başlanmışdır. N.Vəzirov Şekspirin “Otello” faciəsini 1892-ci ildə -
Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş, 1904-cü ildə Şuşada tamaşaya qoymuş-
dur. İngilis ədəbiyyatının digər klassiklərinin əsərləri də ayrı-ayrı iIlərdə -
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur.
Dahi Azərbaycan mütəfəkkiri və dramaturqu Mirzə Fətəli Axundzadənin 
komediyaları hələ XIX əsrdə fransız dilinə tərcümə olunmuşdur. 1881-
ci ildə Barbier de Meynar və Stonislav Qiyard M.F.Axundovun“Mürafiə vəkil-
lərinin hekayəti”, ”Xırs quldurbasan” və ”Molla İbrahim Xəlil kimya-
gər” əsərlərini fransız dilinə çevirmiş, ”Tros Komedis Fransız” başlığı altında 
Parisdə çap etdirmişdir. 
XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın mütərəqqi fikirli ziyalıları Qərbi 
Avropa ədəbiyyatına, xüsusən, ingilis- Amerika ədəbiyyatına böyük maraq 
göstərmiş, bu ölkələrin sənətkarlarının əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə 
etmişlər. Əhməd bəy Ağayevin “Otello” və “Qaçaqlar” əsərlərinin Azərbaycan 
dilinə tərcüməsi haqqında yazdığı məqalədə qeyd edirdi: “Qoy bu tərcümələr 
hələ lazımi səviyyədə olmasın, qoy onlar məna etibarilə və ifadəetmə tərzinə 
görə qüsurlu olsun, qoy onların oxucuları da az olsun. Bunu zərəri yoxdur. Təki 
Avropa yazıçılarının tatar dilində oxumaq imkanı yaransın. Bunlarda ifadə 
olunan əqlin böyüklüyü, duyğuların gözəlliyi, cümlələrin təkmilliyi tərcümədə 
zərər çəkmiş, dildən-dilə keçərək bir qədər eybəcərləşmişsə də, nəhayət, 
oxücüları özünə cəlb edəcək, zövqlərini inkişaf etdirəcək, yeni, daha da 
mükəmməl tərcümələrə ehtiyac oyadacaq.”
İlk dəfə tərcümə anlayışını tərcüməşünaslıq elminin kompleksli problemi 
kimi araşdırıb əsaslandıran şəxs 1974- cü ilini yanvar ayında doktorluq 
dissertasiyasını dil nəzəriyyəsi ixtisası üzrə müdafiə etmiş Azərbaycan alimi 
Bayram Tahirbəyov olmuşdur. 
Ədəbiyyatımızda tərcümənin tələblərinə cavab verən yüksək keyfiyyətli 
tərcümə əsərləri çoxdur, bu sahədə gözəl ənənələrimiz vardır. A. Səhhətin, C. 
Cabbarlının, S. Vurğunun, M. Arifin, Ə. Şərifin, M. İbrahimovun və başqa 
onlarca yazıçı və şairlərimizin bədii tərcümələri oxucular tərəfindən maraqla 
qarşılanmışdır. Lakin tərcümənin bugünkü vəziyyəti, bu gözəl ənənələri 
davam etdirmək iqtidarı müasir tələblərə cavab vermir. Tərcüməçilərin 
dilində, üslubunda çoxlu nöqsanlara, sözçülüyə yol verilir. Tərcümə 
əsərlərinin dilində nəzərə çarpan nöqsanlardan biri də sözçülükdür. 
Orijinaldakı fikri yığcam, az sözlə, müvafiq ifadələrlə, aforizmlərlə, əslinə 
uyğun vermək əvəzinə çox söz işlədilir. Bədii tərcümədə bəzən sərbəstlik o 
yerə çatır ki, orijinalın yazıldığı dilə aid xüsusiyyətlər nəzərdən qaçırılır, 
obrazlar isə Azərbaycan dili dialektlərində danışdırılır. Bədii tərcümələrdə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
274
sözün düzgün işlənilməsinə, seçilməsinə diqqət verilmir, sözə laqeyd 
münasubət göstərilir. Bədii tərcümələrdə yersiz alınma sözlər, xüsusilə də 
türk sözləri işlədilir.
Biz istərdik ki, müasir tərcüməçilərimiz görkəmli yazıçı və şairlə-
rimizin tərcüməçilk ənənələrinin layiqli davamçıları olsun, tərcümə etdikləri 
əsərlərin həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə diqqəti artırsınlar. 
Ədəbiyyat: 
1.
M. Məmmədov: “Ana dili və nitq mədəniyyəti məsələləri” Bakı-2004, 
“Nurlan” nəşriyyatı 
2.
M. Bəşirov, O. Xacəliyev: “ Azərbaycan dilindən rus dilinə və əksinə 
tərcümə
nəzəriyyəsi və praktikası”. Bakı- 1982, “ Maarif” nəşriyyatı 
3.
A. Ələkbərova: “Poetik tərcümənin dil və üslub problemi” Bakı-2006, 
“Nurlan” nəşriyyatı 
4.
K. Əliyev: “Romantik dramaturgiya və bədii tərcümənin problemləri”. 
Bakı, 1967, “ Maarif” nəşriyyatı 
5.
Məmməd Arif. Bədii tərcümə- Seçilmiş əsərləri. I cild, Bakı 1967 
6.
Tərcümə sənəti. Bakı, 1990 
Ш.Джалилова
История перевода и некоторые проблемы художественного 
перевода 
Peзюме 
В статье рассказывается об истории перевода и о некоторых 
проблемах художественного перевода. В статье также подчеркивается, 
что перевод является одним из древнейших видов человеческого 
действия. Если бы не было этого действия, несомненно, не было бы 
возможным распространений наук, развитие культур и связи между 
народами. Здесь еще подчеркивается о делениях на четыре стадии 
истории перевода со стороны исследователей. В статье рассматривается 
еще рассуждения языковедов и исследователей о переводе. Дается 
краткие сведения об истории перевода разных стран. Здесь также 
уделяется внимание истории перевода в Азербайджане. В статье 
рассказывается еще о проблемах художественного перевода. Уделяется 
особое внимание на наличие многих недостатков на языке произ-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
275
ведениях перевода, на то, что не уделяется должное внимание на пра-
вильного выбора слова. 
На конце статье рекомендуется уделять более внимание перевод-
чиков как в содержании, так и со стороны красоты формы на переводи-
мых произведениях. 
Sh. Jalilova 
The history of translation and some problems of literary translation 
Summary 
The article deals with the history of translation and some problems of 
the literary translation. It is noted in the article that, translating is one of the 
oldest types of human activity. Undoubtedly, if there were not this activity, 
the diffusion of science, the development of civilization and the elemination 
of nation would have been impossible. In this article, the history of 
translation is divided into four stages, by the researchers. The opinions of 
linguis and researchers about translation are viewed in the aricle. A brief 
overview of the history of translation of different countries is provided. As 
well as the history of translation Azerbaijan has been payed attention in the 
paragraph. The problems of the literary translation has been dealt in the item. 
Reference to the article, there are many shortcomings in the language of 
translation work, and the correct choice of the word is not properly focused 
on. At the end of the article it is recommended that, the interpreters must be 
careful about both orginality and textuality of the translated work they have 
done.
Rəyçi: Vəfa Rzayeva 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
276
QƏDİM RUFULLAYEV 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
[e-mail] 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
MƏHSƏTİ VƏ ƏMİR ƏHMƏD DASTANI
Açar söz:
Yazılı ədəbiyyat, dastan, şair, obraz, ənənə. 
Key words:
written literature, epic, poet, image, tradition.
Ключевые слова: 
Письменная литература, сага, поэт, образ, традиция.
Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatında daha bir dastan xarakterli 
yazılı ədəbiyyat nümunəsinə rast gəlirik. Bu əsər “Məhsəti və Əmir Əhməd” 
dastanıdır. Dastan qəhrəmanları olan Məhsəti və Əmir Əhməd XI əsrdə 
yaşayıb-yaradan sənət adamlarının prototipidir. Burada “sənət adamları” 
ifadəsi təsadüfən işlədilmir. Məhsəti XI əsrin məşhur Azərbaycan şairəsi 
olan Məhsəti Gəncəvidir. Əmir Əhməd isə onun müasiri, Gəncə xətibinin 
oğlu və nəhayət, öz dövrünün şairlərindən biri olmuşdur. Mənbələrdə Əmir 
Əhmədin, həqiqətən, söz sənətkarı kimi tanınması məsələsi öz əksini 
tapmışdır. Böyük şairəmiz Məhsəti Gəncəvini yorulmadan tədqiq edən çox 
hörmətli Rafael Hüseynov araşdırmalarının birində bu məqama toxunaraq 
yazırdı: “Bizlərə Əmin Əhməd Razinin “Həft iqlim ”təzkirəsində gəlib 
çatmış bu şeiri bir azərbaycanlı söz ustası- adını şairlərimiz sırasında haqsız 
olaraq çəkmədiyiymiz Tacəddin Əmir Əhməd yazıb və Puri-Xətib təxəllüslü 
şairimizin həmin qitəsinin ünvanı Məhsətidir”: 
Hər sayğısızın ayağı sevgi cələsinin işgəncəsinə dözə bilməz, 
Dərdsizlərin və namərdlərin əli eşq camını tutmaz. 
Biganələrin gözləri ayüzlülər küçəsinin torpağına barmaqarası baxar,
Naməhrəmin qulağı eşq müjdəsinin ləzzətini ala bilməz. 
Hər yetən boşboğazlıq edib sırtıqcasına “aşiqəm,”- deyir, 
Bu yalan məni həlak etdi, heyiflər olsun eşqin adına. 
Yarın dürr camından qeyri badəni içmək yaxşı deyil,
Eşq rusvalığının (söhbətlərindən) başqakı hərzə danışıqlar sazaqlı olar. 
Bu şeir Azərbaycan şairi Tacəddin Əmir Əhmədin ayri-ayrı 
əlyazmalar və kitabların səhifələrində səpinik halda qalan, indiyəcən bir 
mükəmməl topluda qovuşmamış yadigarlarındandır.(2; 161) 
Böyük Azərbaycan alimi və ədibi Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyət 
Təbrizi öz araşdırmalarında qeyd edir ki, “Məhsəti Gəncəvi Purixətib 
Gəncəlinin gəlinidir. Onların ikisi (Məhsəti və Xətiboğlu.Red.Q.R.) də hicri 
qəməri V (XI) əsr söz ustalarından və Sultan Mahmud Qəznəvinin müasir-
lərindəndir. Onların macərası məşhurdur və münazirə şəklində toplanmışdır. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
277
Bu məcmuədə bu iki gəncəli şairin şeirlərindən vardır.”(5; 220)
Göründüyü kimi, adıçəkilən əsər, həqiqətən, real həyat hadisələri 
əsasında ərsəyə gəlmişdir. Xalq arasında dolaşmaqda olan macəra ilk 
baxışdan sözügedən əsərin xalq yaradıcılığına məxsusluğu anlamı meydana 
gətirir. Çünki “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında xalq yaradıcılığına 
məxsus olan dastançılıq ənənələri, onun epik-lirik səpkidə ərsəyə gəlməsi, 
dastanlara məxsus ekspozisiya, sadə və anlaşıqlı dil, xalq nəsrin əsas 
çalarlarının buradakı əksi bunu düşünməyə əsas verir. Hətta əsərin 
müəllifinin məlum olmaması da onun şifahi xalq ədəbiyyatına məxsusluğunu 
şərtləndirən amillərin sırasındadır. Elə buna görə də R.Hüseynov yazırdı: 
“Ədəbiyyat tariximizin hələlik bizə bəlli olan bu ilk şair və şairə izdivacı bir 
dastan hüsnüydü və həmin dastanı naməlum müəllifdən- xalqdan öncə elə 
onlar özləri yaradırdılar.(2;161)” Ancaq onu da nəzərə alaq ki, istənilən xalq 
ədəbiyyatı nümunəsini hansısa söz sənətkarı yaratmışdır. Hər hansı bir 
bayatını, nağılı və ya dastanı xalq birləşib müəyyən bir zaman çərçivəsində 
ərsəyə gətirməmişdir. Xalqın arzu və istəklərinə, mənəvi tələbatlarına cavab 
verən əsər təbii ki, ağızlardan düşmür, el-el, oba-oba dillərdə dolaşır. Şifahi 
olduğu üçün yeni-yeni sözlər, fikirlər əlavə olunduqca cilalanır, daha bitkin 
və dolğun məzmun qazanır. Bu proses əsərin müəllifini tədricən unudur. 
İstənilən aşıq repertuarında ərsəyə gələn dastanlara da bunu şamil etmək 
olar. Qeyd etdiyimiz kimi şifahi xalq ədəbiyyatına məxus olan bir çox əsərlər 
məhz bu yolla yaranmış və geniş yayılmışdır. Ancaq bu qənaətləri “Məhsəti 
və Əmir Əhməd” dastanı haqda demək olmur. Bizcə, bu əsərin müəllifi 
məlum olmasa da, ağızdan-ağıza deyil, məhz yazılı şəkildə gəlib bizə 
çatmışdır. Həmin dastanın iki nüsxəsi Respublika Əlyazmalar Fondunda 
saxlanılmaqdadır. ““Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanının əldə olunan 
nüsxələri XV-XVI yüzilliklərinin məhsuludur. Qənaətimiz budur ki, XII-
XIII yüzillərdə bu əsər daha gerçəkçi bir təhkiyəyə malik imiş. Onillər 
adladıqca bu əsər ənənəvi dastan ülgülərinə uyğunlaşdırılmış, içərisindəki 
əhvalatların salnamə dəqiqliyi dastan şərtiliyi müstəvisinə təbdil 
edilmişdir”.(2;165) Şübhəsiz ki, Məhsəti Gəncəvi öz zamanında bir şairə 
kimi çox məşhur idi. Onun istedadı və müasirliyi haqqında müxtəlif 
rəvayətlərin yaranmasına zəmin yaradırdı. Məhz bu rəvayətlər sonda 
“Məhsəti və Əmir Əhməd” adlı bir əsərin araya-ərsəyə gəlməsinə səbəb 
olmuşdur. Göründüyü kimi, bu əsər sonradan dastan adı altında yazıya 
alınmışdır. Sözügedən bədii nümunədən əvvəl və sonra yazılan bir çox 
məşhur əsərlər belə dastan səciyyəsi daşımışdır. Görəsən, buna səbəb nədir? 
Əlbəttə, xalq ədəbiyyatının gücü. Ağız ədəbiyatımızın yaratdığı ənənə o 
qədər qüsursuz və bəşəridir ki, ona sadiq qalmaq yalnız uğur gətirmiş olur. 
Ona görə də söz sənətkarları sosial partlayışa səbəb olan mövzulara müraciət 
edərkən mütləq xalq yaradıcılıq üslubuna müraciət edirdilər. “Məhsəti və 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
278
Əmir Əhməd” dastanı da belə əsərlərdəndir. Burada xalq yaradıcılığına 
məxsus olan məqamlar kifayət qədərdir. Birincisi, əsər yaradılarkən xalq 
auditoriyasının maraqları nəzərə alınmışdır. Bilirik ki, el şənliklərinin daha 
maraqlı olması üçün rəngarəng çıxışlardan istifadə olunmuşdur; şeir 
söylənilmiş, musiqi ifa olunmuş, rəqs edilmişdir. Toy-düyün zamanı el 
aşıqları öz hərtərəfli bacarıqları ilə onların öhdəsindən gəlməyə çalışmış, 
camaatın tələbini nəzərə alıb, dastan söyləyərmişlər. Dinləyicilərin zövqünü 
oxşayan və dastanlara məxsus olan söyləyicilik üslubu, xüsusilə yeni 
informasiya ilə zəngin və bununla dinləyici marağına səbəb olan dastan 
kompozisiyası söz sənətkarlarının da nəzərindən qaçmayan əsas 
məsələlərdən biridir. “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında həmin sadə, 
aydın dastançılıq üslubu gözlənilmişdir. Əsərin bir çox dastnlara xas olan 
girişlə başlaması və buradakı təsvir üsulu buna sübutdur. Məsələn, dastanın 
nüsxələrindən biri belə başlanır: “Bir fəqih yenicə anadan olmuş qızının 
gələcək taleyini müəyyən etmək üçün münəccimə müraciət edir. Onlar 
ulduzlara baxıb deyirlər ki, ey fəqih, sənin qızın çox fərasətli, xalqın hörmət 
bəslədiyi adam olacaq, ancaq axır yeri xərabatdır... Qız on səkkiz yaşına 
çatanda hafiz və bilikli bir şəxsə çevrilir. Qızın atası vəfat etdikdən sonra o, 
Xocanddan Gəncəyə, Xərabat məhəlləsinə köçür. Bu vaxt Məhsətinin iyirmi 
yaşı vardı. O, hüsnü camalı, kamal və məlahəti ilə, fərasəti və istedadıyla 
geniş şöhrət qazanır.” (2;160) 
Dastanın digər nüsxəsində söhbət birbaşa Gəncə Xətibinin oğlu 
haqqında təsfilatla başlanır.
“Gəncə Xətibinin oğlu olmurmuş. O, çoxlu xeyrat verir, dualar edir 
və nəhayət ki, Allah ona gözəl bir oğlan əta edir. Uşağın adını Əmir Əhməd 
qoyurlar. Çox keçmir, onu tərbiyə etmək üçün dayələrə verirlər. Əmir 
Əhməd beş yaşına çatanda elm və ədəb öyrənmək üçün onu məktəbə 
göndərirlər. On dörd yaşına çatanda o, elə bir biliyə yetir ki, çoxları məsləhət 
almaq, öyrənmək üçün onun yanına gedirlər. On doqquz yaşına çatanda 
Əmir Əhmədin kamalının şöhrəti dörd bir yana yayılır.” (2; 170)
Bundan sonra təsvir olunur ki, Əmir Əhməd namaz qılıb yatır, 
yuxuda cənnəti görür, əlində cam tutmuş bir huri Məhsətini ona buta verir. 
Səhərisi gün müridlərinin köməyi ilə Xərabata gedir və butasını görür, 
şeirləşirlər. Bundan sonra maneələr başlanır, amma bütün bunlara 
baxmayaraq sevgililər qovuşurlar.
Hadisələrin bu cür - sadə dillə təsviri qeyd etdiyimiz kimi, onu xalq 
nağıl və dastanlarının dilinə yaxınlaşdırmış olur.
İkincisi, dastan qəhrəmanının hərtərəfli biliyə malik olması bu əsərin 
özündən əvvəlki şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin, xüsusilə “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanlarının təsiri və ənənəsi ilə yaranması fikrinin meydana 
gəlməsinə səbəb olur. “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında əsas 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
279
qəhrəmanlardan biri Məhsətidir. O, əsər boyu hərtərəfli biliyə, bacarığa və 
uzaqgörənliyə malik bir insan kimi təqdim olunur. Məhsəti gah şeir söyləyir, 
gah musiqi ifa edir, gah da müşküllərdən, gələcəkdən xəbər verir. Məhsəti 
Gəncəvi, həqiqətən də, öz zamanəsinin bilici insanlarından biri olmuşdur. 
Şairənin müasirləri onu “Dəbir” adlandırması da bu baxımdan mühümdür. 
Xəlil Yusifli bu barədə yazır: “Məhsəti mənbələrdə bəzən Dəbir,-deyə 
xatırlanır. XII-XIII əsrlərdə yaşamış görkəmli İran şairi Fəridəddin Əttar 
“İlahinamə” poemasında Məhsətiyə həsr etdiyi hekayəni belə başlayır: 
O təmiz gövhərli Məhəsti
Dəbir, 
Olmuşdu Səncərlə dil bir, könül bir”.(4; 7) 
Mənbələrdən irəli gələn qənaətlərdən görürük ki, Məhsətinin 
“Dəbir,”- deyə xatırlanması və bu ləqəblə tanınması onun dəbirçilik peşəsi 
ilə məşğul olmasından irəli gəlirdi. Məhsətinin müasirlərindən biri Nizami 
Əruzi Səmərqəndi 1156-cı ilin sonu 1157-ci ilin əvvəlində yazdığı “Çəhar 
məqalə” adlı məşhur əsərinin ilk fəslinin “Dəbirçiliyin mahiyyəti, kamil 
dəbirin xüsusiyyətləri və bununla əlaqədar olan şeylər adlandırılmışdır. 
Nizami Əruzinin verdiyi məlumatlar göstərir ki, əslində, Dəbir adlanan kəs 
dərin biliyə, geniş erudisiyaya malik şəxslər imişlər. Dəbir pak əsilli, təmiz 
adlı, tükü-tükdən seçən dərin düşüncəli, iti mühakiməli adam olmalıdır. 
Zəmanəsinin övladlarının vəziyyətindən xəbərdar olmalı, dövrün əhalisinin 
taleyini bilməlidir.” (2; 24-25) 
Bu məqamda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarınıdakı Dədə Qorqud 
obrazı yada düşür. O, elinin bilicisi idi. Keçmişdən, gələcəkdən xəbər 
verirdi. Müşkilləri həll edir, xeyir-dua verir, ad qoyurdu. Dastanda deyildiyi 
kimi, “Qorqud ata oğuz xalqının çətin işlərini həll edərdi. Nə olsa, Qorqud 
ataya danışmayınca iş görməzdilər. O nə buyursa, qəbul edərdilər, sözün 
tutub gedərdilər.”(3; 172) Göründüyü kimi, Məhsəti obrazının Dədə 
Qorqudla müəyyən yaxınlığı vardır. Bunu ədəbi varislik məsələsi kimi də 
başa düşmək olar. Dastan yaradıcılığında qəhrəman surətinin beləcə 
ümumiləşdirilməsi sonrakı ədəbi nümunələrdə də əksini tapmaqdadır. Bunu 
“Koroğlu” dastanında görə bilirik. “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında 
Məhsəti ilə “Koroğlu” eposundakı Koroğlu obrazları arasında sözügedən 
varislik gözlənilmişdir: 1.Hər iki əsər qəhrəmanının şairlik təbi vardır. 
2.Həm Məhsəti, həm də Koroğlunun müsiqi duyumu, səsi vardır. 
3.Hər iki əsər qəhrəmanının müəyyən musiqi alətində ifa etmək 
qabiliyyəti vardır ki, bununla onlar ətrafdakıları təəccübləndirə bilirlər. 
4.Hər iki əsər qəhrəmanı haqqında müəyyən səfər təəssüratları vardır.
Xalq dastanları ilə “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanın daha bir 
ortaq cəhəti budur ki, əsər qəhrəmanları rast gəldiyi həyat hadisələrinin 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
280
təsirindən emosiyalarını, arzu və istəklərini xüsusi formada-lirik parçalarla 
ifadə edirlər. Adətən, xalq dastanlarında bu məqamda qoşma və gəraylıdan 
istifadə olunur. Məsələn, “Qurbani” dastanında deyilir ki, Qurbani öz 
butasına qovuşmaq üçün qürbət elə yol aldı. Sevgilisinin yerini, yaşadığı evi, 
dolandığı bağçanın səmtini bilincə özünü yetirdi həmin bağçaya. “O tərəfə 
baxdı, bu tərəfə baxdı. Pəri xanımı görmədi. Çox qəmləndi. Sazı sinəsinə 
basıb, aldı görək nə dedi: 
Qəm əlindən sinə yırtdım, baş açdım, 
Hicr əlindən dadü-bidad eylədim.
Özüm öz əlimlə yıxdım evimi. 
Müddəilər evin abad eylədim. 
Mələklər yığılmış sağü-solumda, 
Fələk məni qoymuş min dərd əlində.
Qurbani der, bivəfa yar yolunda, 
Heyif, cavan ömrüm, bərbad eylədim”. (1;197) 
“Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında da həmin ənənə qorunur. 
Buradan oxuyuruq ki, Əmir Əhməd atasından şəhəri gəzmək üçün izn alır. 
Məqsədi gecə yuxuda ona verilən butasına yetmək idi. Dörd yüz müridi ilə 
Xərabat məhəlləsinə gəlir, burada Pərini görür. Butası olduğuna əmin olunca 
Məhsətiyə yanaşır və rübai üstündə şeirləşmə başlanır. Əmir Əhmədi 
müşayiət edənlər ilk görüşdən sonra onu evə aparırlar. Əmir Əhməd evdə 
ilk görüşün təsirindən və ayrılığın dərdindən öz-özünə şeir deməyə başlayır. 
Ayağını öz cızığından qırağa qoydun, ay ürək, 
Sevgi dərdinin toruna düşdün , ay ürək. 
Gözlərimin qan damarını açdın, ay ürək,
Özünü də, məni də bada verdin, ay ürək.(2; 172) 
Xətib oğlunun bu halını görüncə onu həkimə aparır. Təbib Əmir 
Əhməddən dərdini soruşduqda, hətta Xətib oğlu öz dərdini şeirlə deyir. 
Ey bilik xəzinəsi olan müdrik həkim! 
İndi mənim ürəyimdə çox can yandıran bir dərd var. 
Könül dərdimə dərman etməyin üçün, 
Bu gün atam məni sənin yanına göndərdi. (2; 173) 
Bütün bunlar göstərir ki, “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanı xalq 
yaradıcılığının təsiri ilə ərsəyə gəlmişdir. Ancaq bu əsər şifahi xalq 
ədəbiyyatı nümunəsi deyildir. Çünki “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanı ilə 
bağlı bəzi məqamlar var ki, bu məsələlər onun yazılı ədəbiyyata aidliyini 
sübut edir. Əvvəla, rus şərqşünası Y.E.Bertels adıçəkilən əsərin “XII əsrdə 
yaşamış Cövhəri Zərgər adlı bir şair tərəfindən yazıldığını” iddia edir. (4; 8.) 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
281
Əgər Y.E.Bertelsə inansaq, bu, əsərin yazılı ədəbiyyata aid sübutlardan 
biridir. İkincisi, dastanda verilən lirik nümunələr xalq dastanlarından fərqli 
olaraq heca vəznində yox, əruz vəznindədir. Azərbaycan xalq dastanlarının heç 
birində əruz vəznində olan lirik şeirlərə rast gəlinmir. Əslində, əruz şeir ölçüsü 
xalq vəzni də deyidir. Üçüncüsü, əvvəl də vurğuladığımız kimi, bu əsər digər 
xalq dastanları kimi şifahi şəkildə deyil, yazılı şəkildə bizə gəlib çatmışdır. 
Baxmayaraq ki, bir neçə variantda mövcuddur. Əsərin bir neçə variantda olması 
katiblərin əsərin üzünü köçürərkən dövrün tələbini nəzərə alması ilə əlaqədardır. 
Buraya Məhsəti haqqında xalq arasında dolaşan rəvayətlərin təsirini, eləcə də 
katiblərin şəxsi məlumatlarını də daxil etmək olar. Bilirik ki, xalqın mütərəqqi 
qüvvələri elin üzdə olan və hər zaman xalqın karına gələn oğul və qızlarına 
daim dəstək olmuş, onların fəaliyyətini təqdir etmiş, adına hekayə, rəvayət 
qoşmuş, yaşatmışlar. Xalqın Qeys-Məcnuna aid olan yekdil fikrini M.Füzuli öz 
əsərində, onun doğularkən ağlaması zamanı bir cümlə ilə necə vermişdirsə, 
“Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanında Məhsəti haqqında həmən fikirlər 
münəccimlərin dili ilə verilir: ”Sənin qızın çox fərasətli, xalqın hörmət bəslədiyi 
adam olacaq”. Dördüncü, bu əsər fars dilində qələmə alınmışdır və buradakı 
lirik parçalar belə tərcümə nəticəsində bəzən müvafiq janrın qaydalarından 
kənara çıxır. Təbii ki, xalq öz əsərini öz dilində yaradır. Amma Məhsəti 
haqqında dolaşan rəvayətləri biz nəzərə almırıq. Bununla belə, “Məhsəti və 
Əmir Əhməd” dastanı Azərbaycan ədəbiyyatının daha bir uğurlu ədəbi 
hadisəsidir. Bu əsər sübut edir ki, azərbaycanlılar, nəinki yeni dövrün 
astanasında, hətta qədim dövrdə də təkcə regionda deyil, bütün dünyada 
dərin köklərə, möhkəm və zəngin dastançılıq ənənələrinə malik xalqlardan 
biri olmuşlar.
Ədəbiyyat 
1.Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Dastanlar. Bakı: Yazıçı, 1987, 571 s.
2. Hüseynov R. Məhsəti necə varsa. Bakı: Yazıçı, 1989, 336 s. 
3. Kitabi-Dədə Qorqud. Tofiq Hacıyevin tərtibi ilə. Bakı: Öndər, 2004, 376 s. 
4. Məhsəti Gəncəvi. Rübailər. Bakı: Lider,2004, 144 s. 
5.Tərbiyət M. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr,1987, 464 s. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
282
G.Rufullayev
The epic Mahsati and Amir Ahmed
Summary 
The article is devoted to the investigation of the ancient forms of the 
epic in the ancient literature of Azerbaijan. One of the works that occupies 
an important place in ancient Azerbaijani literature is the epic "Mahsati and 
Amir Ahmed". Although this work is based on folk literary tradition, it 
belongs to the written literature.
It has come to our time in written form. The aspects of the verbal and 
written literature are analyzed in the article. It is emphasized that Mahsati 
and Amir Ahmed are not only heroes of the work, but also real human 
images. Both of them were poets of their period. This work gives an 
opportunity to get the most comprehensive knowledge of N. Ganjavi's life.
Г.Руфуллаев
Эпос Мехсети и Эмир Ахмеда
Резюме 
Статья посвящена исследованию древних форм эпоса в древней 
литературе Азербайджана. Одной из работ, занимающих важное место 
в древней азербайджанской литературе, является эпос «Махсати и Амир 
Ахмед». Хотя эта работа основана на народной литературной традиции, 
она принадлежит к письменной литературе. Она пришла к нам в пись-
менной форме.
В статье анализируются аспекты словесной и письменной литерат-
уры. Подчеркивается, что Махсати и Амир Ахмед - не только герои рабо-
ты, но и реальные человеческие образы.
Оба они были поэтами своего периода. Эта работа дает возмож-
ность получить самые полные знания о жизни Н.Гянджави. 
Rəyçi: İslam Qəribli 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
283
MƏNZƏRƏ MƏMMƏDOVA
Bakı Dövlət Universiteti 
E-mail: [e-mail] 
NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “İSGƏNDƏRNAMƏ” ƏSƏRİNDƏ CANSIZ
ƏŞYALARDAN ALINMIŞ TƏŞBİH ORAZLARI 
Açar sözlər: 
Nizami,
“İsgəndərnamə”, cansız varlıq, “Xəmsə”, üslubi, 
təşbih, yaradıcılıq
Ключевые слова: 
Низами, “Искендернаме”, неживое существо, “Хам-
са”, стилистический, сравнение, творчество
Key words: 
Nizami, “Iskendername”, lifeless reality, “Xamsa”, stylistic, 
simile, creation.
Nizaminin “İsgəndərnamə” əsərində yer alan cansız əşyalardan 
alınmış təşbeh obrazlarını aşağıdakı yarımqruplar şəklində vermək olar: 
1.
Səma və səma cisimləri ilə yaradılmış təşbih obrazları 
Səma və səma cisimləri Nizami dilində, o cümlədən “İsgəndərnamə”də 
də işlənən maraqlı obrazların münasib mənbələrindəndir. Bu sahə özünün 
rəngarəngliyi, əlvanlığı və müxtəlifliyi ilə bədii əsərlərin dilini zənginləşdirmiş 
və zənginləşdirir. Nizami dilində onlardan təşbih obrazı kimi necə və nə 
məqsədlə istifadə olunması çox maraqlıdır. Məsələn, 
هرﺎﺘﺳ
-ulduz əsasən parıltı, 
işığın obrazı kimi çox təsadüf olunmuş və olunur. Nizamidə isə kəsici silahların, 
o cümlədən qılınc və xəncərin üstünə çəkilmiş cila və zəhərli maddənin-
کرﻼﭘ
(pəlarək)-pəlarəkin parıltısının obrazı kimi işlənmişdir: 
ﻎﯿﻣ ﮏﯾرﺎﺗز هرﺎﺘﺳ ﺐﺷرد ﮫﮐ ﻎﯿﺗ یور زا ﺖﻓﺎﺗ نﺎﻨﭼ کرﻼﭘ
)
93,139
(
(Pəlarək, xəncərin üzərindən gecə qara buludlar arxasındakı ulduz kimi 
parıldadı.) 
Bədii ədəbiyyatda, əsasən qadın, qız, gəlin, ana, aşiq, məşuq kimi lirik 
personajlarin, işıq, parıltı və s. obrazı olan 
هﺮھز
(Zöhrə) ulduzunun İsgəndərin 
xarakterindəki ayıqlıq və işgüzarlıq cəhətinin ifadəsi üçün obraz seçilməsi 
maraq doğurur. Burada 
هﺮھز
ulduzunun məşhur Babil əhvalatı İsgəndər üçün 
belə bir obrazın yaranmasına səbəb olmuşdur. Nizami beytlərində Zöhrə ulduzu 
başqa cəhətləri ilə əlaqədar da təşbih obrazina çevirilmişdir. Belə ki, bu ulduz 
nəğməkarlığı, müsiqi alətlərində müxtəlif ləhn və ahəngləri bəstələməsi ilə 
əlaqədar onları, ağır olsa da, öz əlində tutması əsas götürülərək təşbih obrazı 
olmuşdur. Zöhrə, farsdilli ədəbiyyata həm də sehrbaz ulduz simvolu kimi 
daxil olmuş, həmçinin Nizami beytlərində də onun bu cəhəti nəzərdən 
qaçırılmamışdır. Aşağıdakı beytdə şair özünün söz sənətkarlığının sehrini 
Zöhrənin mifik sehrbaz Harutla olan sehriylə müqayisə edərək onları təşbih 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
284
obrazı kimi götürmüşdür: 
ﺳرد نﺎﺑز ﺎﺑ ﻢﻟد
یروﺮﭘ ﻦﺨ
یﺮﮕﻧﻮﺴﻓﺎﺑ هﺮھزو تورﺎھ ﻮﭼ
)
22,25
(
(Qəlbim dilimlə söz qoşmaqda Harutla Zöhrə kimi sehrbazlıqdadır.) 
Aşağıdakı beytdə isə Zöhrə ulduzu şəffaflıq və parıltı obrazıdır: 
دﻮﺑ هﺮﮭﻣ ناﺪﺑ ترﺎﺷا ﺖﻔﮔ ﯽﮑﯾ
دﻮﺑ هﺮھز نﻮﭼ هﺪﻨﺑﺎﺗو فﺎﻔﺷ ﮫﮐ
)ا
.
48,56
(
(Biri dedi ki, söhbət Zöhrə kimi şəffaf və parlaq möhrədən gedirdi.) 
“İsgəndərnamə”də təşbih obrazı kimi personajları zahiri görkəm və 
müxtəlif cəhətdən təcəssüm etdirən, oxucuda onlar haqqında daha güclü 
təsəvvürün yaranmasına səbəb olan Müştəri (12 peykdən ibarət
parlaq 
səyyarə), Günəş, Günəşin künbəzi, uca fələk, Ay, Ay işığı, Süheyl kimi səma 
cisimlərinin və onların əlamətlərinin adlarına da təsadüf olunur.
Nizami dilində bədii epitetlər işlədilmiş söz birləşmələrindən də 
təşbih obrazı kimi istifadə olunmuşdur. Belə hallarda təşbih obrazı əlvanlığı 
ilə bərabər, təşbih əlamətini daha dəqiq ifadə edir. Məsələn təşbih obrazı 
kimi işlənmiş 
هﺎﻣ هﺪﻨﺸﺧر
(rəxşənde mah)-parlaq ay, 
ﺮﮭﻣ هﺪﻨﺸﺧر
(rəxşənde 
mehr)-parlaq Günəş söz birləşmələrində bədii epitetlər təşbih əlamətini dəqiq 
və birbaşa ifadə edir. 
2.
Klassik hərbi silah növləri əsasında yaranmış təşbih obrazları 
Nizami dilində müxtəlif münasibətlərlə əlaqədar yaranmış təşbih 
obrazlarından bir qrupu da qədim silah növlərinin əsasında yaranmışdır. Bu 
silahlar bəzən cisimlərin itilik, kəsicilik, məhv etmə, öldürmə xüsusiyyətləri 
ilə əlaqədar vahimə, qorxu simvolları kimi təsəvvürdə həkk olunmuş olsalar 
da, onların digər məqamlarda hətta ən xoş məram daşıdıqları belə özünü 
göstərir.
3.
Mineralogiya, qiymətli metallar, maddələr və zərgəlik məmulatları 
əsasında yaranmış təşbih obrazları 
Nizami dilində təşbih predmetlərinin bədii ifadəsi üçün işlənən 
sahələrdən biri də mineralogiya, qiymətli metallar, maddələr və zərgərlik 
məmulatlarıdır. Bu sahəyə aid qiymətli metal və minerallar əsasında yaranmış 
təşbih obrazları (gümüş, qızıl, güzgü) “İsgəndərnamə”də lazımi qədərdir və 
bunlarla təcəssüm olunan təşbih predmetləri, əsasən, keyfiyyətli, qiymətli, 
zahirən gözəl rövnəqli, hərdən isə qorxulu və vahiməlidirlər. Burada nəzər-
diqqəti cəlb edən cəhət budur ki, adətən, qiymətli daşlar kimi tanınan yaqut, 
almas, firuzə, qiymətli metallar olan qızıl, gümüş və s. təşbih predmetlərini 
müsbət cəhətdən əyaniləşdirirlər. Amma Nizami dilində elə beytlər vardır ki, 
burada təşbih obrazı kimi işlənən belə cisimlərdən qorxu, vahimə kimi mənfi 
emosiyaların ifadə vasitəsi kimi də istifadə olunmuşdur. Məsələn: 
ﻖﯿﻘﻋ نﻮﭼ ﻢﺸﭼ نﺎﻨﺳ نﻮﭼ هﮋﻣ
ﻖﯾﺮﻏ ﻦھآ رد مد ﺎﺗ مﻮطﺮﺧز
)
94,150
(
(Kipriklər nizə, gözlər əqiq kimi, təpədən dırnağa dəmir (silah) 
içərisində) 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
285
Əlbəttə, beyti oxuyanda nə nizə kimi kipriklər, nə də təpədən dırnağa 
silaha qərq olmuş döyüşçünün özü, insanda onun əqiqə oxşadılan gözü qədər 
dəhşət və vahimə yaratmır. Bu da şairin sözdən, onun məna çalarlarından 
istifadə sənətkarlığının göstəricisidir. “İsgəndərnamə”də, göstərilənlərdən 
başqa, qiymət, incəlik, parlaqlıq, əzəmət və s. meyarı ola bilən 
ﻮﻟﻮﻟ
(loulou)-
inci, 
فﺪﺻ
(sədəf)-sədəf, 
سﺎﻤﻟا
(əlmas)-almas, 
رد
(dorr)-dürr, 
جﺎﻋ
(ac)-fil 
sümüyü, 
هﺮﻘﻧ
(noqre)-gümüş kimi sözlərə də təsadüf edilir ki, onlardan da 
yeri gəldikcə çox münasib şəkildə təşbih obrazları yaradılmışdır. Qiymətli 
metallar və daşları təşbih obrazı seçərək əsərlərində sözün ifadə gücünü 
artıran şair, bununla kifayətlənməyərək onları epitetlər kimi də verir. Bu 
zaman keyfiyyət, qiymət, gözəllik, rövnəq, kəsicilik, itilik, möhkəmlik və s. 
daha təsirli və ifadəli olur, onların təsir dairəsi genişlənir.
“İsgəndərnamə”də elə mədən daşları haqqında danışılır ki, onların 
bəzilərinin adlarına qədim əlyazmalarında və fars dilinə aid lüğətlərdə 
təsadüf olunsa da, bəziləri naməlum qalır. Bunlara misal olaraq “
ﺎﯾو ﺶﯿﺸﻗﺮﻣ
ﺎﺸﯿﺸﻗﺮﻣ
”-nı göstərmək olar. Xüsusi çəkisi çox ağır olan, rənginin ağlığı və 
parlaqlığına görə qədim dövrlərdən zərgərlik sənayesində və qiymətli 
cəvahirat istehsalında istifadə olunan bu daş Nizami dilində ağırlıq və parıltı 
obrazına çevrilmişdir. 
4.
Təbiət və təbiət hadisələri əsasında yaranmış təşbih obrazları 
“İsgəndərnamə”ni oxuyarkən qarşılaşdığımız bədii obrazlardan bir 
qismi də təbiətdə baş verən hadisələrlə əlaqədardır. Təbiəti və onun 
qanunauyğunluqlarını özünün iti ağlı və müşahidəcilik keyfiyyətləri ilə dərk 
edib nəticələr çıxarmaqda mahir olan Nizami, əsərlərindəki personajlarının, 
başqa sözlə, təşbih predmetlərinin oxşar cəhətlərinin təsvirini götürdüyü 
bədii obrazlarla çox münasib və canlı şəkildə vermişdir. Aşağıdakı beytlərdə 
personajlar kimi verilənlər zəncilərdir. Burada onların döyüş nəriltisi, 
هﺎﯿﺳ ﺮﺑا
(əbri-siyah)-qara buluda, döyüşə atılan zənci cəngavərinin nəriltisi, 
ﺮﺑا هﺪﻧﺮﻏ
(ğorrənde əbr)-arasından şimşəyin vahiməli gurultuyla keçdiyi buluda, igid 
döyüşçülərin cəldliyi , 
دﺎﺑﺪﻨﺗ
(tondbad)-qarşısına çıxan hər şeyi yox edən 
şiddətli küləyə bənzədilir: 
هﺎﺷ عردﺮﺑ ﻎﯿﺗ ﺮﮔرﺎﮐ ﺪﺸﻧ
هﺎﯿﺳﺮﺑاﻮﭼ ﯽﮕﻧز ﺪﯾﺮﻐﺑ
)
98,217
(
(Xəncər şahın zirehinə işləmədi, zənci qara bulud kimi guruldadı.) 
ﺮﺑﺰھﺮﮔو ﺪﯾآ ﺶﯿﭘﺮﯿﺷ مﺮﮔ
ﺮﺑا هﺪﻧﺮﻏﻮﭼ مرﺎﺑ ﻞﯿﺳ وﺮﺑ
)
95,168
(
(Qarşıma istər şir, istər yırtıcı pələng gəlsə də, guruldayan bulud kimi 
üstünə sel yağdıraram.) 
داد ﺶﯾﻮﺧ ﮫﮔﺮﮑﺸﻟ یﻮﺳ نﺎﻨﻋ
دﺎﺑﺪﻨﺗ نﻮﭼ ﺖﻓر ﯽﻤھ ﺖﻤﯾﺰھ
)
419,114
(
(Atı öz ordugahına tərəf sürdü, iti yel kimi fərar etdi.) 
Başqa beytlərdə İsgəndərin çətin yolları tədbir, dəyanət və dözümlə 
keçməsi və ətrafındakıları buna ruhlandırması küləyə, tufana bənzədilir. Bu 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
286
təbiət hadisələrini işlədərkən şair, onların yolu tozdan təmizləmə xüsu-
siyyətini də unutmamış, demək ki, təşbih obrazının (İsgəndərin) tabeliyində 
olan insanların ürəklərini qəmdən və qubardan xilas etmə məharətini də 
vermişdir. 
Təbiət hadisələri ilə əlaqədar yaranmış digər bədii obrazların 
əksəriyyəti müharibəyə girişən ordu, döyüşçü, döyüş heyvanları, dövlət 
elçiləri və s.-nin müxtəlif cəhətdən təsviri üçün seçilmişdir. Məsələn, 
arzuolunmaz cavab alan elçinin aşağıda metaforik birləşmə ilə əyaniləşən 
obrazına diqqət edək: 
دﺮﮐ شﻮﮔ نﺎﺘﺳاد ﻦﯿﮐ هدﺎﺘﺳﺮﻓ
دﺮﮐ شﻮﻣاﺮﻓار دﻮﺧ یﺎﮭﻨﺨﺳ
ﺪﺷ هﺎﺷ یﻮﺳ
نﺎﺸﮐ لدﺮﺑ غاد
نﺎﺸﻓ ﺶﺗآ قﺮﺑ نﻮﭼ هﺪﻨﺑﺎﺘﺷ
)
133,65,66
(
(Elçi, bu əhvalatı eşitcək, öz sözlərini unutdu, 
Ürəyi dağlı, od saçan ildırım kimi tələsik şah tərəfə getdi.) 
Aşağıdakı beytdə isə Məhəmməd peyğəmbəri (s) vəsf edən Nizami, 
onu mühitə (okeana) yox, yağan buluda oxşadır. Bu buludun bir əlində 
(səxavət) gövhəri, bir əlində (ədalət) qılıncı vardır: 
ﻎﯿﻣ هﺪﻧرﺎﺑﻮﭼ ﻢﯾﻮﮔ ﮫﭼ ﯽﻄﯿﺤﻣ
ﻎﯿﺗ ﺖﺳد ﮏﯿﺑﺮھﻮﮔ ﺖﺳد ﮏﯿﺑ
)
14,14
(
(Mühit necə deyim, yağan buluddur: bir əlində gövhər, birində 
qılınc.) 
Nizami buludun bu xüsusiyyət çalarını nəsihət şəklində də insanların 
nəzərinə çatdırır: 
ﻎﯿﻣ ﻮﭼ ﺎﯾرد بآ نﺎﺘﺳ هﺮﻄﻘﺑ
ﻎﯾرﺪﯿﺑ هﺪﺑ نداد مﺎﮕﻨﮭﺑ
)ا
.
122,32
(
(Bulud kimi dəniz suyunu (var- dövləti) qətrə-qətrə yığ, verəndə 
əsirgəmə.)
5.
Zaman və onun kəsikləri əsasında yaranmış təşbih obrazları
Fəsillər, zaman anları və s. vaxt kəsikləri ilə əlaqədar əsərdə 
işlədilmiş təşbih obrazları, əsasən, gözəllik, ayıqlıq, xoşbəxtlik kimi 
mücərrəd anlayışların, xarici görkəm, mey, şərab və s.-nin bədii ifadəsinə 
xidmət edir. Bu kimi obrazlara 
بﺎﺘﮭﻣ ،ﺢﺒﺻ ،ﺐﺷ
رﺎﮭﺑﻮﻧ ،هﺎﮕﺤﺒﺻ ،رﺎﮭﺑ مﺮﺧ ،تدﺎﻌﺳ ﺢﺒﺻ ،رﺎﮭﺑ ،
və s.-ni misal 
göstərmək olar. 
6.
Coğafi yer və coğrafi adlar əsasında yaranan təşbih obrazları 
Əsərdə geniş şəkildə istifadə olunmuş sahələrdən biri də coğrafi yer 
və onların adlarıdır. Əsasən güclülük, möhkəmlik, əzəmət, əyilməzlik, 
təmkin, keçilməzlik və s. bu kimi cəhətlərin obrazına çevrilmiş bu yerlər və 
coğrafi adlar Nizami beytlərində özünün çoxmənalılıqları ilə seçilir: 
نﻮﮔﺮﯿﻗ ﯽﮕﻧز ﮫﭙﺳ ﺶﯿﭘز
نﻮﺘﺴﯿﺑ نﻮﭼ هدروآﺮﺑ ﯽﺣﺎﻨﺟ
)
94,148
(
(İrəlidə qır kimi qara zənci ordusu Bisutun kimi (keçilməz) bir cinah 
yaratmışdı.) 
نﻮﺨﺑﺮﮑﺸﻟودﺮھﺪﺷ هﺪﻨﯾاﺮﮔ
نﻮﺘﺴﯿﺑ نﻮﭼ ﺪﻧﺪﯿﺸﮐﺮﺑ ﻢﻠﻋ
)
421,140
(

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
287
(Hər iki qoşun qana susadı, Bisutun kimi (uca) bayraq qaldırdı.)
Nizami coğrafi adlardan daha geniş istifadə etmişdir. Belə ki, Qaf sıra 
dağları yuxarıda göstəriləndən fərqli olaraq, aşağıdakı beytdə yan-yana 
düzülmüş “misqalı kətan” taylarına təşbih obrazı götürülmüş, onun miqdar, 
ölçü və qədərini göstərən meyara çevrilmişdir: 
فﺎﺑ ﮫﻧﺎﺧ ﯽﻟﺎﻘﺜﻣ نﺎﺘﮐز
فﺎﻗ هﻮﮐ نﻮﭼ ﮫھﻮﮐ ﺮﺑ ﮫھﻮﮐ هدز
)
457,20
(
(Evdə toxunmuş misqalı kətan (tayları) Qaf dağları kimi yan-yana 
təpə yaratmışdı.) 
“Misqali kətan”a əlavə olunmuş 
فﺎﺑ ﮫﻧﺎﺧ
-təyini, təşbih predmetinin 
keyfiyyətinin, növünün və qiymətinin yüksəkliyini göstərir. “İsgəndərnamə”də 
coğrafi yer adları əsasında yaranmış təşbih obrazlarının bir hissəsi də İsgəndərin 
saldığı şəhərlərlə əlaqədar meydana gəlmişdir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, N.H.Araslı məqalələrindən birində yazır 
ki, şairin Nüsrətəddinə həsr elədiyi mədhiyyəsinin təşbihini Məkkənin təsviri 
təşkil edir. Nizami, Kəbəni yeddi ölkə taxtında oturmuş yaşıl qəbalı, qara çətirli 
Kəbə sultanına bənzədir. Həcərül-əsvədi (qara daşı) ərəb əndamlı türk, ağ 
üzdə qara xal adlandırır, onu qara ipəyə bürünmüş müşklə müqayisə edir. 
Şair təşbihini özünün Kəbəyə getmək arzusu ilə bitirir (
6
,
242).
7.
Qədim oyun növləri əsasında yaranmış təşbih obrazları
Nizami “İsgəndərnamə” əsərində təşbih obrazı yaratmaq üçün qədim 
oyun növlərinin xüsusiyyətlərindən də məharətlə istifadə etmiş, şahmat 
taxtası və oyun daşlarının ağ-qara, yəni tünd və açıq rəngliliyi müharibəyə 
girişən qara zənci və ağ rumluların iki tərəfli səf çəkməsinin bədii ifadəsi 
üçün obraz seçilmişdir.
8.
Məişətdə işlədilən müxtəlif alət və əşyaların əsasında 
yaranmış təşbih obrazları 
“İsgəndərnamə”də məişətdə işlədilən müxtəlif alət və əşyaların 
adlarına da təsadüf olunur. Bu alətlərin insan məişətində rol və funksiyası 
vardır. Şair onlardan münasib şəkildə istifadə edərək təşbih obrazları 
yaratmışdır.
رﺎﮔﺮﭘ ،نزﻮﺳ ،ﻊﻤﺷ ،بﻻود ،ﮫﻨﯿﯾآ ،غاﺮﭼ
və s. kimi sözlər bu 
qəbildəndir.
9.
Nəbatat aləmi əsasında yaranan təşbih obrazları 
Bitki, ağac, gül, çiçək, meyvə və s. də personajların bu və ya başqa 
cəhətini xarakterizə edib, oxşar cəhətlərini müqayisə etmək və təşbih obrazı 
yaratmaq üçün çox münasib sahədir. Onlar personajın qəddi, ətri, ayrı-ayrı 
bədən üzvləri və s.-ni obrazlı şəkildə nəzərə çatdırmaq üçün işlədilmişdir. 
Nəbatat aləmini yaxşı bilməsinə şahidlik edən bu obrazlarla Nizami bəzən 
elə tablolar yaradır ki, sanki, o, məharətli mövzu seçmiş rəssamın əsəridir. 
Belə tabloların təsvirini oxuyarkən onlar canlanır, ətir saçır, personaj 
hərəkətə gəlir. Nəbatat aləmindən alınmış başqa bir beytdə zəfəran bitkisinin 
əhval-ruhiyyəyə sevinc gətirmə xüsusiyyəti əsas götürülmüş, maraqlı bədii 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
288
obraza çevrilmişdir. Digər bir beytdə isə gözəlin qara saçına taxdığı incilər 
nərgiz və ətirli söyüd çiçəyinə bənzədilir 
10.
Müxtəlif parça və dəri növlərinin əsasında yaranan təşbih 
obrazları 
Müxtəlif parça və dəri növlərinin təşbih daxilinə obraz kimi salınması 
da çox maraqlıdır. Sayca az olmalarına baxmayaraq, onlar çox özünəməxsus 
və münasib seçilmişlər. Məsələn: 
درﻮﺟﻻ نﻮﭼ بآورز نﻮﭼ ﻦﯿﻣز
درز ﻢﯿﻧو قرزا ﻢﯿﻧ یﺎﺒﯾدﻮﭼ
)
321,65
(
(Torpaq qızıl (rəngli), su göy (rəngli) idi, yarısı göy, yarısı sarı ipəyə 
oxşayırdı.) 
Göründüyü kimi, beytdə üç təşbih predmeti, üç təşbih obrazı və üç 
oxşar əlamət vardır. Birinci misrada torpaq və suyun ayrılıqda 
رز
-qızıl və 
درﻮﺟﻻ
-göy rənglə obrazı verilmiş, ikinci misrada İsgəndərin gəzdiyi ərazinin 
gözəlliyi, suyu və parlaqlığı 
قرزا
-göy və 
درز
-sarı rəngli ipəklə obrazlanmışdır. 
Beytdəki bu bədii tablo həmin yerin mənzərəsini oxucunun gözləri qarşısında 
canlandırır və Nizami dilinin təravətini, şuxluq və solmazlığını doqquz əsrdən 
artıq bir zamandan sonra belə yaşadır. Halbuki, həmin yerin mənzərəsi hansı 
güclü rəssam tərəfindən çəkilsəydi belə az bir zamanda solar, yox olardı. 
Nizami tablosu isə indi də təzədir, ürəkaçandır və insanda xoş əhval-ruhiyyə 
yaradır. Başqa bir beytdə Bərdə hakimi Nüşabənin məclisində süfrəyə düzülmüş 
Azərbaycan yeməklərinin təsvirində parça və xəz növlərindən necə ustalıqla 
təşbih obrazı yaradılması həqiqətən heyranedicidir. Məsələn: 
ﺰﺧ ﻒﯿﻟ نﻮﭼ مﺮﻧ ءهدﺮﮔ نﺎﻤھ
ﺰﭘ هدﺮﮔ ءهدﺮﮔ ﺪﺷ ﮫﺘﺨﭘوﺰﮐ
)
272,321
(
(Girdə (çörək) bişirənin (bişirməsindən), böyrəyi bişən haman xəz kimi 
yumuşaq girdə (çörək)) 
Göstərilənlərdən başqa, əsərdə şərab növləri, rənglər, musiqi alətləri, 
dini anlayışlar, fiziki nöqsanlar, müxtəlif maddələr və ümumiyyətlə, canlı və 
cansız aləmdən götürülmüş digər obrazlar da təşbih yaratmaqda mühüm və 
əhəmiyyətli rol oynamışlar.
Göründüyü kimi, “İsgəndərnamə”də işlənən bədii təsvir vasitələrinin 
böyük bir qismini təşbihlər təşkil edir və Nizaminin söz sənətkarlığının parlaq 
göstərici olan və canlı, cansız aləmdən götürülmüş bu bədii ifadə vasitələri 
təbiətdə və insan cəmiyyətindəki müxtəlif varlıq və münasibətlərdəki keyfiyyət 
və əlamətlərin təsvirində rəngarənglik, əlvanlıq yaradır. Burada Nizamiyə 
məxsus orijinallıq və yığcamlıq nəzəri daha çox cəlb edir. Araşdırmalar göstərir 
ki, Nizami Gəncəvinin əsərlərindəki cansız aləmə aid təşbihlər geniş bir şəkildə 
tədqiqata cəlb olunmalıdır.
Ədəbiyyat 
1.
،هداﺰﯿﻠﻋ ﻢﯾﺮﮑﻟاﺪﺒﻋزا یدﺎﻘﺘﻧاو ﯽﻤﻠﻋ ﻦﺘﻣ ،ﮫﻣﺎﻨﻓﺮﺷ ،یﻮﺠﻨﮔ ﯽﻣﺎﻈﻧ
،ﻮﮐﺎﺑ
1947
،
507
ص
.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
289
М.Маммедова 
Сравнительные образы в произведение «Искендернаме»
Низами Гянджеви, полученные из неживого мира 
Аннотация 
В данной статье характеризуются образы сравнения в произ-
ведении «Искендернаме» Низами Гянджеви, полученные из неживого 
мира с точки зрения их области употребления, в результате чего стало 
ясно, что эти изобразительные средства широко охватывают животный и 
растительный миры, географические местности и названия, военное дело, 
астрономию, домашний обиход, драгоценности, экономику и историю 
древнего мира и.т.д. Эти обыкновенные языковые единицы в языке 
Низами по мастерски оживляются и становятся оригинальными 
символами и эталонами какого-либо предмета сравнения и приобретают 
своеобразные художественные облики и значения.И подчёркивается 
необходимость изучения богатых образов сравнения творчества Низами 
Гянджеви, в рамках их более масштабного и полного исследования. 
M. Memmedova 
Simile images in the work of “Iskendername” by
Nizami Gancavi, taking from the lifeless realities 
Summary 
In the given article forms of simile in Nizami Ganjavi’s work 
“Iskendername”, taking from the lifeless realities are characterized from the 
point of view of their fields of usage as a result of which it became evident 
that these figurative means widely cover animal and vegetable worlds, 
mythology, geographical places and names, art of war, astronomy, domestic 
utility, jewels, economics and history of the ancient world and so on. 
These usual linguistic units in Nizami’s language get animated 
become original symbols and references of any subject of simile and acquire 
peculiar artistic aspects and meanings.And it is emphasized the necessity of 
more comprehensive and detailed searching of rich simile images of creation 
by Nizami Ganjavi.
Rəyçi: Şəmsi Pənahoğlu
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
290
ГУЛЬНАЗ САТТАРОВА 
Старший научный сотрудник
Института языка и литературы имени Алишера Навои, 
кандидат филологических наук
[e-mail] 
ТВОРЧЕСТВО АБДУЛЛЫ КАХХАРА В ТОЛКОВАНИИ 
ИРИНЫ БОРОЛИНОЙ 
Açar sözlər: 
şair, tədqiqatçı, Abdullah Kahhar, realist janrları, özbək dili. 
Ключевые слова: 
поэта, исследователя, Абдулла Каххар, жанра 
реалистической, узбекский язык.
Keywords:
poet, researcher, Abdullah Gahhar, realistic genre, Uzbek lan-
guage.
Абдулла Каххар – один из основателей жанра реалистической про-
зы в узбекской литературе, в свою очередь, осуществлял свою 
деятельность в качестве пропагандиста русской и родственных литератур, 
переводчика. Перевел на узбекский язык произведения М.Горького, 
Л.Толстого, Н.Гоголя, А.Чехова. Учился у них, вдохновлялся их произ-
ведениями.
Трудно представить научную деятельность русского литературоведа и 
переводчика, ученого-тюркоголога Ирины Боролиной без творчества 
Абдуллы Каххара. В 50-ые годы прошлого столетия между этими двумя 
писателями было налажено творческое сотрудничество, благодаря чему 
появилось на свет первое научное произведение о жизни и творчестве 
писателя. Это – монография Ирины Боролиной под названием «Абдулла 
Каххар (очерк творчества)”, опубликованная в 1957 году в Государс-
твенном издательстве художественной литературы УзССР в Ташкенте. В 
книге исследователь пытается осветить все тонкие стороны творчества 
Абдуллы Каххара.
Книга состоит из «Вступления» и следующих разделов:
1.
“Начало пути”
2.
«В борьбе за новую жизнь» 
3.
«Зрелость новеллиста»
4.
«Вопросы мастерства»
5.
«В годы войны»
6.
«Последный батрак»
7.
«А.Каххар – драматург. «Шелковое сюзане»
8.
«Оружием сатиры»
9.
«Заключение». 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
291
В ней охвачено от биографических сведений И.Боролиной об 
Абдулле Каххаре до научных взглядов исследователя по всем жанрам его 
творчества. Вот как оценивает его автор во вступлении “Он заслуженно 
считается основоположником и выдающимся мастером краткого рассказа” 
[2,3]. Автор не только особо подчеркивает его заслуги как новеллиста, но и 
уделяет особое внимание его переводческой деятельности. “Значительны 
заслуги А.Каххара как переводчика, познакомившего узбекского читателя с 
лучшими образцами русской классики” [2,2]. Из этого следует, И.Боролина 
была хорошо знакома как с писательской деятельностью Каххара, так и с 
его переводческой деятельностью. Была благосклонна к его творчеству. 
Исследуя творчество А.Каххара 30-ых годов, уделяет большое 
внимание анализу повести “Приговор над кишлаком”. Исследователь 
проводит сравнительный анализ данной повести с произведением 
Абдуллы Кадыри “Абид-Кетмень”. Рассуждая о роли русских писателей в 
формировании новеллистического мастерства Абдуллы Каххара, 
особенно о влиянии рассказов А.М.Горького, пишет: “Благотворное 
влияние, которое оказывает на А.Каххара творчество А.М.Горького, 
трудно переоценить. Оно охватывает все стороны литературной деятель-
ности узбекского писателя, формирует его идейно-художественные 
взгляды, его творческие установки” [2,13]. 
Анализируя творчество Абдуллы Кадыри данного этапа, научно 
обосновывает успешные переводы на узбекский язык произведения 
русских писателей Горького, Гоголя, Пушкина, Л.Толстого.
Приступая к анализу романа “Мираж” отмечает: “... идейно 
художественная близость рассказов писателя и его романа “Мираж”, 
достоинства и ошибки которого могут быт поняты только в связи с 
общей характеристикой творчества А.Каххара первой половины 30-х 
годов”. Отмечая положительные качества романа исследователь также 
указывает и на отдельные недостатки. “Роман “Мираж” не свободен и 
от целого ряда недастатков сюжетного и композиционного построения. 
Не является художественно оправданным включение в него отдельных 
эпизодов, не имеющих прямого отношения к развитию действия и 
дробящих сюжетные линии”. Анализируя рассказы, их особенности, 
уделяет больше внимания рассказам национального и сатирического 
характера. В главе книги «Оружием сатиры» отдельно рассматривается 
данная проблема. Здесь анализируя комедию писателя «Оғриқ тишлар», 
пишет следующее о языке произведения: “Очень характерен мастерски 
отработанный писателем язык Фатимы. Для каждого, с кем ей случается 
разговаривать, у нее находится особые слова, особая интонация”. Из этого 
следует, что Ирина Боролина глубоко сознает творчество Абдуллы 
Каххара со всеми противоречиями и особо подчеркивает тонкость его 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
292
языка и употребление слов. Исследователь, анализируя произведения 
А.Каххара, пишет, что на его творчество плодотворно влияли творческие 
традиции Гоголя. Характеризуя образ Заргарова в комедии “Оғриқ 
тишлар”, автор пишет: “Этот образ создан драматургом очень ярко и 
вқразительно. Правдивое сочетание в нем комедийной остротқ и 
психологической убедительности носит на себе следқ благотворного 
влияния сатирического мастерства Гоголя”. Можно привести множество 
подобных примеров. И.Боролина является не только исследователем 
творчества А.Каххара, она также считала его своим учителем. В каждой 
написанной статье или монографии она пользовалась его советами и 
наставлениями.
И.Боролина пропагандируя на протяжении своей научной деятель-
ности литературу тюркских народов, предпочтительное место отводит 
творчеству Абдуллы Каххара. В книге “Тюркские литературы и 
фольклор”, опубликованной в 2004 году издательством “Муравей” в связи 
с 50 летием научной деятельности, также широкое место отводит 
рассказам Абдуллы Каххара отдельной статьей под названием “Рассказы 
А.Каххара”. Анализируя рассказ “Вор”, исследователь пишет: “Образ 
старого Кабылбобо большая творческая удача писателя”. Безусловно, это 
самый яркий образец реалистического рассказа в узбекской литературе. 
Вот что пишет автор о публицистической деятельности писателя, , 
«А.Каххар – автор большого количества литературно – публицистических 
статей, содержащих взволнованные раздумья о путях родной литературы, 
о мастерстве художника слова, советы молодым писателям как 
признанный мастер новеллы, он создал в узбекской литературе свою 
школу» [2,16]. 
Эти мысли подтверждаются письмами И.Боролиной писателю, 
которые хранятся в дом-музее Абдуллы Каххара. В архиве дом-музея 
Абдуллы Каххара в Ташкенте хранятся несколько писем И.Боролиной, 
адресованных писателю и его жене. Одно из таких писем написано 29 
сентября 1952 года. Вот что пишет И.Боролина в данном письме.
“Дорогая Абдулла ака и Кибриё-ханум! 
Не имея вот уже в течение трех месяцев никаких известит от Вас, 
решила этой откриткой напомнить Вас о своем существовании и 
просить Вас написать мне несколько строк с сообщением о том, где Вы 
и когда собираетесь в Москву. 
Очень хочется видеть Вас и узнать от Вас, что нового в Вашей 
жизни и каковы Ваши планы на будущи. Собираетесь ли Вы на 
премьеру в Москву?
(Имеется ввиду премьера произведения А.Каххара “Шелковое 
сюзане” – Г.С.) Очевидно, в ноябре месяце состоится защита моей 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
293
диссертации, которую я, наконец, кончила. Очень хотелос бы, чтобы 
Вы в это время были здесь. Жду от Вас хоть нескольких строчек. Мама 
кланяется. С сердечный приветом Ирина”. 
Из содержания письма следует, что И.Боролина была очень хорошо 
знакома с творчеством Абдуллы Каххара и ценила его взгляды о 
литературе и творчестве. Поэтому в преддверии защиты докторской 
диссертации для нее было очень важно мнение Абдуллы Каххара. если, 
с одной стороны, это говорит об уважении исследователя к творчеству 
Абдуллы Каххара, с другой, свидетельствует о том, что Абдулла Кахххар 
был неплохим литературным критиком.
Во втором письме, написанном 13 ноября 1952 года, И.Боролина про-
сит Абдуллу Каххара написать рецензию для публикации своей моног-
рафии. Ниже приводим текст письма» Дорогие Кибриё-ханум и Абдулла 
ака! 
Вот уже скоро полгода, как я нечего не знаю о Вас. Написала Вам 
открытку, но до сих пор не получила на ни ответа. М.б. Вы и не 
получили? Очень хочется знать, где Вы, что Вы. Здоровы ли? Над чем 
работаете? Где провели лето и скоро собираетесь в Москву? Очень прошу 
Вас ответить мне. Вы видите сколько у меня к Вам вопросов. 
Посылало Вам одновременно с этим письмом свой автореферат и 
прошу Вас дать на него Ваш отзыв. Хочется такие напомнить Вам Ваши 
обещание приехать на мое защиту в Москву. Как это было бы хорошо!. 
М.б. решитесь и приедете в месте. Защита моя состоится, очевидно, 12-
го декабря. Оппонентами назначены – профессора Е.Э.Бертельс и В.М. 
Насимов.
Повторяю, что мне очень хочется Вас видеть. Если же это почему-
либо невозможно, что у отзыв я прошу вас прислать непременно, при 
этом необходимо это сделать не позже, чем к 5-7 декабря. Буду Вас 
благодарна от всей души. 
Может быть летом приеду, наконец, в Ташкент. Напишите мне, 
пожалуйста, какие у Вас планы-долго ли будете в Ташкенте и куда 
намеровалтесь поехать ещё, а то может случиться так, что мы 
разминемся – я поеду в Ташкент, а Вы в это же время-В Москву. 
Желаю Вам всего самого хорошего и светлого доброго здоровья, 
благополучия, успехов в работе. Мама и Паршины шлют сердечный 
привет Кибриё-ханум и целую, а Абдулла ака жму руку. Ваша 
Иринахон”. Из содержания писем И.Боролиной выясняется, что 
научное сотрудничество между писателем и исследователем началось в 
50-ые годы и продолжалось до конца их жизни. Исследователь в книге 
“Абдулла Каххар в воспоминаниях современников” пишет, что впервые 
была в доме писателя и встретилась с ним в 1949 году. И. Боролина во 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
294
время своих визитов в Ташкент всегда навещала дом-музей писателя. 
Писала письма и жене писателя Кибриё Каххоровой. Одно из таких 
писем адресовано Кибриёхоним в 1986 году. И.Боролина пишет, что 
перевела на русский язык рассказы Абдуллы Каххара “Вор” и 
“Больная”, для перевода воспользовалась текстами из сборника 
“Йиллар” (Годы), опубликованном в 1947 году и подаренном ей самим 
писателем, а также однотомника “Избранные произведения” (М. ГИХЛ, 
1959 г.) и высылает рукописный вариант перевода Кибриё-хонум. (29 
июля 86 года.) Говоря о взаимоотношениях Ирины Боролиной и 
Аб дуллы Каххара можно сказать, что эти две творческие лица стали 
незыблемым мостом между русской и узбекской литературой и 
литературоведением.
Как пишет исследователь: “Творчество А.Каххара – важный и 
ценный вклад в историю родною литературы, где писатель прочно 
занял одно из ведущих мест” [2,200]. 
Литературы 
1. Бахтин М. Литературно-критические статьи. – М.: Художественная 
литература, 1986. -С. 511.
2. Боролина И. Абдулла Каххар. Очерк творчества. Государственное 
издательство художественной литературы УзССР, Ташкент, 1957 г. 
3. Владимирова Н.В. Развитие жанра в узбекской литературе. 
Автореферат диссертации …докт.филол.наук – Т.,1980. – С.31 
4. Боролина И. Каххар. Очерк творчества, История узбекской советской 
литературы, М., 1967; Абдусаматов Х., Абдулла Каххор, Тошкент, 
1960. 
5. Абдулла Каххар http://lib.znate.ru/docs/index-55335.html?page=9 
6. Салаев К.Б. Русская литература в Узбекистане // Молодой 
ученый.2017.№12. С.649-651. 
G.Səttarova 
Abdulla Qahharın yaradıcılığı İrina Borolinanın şərhi ilə 
Xülasə 
Ədəbiyyat həm də milli bir fəaliyəyət sahəsidir. Yazıçı və ya şairin 
əsərinin ümumi ictimaiyyətə çatdırılması yalnız bir yazıçının vəzifəsi deyil, 
həm də bu sahədə tədqiqat aparan hər bir araşdırmacının da işidir. 
İctimaiyyətə təqdim olunan əsər, əlbəttə gözəl və cəlbedici bir iş olmalıdır. 
Bundan başqa həm də orijinal bir araşdırma əsəri olmalıdır. Özbək 
ədəbiyyatında realist nəsr janrının quruculardan biri olan Abdulla Qəhharın 
ədəbi fəaliyyətinin əsasını rus və bu sahə ilə bağlılıq təşkil edən əsərlər təşkil 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
295
edir. O, realist nəsrin bir çox böyük əsərlərini özbək oxuyucunsa çatdırmışdı. 
A.Qəhhar rus ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan M.Qorkinin, 
L.Tolstoyun, N.Qoqolun, A.Çexovun bir çox əsərlərini özbək dilinə tərcümə 
etmişdi. Bundan başqa A.Qahhar qeyd olunan rus yazıçılarının realist 
əsərlərini özbək realist nəsri ilə müqayəsəli şəkildə təhlil etmişdi. Məqalədə 
özbək realist nəsrinin nüymandələrindən olan Abdulla Qəhharın yaradıcılığı 
(İrina Borolinanın) izahı ilə tədqiq edilmişdi. 
G.Settarova 
The creativity of Abdulla Gahhar, by Irina Borolina 
Summary 
Literature is also a national activity. The delivery of the writer or poet's 
work to the general public is not just a writer's task, but also a matter for 
every researcher conducting research in this field. Of course, the work 
presented to the public should, of course, be a nice and attractive job. In 
addition, it should be an original study.The essence of literary activity of 
Abdulla Gahhar, one of the founders of the realistic prose genre in Uzbek 
literature, is Russian and works related to this area. He conveyed many of 
the great works of the realist prose to the Uzbek reader. A.Gahhar translated 
many works of M.Gorky, L.Tolstoy, N.Gogol and A.Chekhov, one of the 
prominent representatives of Russian literature into Uzbek.Moreover, 
A.Gahhar analyzed the realistic works of the Russian writers in comparison 
with the Uzbek realistic prose. The article investigated the work of Abdulla 
Gahhar (Irina Borolina), one of the most prominent Uzbek realist prose 
writers.
Rəyçi: Almaz Ülvi Binnətova 
Filologiya elmləri doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
296
OSMAN MUSAYEV 
AMEA Folklor İnstitutu 
[e-mail] 
“KOROĞLU” DA QƏHRƏMAN TİPİ VƏ SUJET İDEYASI 
Açar sözlər
: qəhrəman tipi, mif, epik süjet, mədəni qəhrəman, ritual 
funksiya 
Ключевые слова:
тип героя, миф, эпический сюжет, культурный 
герой, ритуальная функция 
Key words:
type of hero, myth
, 
epic plot
, 
cultural hero, ritual function 
Azərbaycan xalq dastanlarında sujet yaradıcılığını səciyyələndirən əsas 
xüsusiyyətlərdən biri də epik qəhrəmanı tipi və onun funksiyaları ilə 
əlaqədardır. Dastan qəhrəmanlarının ilk əcdad,qəhrəman(xilaskar və mədəni 
qəhrəman) funksiyaları birbaşa mifik qəhrəman obrazı ilə bağlıdır.-
Y.M.Meletinski ilk əcdad,mədəni qəhrəman və demiurq obrazlarını vahid obraz 
kompleksinin tərkib hissəsi hesab edir. O,ilk əcdad haqqında yazır ki,ilk 
əcdadlar qəbilə və tayfaların ilk valideyni hesab olunur,onlar qəbilə icmasını bir 
sosial qrup kimi modelləşdirirlər.Müəllif mədəni qəhrəmanlar haqqında yazır 
ki,bunlar insanlar üçün müxtəlif əşyaları(odu,mədəni birkiləri,əmək alətlərini) 
əldə edən yaxud yaradan insanlara ov etməyin,torpaq becərməyin qaydalarını 
sənətkarlığı,incəsənəti öyrədən mifoloji personajlardır.Onlar sosial və dini 
qaydaları,mərasimləri və bayramları,nikah qaydalarını və s müəyyənləşdi-
rirlər.(13,5) Toplumda etnik mədəni və estetik dəyərlərin dəyişməsi dastan 
qəhrəmanlarının tipoloji xüsusiyyətlərinin dəyişməsini şərtləndirir.
Eposda qəhrəman obrazı da daha dolğun və məzmunlu çalarlarla 
zənginləşmiş olur. Dastanın qəhrəmanı əsasən aşağıdakı funksiyaları yerinə 
yetirir: 
1)
Yaradıcılıq funksiyası 
2)
Xilaskarlıq funksiyası 
3)
Qoruyuculuq funksiyası 
Dastan janrı tarixi gerçəkliklə bağlı olduğuna görə, sujet semantikasında 
dəyişikliklər olması labüddür. Bütün dövrlərin əsas ideyası həmin dövrün epik 
qəhrəmanını,funksionallığını müəyyənləşdirir. Belə qəhrəmanlar qeyri-adi gücə 
sahib olub və adətən məğlubedilməz olurlar. Bu qəhrəmanlığın xarakter xüsu-
siyyətlərini müəyyənləşdirən əsas qaynaq isə xalqın gücü və epik ənənənin 
kamilliyidir.
.....Gözləri çıxarılmış Ali kişinin oğlu Rövşən-Koroğlu Həsən xanı 
öldürüb Çənlibelə çəkilir.Orada məskən salıb xalqın igid, qəhrəman 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
297
oğullarını başına yığır, yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəli ilə xan-
lara,paşalara qarşı vuruşur. 
Koroğlunun şöhrəti hər yana yayılır, hətta iş o yerə çatır ki,xotkarın 
(Türkiyə sultanının) qızı Nigar xanım görməzə-bilməzə Koroğluya aşiq 
olur,ona namə göndərir.Koroğlu İstanbula gedir. Nigarı Çənlibelə gətirir. 
Sonra bir sıra xan, paşa qızları da öz istəkləri ilə dəlilərə qoşulub Çənlibelə 
gəlirlər. 
Dastanda sujetyaradıcı xətlərdən biri də qəhrəmanın sonsuzluğudur. 
Koroğlu ilə Nigarın övladı olmur. Ona görə də onlar,xüsusilə Nigar 
xanım dərd çəkir.Bunu görən Aşıq Cünun Təkə-Türkmən ellərini gəzib-
dolaşıb Eyvazı tapır,sonra Koroğlu onu alıb Çənlibelə gətirir, Eyvazı Nigar 
xanım köynəkdən keçirib özünə övlad edir. 
Koroğlu Çənlibeldə öz dəliləri ilə xoş günlər keçirir, tez-tez müxtəlif 
səfərlərə çıxır, qəhrəmanlıqlar göstərir. Koroğlunun daha da şöhrətləndiyini 
görən paşalar,xanlar,xotkarlar müvafiq tədbirlər görməyə çalışırlar , onu 
aradan götürmək üçün planlar qururlar. Keçəl Həmzəni öyrədib Çənlibelə 
göndərirlər. Həmzə Qıratı qaçırmağa nail olsa da, Koroğlu atın alıb geri 
qaytara bilir.. Bundan sonra Hasan paşa Bolu bəylə, Ərəb Reyhanla 
məsləhətləşib qərara alırlar ki, Koroğlunun üzərinə qoşun çəksinlər. Bolu 
bəy Çənlibel həndəvərinə gəlir və Koroğlunu “tutub” gətirir Ərzincana. 
Lakin Koroğlu xilas olub yenidən Çənlibelə qayıdır. Sonra Koroğlu Ərəb 
Reyhanla haqq-hesab çürütmək üçün Qarsa gedir. Qarsda mühasirəyə düşür. 
Eyvaz dəlilərlə gəlib Ərəb Reyhanla təkbətək döyüşüb onu 
öldürür,Koroğlunu xilas edir.Eyvaz Qars paşasının qızı Hürü xanımla evlənir. 
Neçə-neçə döyüşlər görən, yollar yoran, mərdlərə arxa,namərdlərə 
qənim kəsilən Qoç Koroğlu qocalır, dəliləri başından dağıdır, Koroğluluğu 
yerə qoyur, Nigar xaımla Çənlibeldə ömrünün son illərini yaşayır. Lakin 
həmin illəri sakit, qulağı dinc yaşamaq Koroğluya qismət olmur-İran şahı onu 
tutmaq istəyir, əldən çıxdığını görüb üstünə qoşun göndərir. Bunu eşidən Aşıq 
Cunun Çənlibeli tərk etmiş dəliləri yenidən buraya yığır. Şahın qoşunu 
darmadağın edilir və Koroğlu yenidən dövranını davam etdirir. 
“Koroğlu” dastanı arxaik bahadırlıq dastanı ilə orta əsrlər novella tipli xalq 
romanlarının birləşməsindən əmələ gəlmiş yeni tipli bir dastandır. Başqa 
mükəmməl eposlar kimi, “Koroğlu” da böyük təkamül yolu keçmiş,neçə-neçə 
motivi,obrazı,əsatiri və rəvayəti, dastanları özündə “əritmişdir”.Epik təkamül 
qəhrəman tipinə də təsirsiz ötüşməmişdir. Düzdür, “Koroğlu”nun M.H.Təh-
masib nəşrində dini elementlərə az rast gəlinir.Görkəmli folklorşünas 
“Azərbaycan Koroğlu” sunda dini heç bir şey yoxdur tezisini irəli sürsə də, 
Həzrət Əli Kultunun Koroğlu obrazına təsirindən bəhs etməli olmuşdur. 
Koroğlunun Anadolu variantında şiə çalarlar da diqqəti çəkir. Koroğlunun şiə 
“qırxlar” a qoşulduğu və zamanı gəldikdə yenidən zühur edəcəyi bəyan 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
298
edilir.Koroğlunun ölmədiyi və görünməz yaşaması ilə bağlı inancın əsasında 
İmam Mehdi(s.ə) kultunun dayandığı şübhə doğurmur.Yeri gəlmişkən,xalq 
yazıçısı İsa Muğannanın əsərlərində də Koroğlu obrazının varlığı təxminən 
bu cür təqdim olunur. 
Koroğluşünaslıqda (xüsusən Azərbaycanda) Qorqud və Koroğlu adlarını 
od,atəş arxetipi ilə bağlamaq,meylləri güclü olmuşdur.E.Əzizov 
“Koroğlu”dakı adları (Alı kişi, Qırat,Dürat,Qoşabulaq) kosmoqonik miflərlə 
əlaqələndirərək Koroğlu obrazını mənşəcə ölüb dirilməsi mifini özündə 
təcəssüm etdirən Dan ulduzu kültu ilə bağlayır.M.Seyidov da etnoqrafik 
qaynaqlara dil faktlarına istinad edərək Koroğlunun “Təbiətin dirilib ölməsini” 
həyatını diriliyi təmsil edən bir surət olmasını söyləmişdir.(11,206-207).Mifoloji 
nağıl qəhrəmanlarının adlarında ruhun yeraltı (ölülər) dünyasına getməyi və 
orada başa gələnlərlə bağlı təsəvvürlər öz əksini tapmaqdadır.Dastanda Koroğlu 
həm yeraltı dünya, həm də səma ilə əlaqələndirilir.Türkmən veriyasında o, 
gorda-qəbirdə doğulur.Koroğlu türk xalqlarının mif fonemindir.Koroğlunun 
ölüb dirilməsi arxetipik motivi ilə bağlılığı onu mifik qəhrəman kimi 
səciyyələndirməyə imkan verir.R.Qeybullayeva Koroğlu-Goroğlu adlarının eyni 
ideyasını dəstəkliyir. “Koroğlu” və yaxud “Goroğlu” (Qəbir yeraltı aləm) kimi 
tanınan digər türk xalqlarının dastanın müsbət qəhrəmanı Koroğluya (kor və gor 
statusu-qaranlıq dünya) mijoloji qat motivinə uyğun olaraq yeraltı dünya 
tərəfindən qeyri-adi güc verilib. Rövşən kor Ali kişinin oğludur və yaxud gor –
yeraltı dünyanın oğludur.Koroğlu adını da atası kor olduqdan sonra alır. 
Funksiyalarının hər ikisi qaranlıq motivinin variantlarıdır və müəyyən 
mənada gözə görünməzliklə bağlıdılar.(12,143) 
Koroğluda arxaik mədəni qəhrəman tipinin cəhətlərini görmək müm-
kündür. 
“Koroğlu”da biz türklərin əski dini təsəvvürlərindən qaynaqlanan, Göy 
Tanrını və Yer-Sunu işarə edən məqamları özünü güclü şəkildə mühafizə 
etdiyinin şahidi oluruq. 
Oğuz hökmdarları dünyanın vahid Tanrı tərəfindən idarə edildiyinə 
əsaslanaraq ölkələrin də vahid hökmdar tərəfindən idarə edilməsini Tanrı 
missiyası kimi qəbul edirdilər. Ona görə də N.Cəfərov Koroğlu obrazını “Tanrı 
obrazının konkret tarixi dövrdə transformu (4,140) kimi mənalarıdır və 
görkəmli alimin fikrincə, bu ideya və sonralar dini yaymaq uğrunda müqəddəs 
mübarizə şəklinə düşür, ideyasına çevrilir.Həmçinin daşıyıcısı isə alp 
ərənə(qazi ərənlərə) çevrilir. Alp ərən ölkələri vahid Allah ideyasını yaymaq 
üçün fəth edir. Bu mubarizədə daim uğur qazanan qəhrəman qazi 
adlandırılır. Bunlara qazi ərənlər deyilir. Bütün məzmunu və mahiyyəti 
etibarilə İslam dini uğrunda mübarizə aparan qəhrəmana Battal Qazini misal 
göstərməkn olar. Qazilik “qəzavat” sözündəndir. Qəzavat isə müqəddəs 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
299
mübarizə deməkdir.Qəhrəmanın islam ideyaları uğrunda savaşlar, orta əsrlər 
türk epos mətnlərinin əsasını təşkil edir. 
Orta əsrlər boyunca bahadırlıq-alplıq ideyası mahiyyətini və funksionall-
ığını daha da dəyişərək zənginləşdirmiş və müqəddəs savaş(qazilik,şəhidlik) 
ideyanı da özündə sintez edir. “Koroğlu” dastanı, heç şübhəsiz, orta əsrlərin 
dini-ideyoloji dünyagörüşünün yüksək epik miqyasda əks edir”.“Koroğlu”nun 
mürəkkəb (bir o qədər də sinkretik) dini-ideoloji sistemi vardır,bunun inkar 
etsək, Koroğlu obrazının özünün belə məzmununu xüsusilə daxili(tarixi) 
məzmununu başa düşmək mümkün deyil.(4,145-146) 
“Koroğlu”da qəhrəmanlıq, XVII-XVIII əsrlərin intibah dünyagörüşü ilə 
haşiyələnir-burada fiziki qəhrəmanlıqla mənəvi qəhrəmanlıq paralel şəkildə 
çıxış edir, nə haqsız zora, nə də zorsuz haqqa haqq qazandırılır. Buna uyğun 
olaraq da qəhrəman obrazının xarakterində və statusunda ideya olaraq irəli 
gələn dəyişikliklər baş verir və yeni məna çalarları qazanmış olur.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da olduğu kimi “Koroğlu”da da özünəməxsus 
İslam layı mövcüddur. Lakin burada İslam dini və dünyagörüşü heç də 
qəhrəmanı fəaliyyətə-axına, qazavata təhrik edən mühüm amil deyildir. 
Dastanın ideyası da heç də İslam dini ilə əlaqələnmir. “Koroğlu” dastanında 
əski inanclar şamançılıq və tanrıçılıq (Göy tanrı) inam sistemi izlərini böyük 
ölçüdə qoruya bilib. Bu əski türk dini elementləri dastanın türkmən, özbək, 
Azərbaycan versiyalarında bəzən aşkar görünür.
Orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərində formalaşmış “Koroğlu” 
eposuna gəldikdə isə buradakı türkçülük, müsəlmançılıq və müasir təsəvvür-
inersiyaları özünü aşağıdakı şəkildə göstərir: 
a)
Azərbaycan “Koroğlu”su (türk xalqlarında “Koroğlu” nun müxtəlif 
variantları mövcuddur ki, mütəxəssislərin fikrincə, onların ən mükəmməli 
Azərbaycan variantıdır) Azərbaycan türklərinin coğrafi, siyasi, mənəvi və s. 
müstəqilliyini əks etdirən (və təbliğ edən) hadisə olub mükəmməl bir 
Azərbaycan türkcəsində (xalq dilində) nəinki azərbaycanlılar, eləcə də qonşu 
xalqlar arasında geniş yayılmışdır: 
b)
“Koroğlu”da müsəlmançılıq zahiri deyil, daxili(hətta batini!), mənəvi 
dəyər olaraq təzahür edir: 
c)
Eposda müxtəlif xalqlara, onların nümayəndələrinə hər hansı ayrı-
seçkilik münasibətinə təsadüf edilmir. 
“Koroğlu” qəhrəmanların da alplıq, ərənlik və dəlilik davranış 
modellərini yaşatsa da, ona macəra-kurtuaz elementləri də xasdır. “Koroğlu” 
ilə özündən sonranı xalq əfsanələrində, xalq hekayələrində, qaçaq 
dastanlarında novella-macəra strukturlarını gücləndirmişdir. “Koroğlu” 
dastanının cövhərini təşkil edən arxetipik sujetlər, işıq-zülmət,ölüb- dirilmə, 
xaos-kosmos mifoloji komplekslərini özündə əks etdirir. Bu, özünü 
qəhrəmanın möcüzəli doğulması motivində və atributlarında (at,qılınc 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
300
nərə)özünü göstərir. Dastanın Azərbaycan variantında Koroğlunun adı 
Rövşəndir. Bu ad özündə kosmosu (işıq) ifadə edir. Rövşənin atası Alı 
kişidir. Alı kişinin gözünü çıxarandan sonra kor olur. Kosmos –xaos, işıq-
zülmət əvəzlənməsi baş verir. M.Seyidov araşdırmalarında Koroğlunun 
arxaik semantikaya malik olduğunu israr edir: “Türkdilli xalqlarda tanrılar 
düzümündə, sonsuzluq anlayışının Koroğlu/Qoroğlu od, günəş, torpaqla 
onunla bağlı fəsillərlə,başqa sözlə deyilsə,təbiətin uzun müddətli dəyişməsi 
və sabitliyi ilə bağlıdır.O,Çənlibeli dağ kulturlə bağlı mifik obraz kimi qəbul 
edir, Ali kişinin dağ ruhu ilə əlaqələndirir.Koroğlunu isə üç ünsürlə bağlayır. 
a) yer –torpaq(atası-dağ tanrısıdır), b)su( Qoşabulaqdan içib basılmaz igid 
olmuşdur) c) Od və işıq(onun adı Rövşəndir(İşıqdır),silahı Misri qılınc 
ildırım mənşəlidir,içdiyi Qoşabulağın suyu bir qərbdən və digəri şərqdən 
doğan ulduzların təsirindən köpüklənmişdir) (6,184-207) 
Qəhrəmanlıq tipli sufi-aşiq dastanlarını səciyyələndirən əsas xüsusiyyət 
ondan ibarətdir ki, bu dastanlarda qəhrəmanlıq motivi ilə sufi ideya bir-birinə 
qarışır və yeni keyfiyyət qazanmış olur. Bəzi tədqiqatçılar (F.Bayat, A.Xəlil) 
“Koroğlu”nu təsəvvüf epoxasının məhsulu hesab edir, dastanda Ağqoyunlu və 
Səfəvi dönəminin dini-məzhəb, təriqət mənzərəsini türkmanlar Səfəvi-Osmanlı 
qarşıdurmasında durumunun əks etdirdiyini qeyd edirlər.(8,137-139,9,73-83) 
Koroğlu və onun silahdaşları dəlilər adlanır. Bu qəhrəman tipi daha əski alp 
qəhrəman tipinin sonrakı tarixi mərhələdə və yeni poetik-estetik meyarlarla 
şərtlənən transformativ törəməsidir. Alp əsilzadə, bəzən hətta ilahi mənşəli 
(məsələn, Oğuz kağan) qəhrəman tipinə şamil edilir, özündə siyasi, sosial və 
sakral hakimiyyəti təcəssüm etdirir. Bu qəhrəman tipi türk tarixinin ordu-dövlət, 
ordu-xalq eyniyyəti mərhələsinin epik yaradıcılığının məhsuludur.
“Koroğlu” dastanında dəlilərin çoxunun adları yalnız ləqəblər səviyyəsinə 
keçmişdir.Tanrıtanımaz Tüpdağıdan, Qorxuqanmaz, Dilbilməz, Geridönməz 
Halaypozan, Toxmaqvuran. Bu ləqəblər ya dəlilərin peşəsi ilə və ya savaşda 
mövqeyi ilə bağlıdır, yaxud müəyyən situasiyalardan asılı olmaq bəyəndiyi 
dəlilərin ləqəbləri onların xasiyyətinə xarakterinə uyğun gəlir.Koroğlu 
dəliləri ölçü-biçi tanımırlar və dəlilərin bu cəhətinə onların adlarında da açıq-
aydın işarə olunur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,B.Həqqi Cənubi Azərbaycan 
yazılı mənbələrinə əsaslanıb Koroğlu dəlilərinin bizə məlum olmayan neçə-neçə 
səciyyəvi adını üzə çıxarır. Qəbrəsığmaz, Darıdəyməz,Cıdalı, Kənan Kələhməd 
Dərədələn, Dəmirqıran Kürəçıxmaz Qaytansökən Sərsəm Bəkir, Naldanbilməz, 
Tülək Tərlan Yolkəsən, Dağdevirən, Salamverməz, Zəncirqıran Eşşəkgötürməz, 
Sivri, Sinək, Geyik, Əhməd, Dəli Balta,Zəncir Həmid,Bığ Yusif” (10,198). 
Türk dastançılıq ənənəsində dəlilik qəhrəman tipi kimi onu qəhrəmanlığa 
aparan eşq ilə bərabər fiziki gücə,qüvvəyə və qüdrətə də malikdir. Bu mənada o 
ağlın və məntiqin qəbul etmədiyi hərəkətləri də edə bilir və hər bir çətinliyin 
üzərinə qeyri-adi cəsarətlə gedir. Dəli obrazını yaratmaq üçün epik ənənədə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
301
müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur. Belə vasitələr adi və ya qeyri adi ola 
bilər. Məsələn: Koroğlunun dəli nərəsi dəli obrazını səciyyələndirən qeyri-
adi vasitələrdən biridir. Koroğlunun gücü həm də 7777 dəli obrazının 
bütövlüyünü təmin edir. Bunu Hasan Paşa da etiraf edir: “ Korğlu bu saat 
çox güclənib.Onu aldatmaqla tora salmaq olmaz. Biz gərək üç tərəfdən 
qoşun çəkib onu halqa eləyək,hamısını bir yerdə qırıb qurtaraq.Yoxsa onu 
tərk etməkdən bir kar aşmaz (5,125). Xalq dastanlarının qəhrəmanı, xalq 
kütlələrinin müəyyən zümrələrini əhatə etməklə yanaşı,eyni zamanda yüksək 
sosial elitanı da özündə əks etdirir. Bu baxımdan dastanlarda həm kütləyə, 
həm də elitaya aid olan qəhrəmanlar müşahidə olunur. Dastan mətnlərinin bir 
xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlar əsasən xalqın yaratdığı böyük 
qəhrəmanlıq və böyük sevgi ideyasını ifadə edirlər.Burada hökmdar obrazlarına 
da xüsusi yer ayrılır. Bu, bir tərəfdən, dastanların dövlət insitutlarının yaran-
masından sonra yarandığını göstərir.. 
Folklorşünas M.Cəfərli bu məsələyə tarixi-sosial məzmun verir və qeyd 
edir ki, “eposdakı dəlilər aşağı məhkum təbəqənin, xanımlar isə hakim 
təbəqənin nümayəndələridir.Dəlilərin cəmiyyətdə məruz qaldıqları zülm və 
yaşadıqları ağır mənəvi həyat onları üsyana sövq edir: dəlilər Koroğluya 
qoşulub zülmə qarşı mübarizə aparırlar. Xanımların isə maddi problemi yox 
idi,onlar Çənlibelə gətirən mənəvi sıxıntıdır. (7,86-87) 
Dəlinin kökü arxaik rituala qədər gedib çıxır. Keçid mərasimi zamanı ritual 
keçidi təşkil olunur. Ritual keçidi adidən qeyri-adiyə, profandan-sakrala keçid 
deməkdir. Dəli keçidi keçə bilmir. İki yolunn ortasında qalır. Xaos və 
kosmosun arasında . Keçiddən keçə bilsə haqq aşiqidir. Koroğlu deyir: həm 
sufiyəm,həm dərvişəm,həm dəli. Dəli olaraq qalmaq ilahi eşqin daşıyıcısı 
olmaq deməkdir. Ona görə epik ənənə aşiqi keçiddən tamamilə keçirmir, orta 
mövqedə saxlayır. Ona görə sakrallıq –profanı adi ilə qeyri adini onda 
birləşdirir.
Ona görə də dəli həm fiziki, həm də ilahi baxımdan qeyri-adi gücə malik 
olur. Akademik N.Cəfərov “Koroğlu” dastanlarının formalaşmasını 
qəhrəman tipini intibah hadisəsi ilə əlaqələndirir. 
Onun fikrincə “Koroğlu” eposu XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan 
intibahının ictimai-fəlsəfi,estetik-kultoroloji ideyaları əsasında, onların güçlü 
təzyiqi ilə formalaşmışdır. “Koroğlu”da intibah təfəkkürü epik ənənələrə-
(potensiala) dayanaraq dövrün tarixi mənzərəsini yaradır, ona görə də burada--
“Koroğlu” dastanında həm keçmiş,həm indi,həm də gələcək bir qəhrəman kimi 
iştirak edir.Koroğlu və onun dəliləri heç kəsə boyun əymirlər, bir qaşıq qandan 
ötrü düşmənə yalvarmışlar,öz azadlıqlarını güzəştə getmirlər. “Koroğlu” da 
haqq,ədalət,humanizm qəhrəmanların davranışında, fəaliyyətində nəinki əxlaqi-
mənəvi keyfiyyət,həm də dastanın (və zamanın) təbiətindən irəli gələn fəlsəfi 
prinsip kimi təzahür edir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
302
Dastan sujetini qəhrəmanla yanaşı, antiqəhrəmanların (xotkan,paşa,keçəl 
Həmzə) fəaliyyəti müəyyənləşdirir. Antiqəhrəmanın funksiyası pozuculuq və 
xaos yaratmaqdırsa, qəhrəmanın funksiyası kosmosun bərpasıdır. Ona görə 
də müvafiq olaraq qəhrəmana aid olan 3 vəzifənin antiqəhrəman qütbündən 
əks funksiyaları ehtiva edir. Epik sujetin əsas ziddiyət nöqtələrini təşkil edən 
qəhrəman və antiqəhrəman arasındakı münasibətlər əsas dramatizmini təşkil 
edir. Eposun əsas ideyası da sujet ziddiyətlərinin, epik konfliktlərin qarşılıqlı 
əlaqəsində və vəhdətində açılır.
Ədəbiyyat 
1.Koroğlu. Bakı: Gənclik, 1975 
2.N.Cəfərov V,Sərdarov A,O.Cəfərov . Azərbaycançılıq ideologiyasının 
etnoqrafik əsasları Bakı: Elm və təhsil, 2016 
3.Abbasov İ,Cəfərov N. “Koroğlu” dastanı. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi:VI 
cilddə İ. Cild Bakı Elm, 2004 
4.Cəfərov N. Eposdan kitaba.Bakı: Maarif, 1999 
5.Seyidov M.Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: 
Yazıçı,1989 
6.Seyidov M.Alı kişi və Koroğlu obrazlarının prototipləri haqqında 
Azərbaycan jur. N 4,1978 s.184-207 
7.Cəfərli M.Dastan yaradıcılığı.Bakı:Elm,2007 
8.Xəlil A. “Koroğlu” dastanının tatar-tobal versiyasi. “Dədə Qorqud” jur. N 
4,2004, s.136-151 
9.Bayat F.Koroğlu obrazının formalaşmasında xalq sufizm mərhələsi. 
“Ulduz”jur, N1,1999 s.73-83 
10.Həqqi B. “Koroğlu”:tarixi-mifoloji gerçəklik.Bakı Nurlan.S 
11.Seyidov M.Qam-Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış Bakı Gənclik 
12.Qeybullayeva R.Qərb və Şərq: “Kitabi-Dədə Qorqud və Nib haqqında 
nəğmə”eposlarında mədəni paradiqmalar və onların transformasiyası eluqlar 
// Azərbaycan folkloru Avropa sivilzasiya kontekstində elmi-praktik 
konfransının məlumatları.Bakı Nurlan,2012. 
13.Мелетинский Е.М. Общее понятие мифа и мифологии// Мифологи-
ческий словарь. Советская энциклопедия, 1990

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
303
О.Мусаев 
Тип героя и сюжет идеи в «Кероглу» 
Резюме 
«Кероглу» великий эпос азербайджанского народа. Герой эпоса 
Кероглу вступает носителем народных идеалов. В эпосе функции 
предка, культурного героя, демиурга Кероглу является основными 
сюжетообразующими субстратами.В эпосе «Кероглу» герой вступает 
как мифический и культурный герой.
В статье исследуется образ героя как сюжетообразующего начала, а 
также определяется статус и ритуальная функция помошников 
героя(делилер) в эпическом сюжете. 
Помощники героя являются элементами единой семантической 
структуры. Каждый дэли воплощение одной ипостаси Кероглу. Кероглу 
развивает функции, присущие мифическому герою. Кероглу как 
культурный герой дает имя, создает социальные структуры. 
O.Musayev 
The type of hero and plot idea in the epic of “Koroghlu” 
Summary 
“Koroghlu” is the largest epos of Azerbaijan. “Koroghlu” who is the 
main hero of epos, is the carrier of national ideals. The ancestral function as 
Koroghlu’s cultural hero, is the main substrate which generates plot in the 
story.The hero performs as mythical and cultural hero In “Koroghlu” epos. 
In this article the character of hero is studied as the source which generates 
plot. Thus, brave men define the status and ritual function in the epic plot. 
The men of courage are the elements of semantic structure. 
Each brave man is the embodiment of Koroghlu’s
hypostasis. Korog-
hlu develops the actions which belong to mythical hero. He names as 
cultural hero and makes social stucture 
Rəyçi: Rüstəm Kamal 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
304
ŞƏBNƏM MÜTƏLLİBOVA 
Azərbaycan Dillər Universiteti
[e-mail] 
ALICE HOFFMAN YARADICILIĞINDA MAGIC 
REALIZMIN ROLU 
Açar sözlər:
Alice Hoffman,avtobioqrafiya, “The Story Sisters”- ro-
man,sehr, alleqorik obraz. 
Ключевые слова:
Алис Хофман, автобиография, “The Story Sisters”- 
новелла, магия, аллегорический образ. 
Key Words:
Alice Hoffman, autobiography, "The Story Sisters" - novel, 
magic, allegorical image. 
Alice Hoffman 1952-ci ildə martın 16sı New Yorkda anadan olub. 
O,1969-cu ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra, Adelphi universitetində təhsil 
almış, daha sonra isə 1973-74-cü illərdə Stanforduniversitetində yaradıcı 
yazı sahəsi üzrə magistr dərəcəsi alır. O, halhazırda Bostonda yaşayır. 
Hoffman Yəhudi olmayan yatırımcı, köhnə müəllim olan və ssenarist kimi 
tanınan Tom Martinlə evlidir. 
Onun ilk qısa hekayəsi, At The Driver-in, professor, yazıçı, həm də 
onun məsləhətçisi olan Albert J.Guerard köməyi ilə “Fiction” jurnalında dərc 
olunur. Daha sonra isə redaktor Ted Solotaroff Alice ilə romanı olub 
olmadığı barədə məlumat alır, bu zamanda Alice birinci romanı olan 
“Property of” yazmağa başlayır və qısa müddət ərzində romanı tamamlayır. 
Və beləliklə, romanın 1ci hissəsi 1977-ci ildə Farrar Straus və Giroux 
tərəfindən Mr.Solotaroffun jurnalında dərc olunur, American review. Və 
beləliklə Alice Hoffman Stanford universitetində təhsil aldığı müddətdə, 21 
yaşında ilk hekayəsini yazıb. Hoffman bu illərdə bir yazar kimi xalqa açıq 
şəkildə xidmət edib. Hoffman müsahibələrində “İnsanlara bir yazar 
olduğumu söyləmişəm” deyə qeyd edir. 
Hoffman dünyası oxucularını ovsunlamağa davam edir. Beləliklə, 
Alice Hoffman məhşur roman yazarlarından birinə çevrilir. Onun kitabları 
ilin ən çox satılan kitablar siyashısında yer alir. Onun 30dan çox romanı, 3 
kiçik fantastik kitabı, uşaqlar və yeniyetmələr üçünsə 8 kitabı mövcuddur. 
Here on Earth “Oprah Book Club”nun seçimi olub, Practical Magic və 
Aquamarine adlı romanlarına film çəkilib. Practical Magic romanına əsasən 
Sandra Bullock və Nicole Kidman rol aldığı “Warner” filmi çəkilib. 
AİDS(Acquired Immune Deficiency Syndrome) ilə maraqlanan bir ailəylə 
bağlı olan “At Risk” romanı bir çox universitet, kollec və orta məktəblilərin 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
305
oxuduqları kitablar siyahısında öz əksini tapır. Hoffman fantastik 
romanlarından qazandığı gəlirlə Cambridge`də Mt.Auburn Xəstəxanasında 
“Breat Center” qurulmasına köməklik edir. Hoffman Gənclər üçün də bir 
sıra romanlar yazmışdır, bura daxildir: “Aqumarine” , “Green Angel” və 
New Yorkda ən çox satılan “the İce Queen” romanı. Hoffmanın 20dən çox 
tərcüməsi və 100dən çox xarici nəşri mövcuddur. Onun romanları The New 
York Times, Entertainment Weekly, Los Angles Times, Library Journal və 
People Magazine tərəfindən ilin ən yaxşı kitabları kimi qeyd olunub. O, 
həmçinin də ssenarist kimi də fəaliyyət göstərib və Diane Wiest ilə birgə 
çəkdiyi “İndependence Day” filminin orjinal müəllifidir. Tanınmış aktrisa 
Emma Roberts onun gənclər üçün yazmış olduğu “Aquamarine” filmində rol 
almışdır.Və bu film New York Times, The Boston Globe Magazine, Kenyon 
Review, The Los Angeles Times, Plowghshares və digər jurnallarda 
müzakirə obyektinə çevrildi.Onun ən son yazmış olduğu romanlar bir sıra 
mükafatlar almış və New York Times`ın ən çox satılan əsərlərinə 
çevrilmişdir. Bunlara “The Museum of Extraordinary Things”, “The 
Marriage of Oposites” və “Faitful əsərləri” daxildir. Onun ən yeni romanı 
“The Rules of Magic” adlanır və bu roman onun dini-klassik Practical Magic 
əsərinin prequelidir. 
(http://alicehoffman.com/bio/biography/) 
Alice Hoffman ədəbi möcüzələr diyarında; keçmiş və bugünkü 
qarşıdurma;mələklər və insanlarla dolu sehrli mənzərələr; qara quşlar ağa 
çevrilir və incilərsə qara olur; sevgi,nifrət və ümid qarışımı.. Real həyatda 
Hoffman öz şəxsi möcüzələr diyarını sadəcə öz əsərlərində yazıb-yaratmış 
olduğu xarakterlər, obrazlar hesabına tapır. O,deyir “Kitablar dünyada tək 
gerçək sehr ola bilər”.O, müsahibələrinin birində bele demişdi “Mən təsirli 
bir xarakter yaradıram. Çünki çox dəyişkən bir insanam. Yazdığım kitabın 
rənginə görə ofisimin rəngini, dekorunu dəyişmiş oluram. Məsələn, 
yazdığım “Here on Earth” kitabını “payız kitabı” adlandırdığım üçün mən 
ofisimin balqabaqlarını yaşıla boyadım, pəncərələri mum kağızla 
bəzəmişdim. Belə olduqda mən özümü kitabda hadisələrin ortsında hiss 
edirəm və mən daha da işimə bağlanıram. 
XX əsrin 1930-1960-cı illərində Cənubi Amerikada şərti olaraq magik 
realizm adlandırılan hadisə meydana çıxmışdır. Cənubi Amerikada ispanlarla 
yerli xalqların birləşib qarışmasından ispan dilində yeni bir ədəbi 
mədəniyyət yaranmış və tarixi tərəqqinin nisbətən aşağı səviyyəsindən 
müasir sivilizasiyaya qoşulmuş bu xalqların miflərini də realist nəsrə 
gətirmişdir. Miflərdən bədii vasitə kimi istifadə gerçəkliyi realist təsvirin 
imkanlarını artırır və Avropa ədəbi tənqidinə də maraqlı təsir buraxırdı 
.Magik realizmdə magiya, sehrli elementlər birbaşa həyata köçürülür. Əsərdə 
baş verən hadisələr sırf real xarakter daşıdığı kimi eyni zamanda, həm də 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
306
magik xarakter daşıyır. Lakin bir çox ədəbiyyatşünaslar fanstastik-mistik, 
metafizik, fantasmaqorik realizmi magik realizm qrupuna aid edirlər. Əgər 
magik realizmdə magik, sehrli simvolizmin elementlərindən istifadə olnursa, 
mistik realizmdə daha çox fantastik ümumiləşməyə, fantastik simvolizmə 
yer verilir. Hoffman bele bir fikir söyləmişdir: “Magik bədii ədəbiyyatda 
uzun bir ənənədir. Nağıllardan və uydurmalardan xoşlanmağımızın 
səbəblərindən biri də onların gerçək emosional olması və eyni zamanda 
səhifənin çevirlənlərin olmasıdır.” Əslində mifdən, rəmzdən, alleqorik 
obrazdan realist əsərlərdə, xüsusilə poeziyada istifadə həmişə olmuşdur, ona 
görə bir sıra yazıçıların əsərlərində özünü göstərən magik realizmi 
simvolizm elementlərindən istifadənin milli bir ədəbiyyatda üzə çıxması 
kimi qiymətləndirmək olar.(2.
The Rules of Magic by Alice Hoffman)
Magik realizm yazıçılarına misal olaraq Alice Hoffmanı göstərə 
bilərik. Buna dair bir neçə əsərlərini qeyd edim: “The Story 
Sisters”(2009),“The Red Garden”(2011), “Faithful”(2016). Alice Hoffman 
inanması çox çətin olan və sıradan dünyaya sehr qatan və sonunda 
yaradıcılığında ilham menbeyi olan hekayeçi kimi tanınır. Onun “Faithful” 
əsəridə magik realizm sırasına aiddir. Hoffman bu əsərdə en yaxın dostu olan 
Heleni dehşətli qəzadan sonra həm fiziksəl , həm də əqli, psixi olaraqdan 
xilas olan Shelby Richmond adlı fantastik obrazla ifadə edir. Helene qəribə 
bir xarakterdir, bəzən anlaşılmaz olur - ancaq hekayəyə xidmət etməyəcək 
şəkildə deyil. Həyat barəsində danışılan möhtəşəm əsərdir. Əsərdə faciə və 
məhəbbət əks olunub. Əsərdə belə bir fikir səslənir: “Əgər insanlar nə 
istədiklərini bilsələr,onda bir birlərini incitməyi kəsəcəklər”. Daha sonra, 
Onun məhşur ,magik realizm simvollarıyla əks olunmuş əsərlərindən biridə 
“The Story Sisters” romanıdır. Roman bir çoxlarının marağına səbəb olmayı 
bacardı. “The Story Sisters” əsərində Manhattan və Adada real dünya ilə 
fantastik dünya yaşayan 3 bacı haqqındada əhvalatlar əks olunur. Amerikan 
yazıçısı Jodi Picoult bu roman haqqında fikrini bele ifade etmişdir: “Alice 
Hoffmandan daha inandırıcı yazıçı yoxdur ve o, bunu “The Sisters Story” 
əsəri ilə sübut etdi. Hoffman obrazları həmişə dəyişkən olur, düşüncələrimizi 
dəyişir və onları mühakimə etməyə cəsarətləndirir. “The Story Sisters” 
romanında da analıq,bacılıq,övladlıq hisslərinin bir biri ilə əlaqəsini göstərir. Bu 
hekayə mürəkkəb, qaranlıq və qəribədi. Hekayədə 3 gənc qızın-Elv 15, Meg 14 
və Claire 12 sevimli anaları olan Anna və nənələri Natalia ilə birlikdə 
yaşadiqları müddət boyunca həyatlarında yaranan problemdən,pislikdən, 
kədərdən,xoşbəxtlikdən bəhs edir.Ailədə bədbəxtliklər bir-birini izləyir:uşaq 
təcavüzü, xəstəlik, qəza, ölüm, özünə zərər, alkoqolizm, narkotik və demək olar 
ki, ümumi ünsiyyət çatışmazlığı, problemlər ailəni sarsıdır. 
Ən böyük bacıları olan Elizabeth, qısa olaraq Elv deye müraciət 
olunur, 15 yaşındadır. O, intizamlı rəqqas, sirli dünyanın yarıdıcısıdır. O, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
307
məktəbdə qızlara iblislər,pərilər dünyası barədə hekayələr danışır və onlara 
kəndirdən, dəmirdən, çörəkdən uzaq durmalarını tələb edir , çünki iblislər 
gənc qızları tutub əsir ötürürlər. Elv daima bacılarını qoruyur her ne olursa. 
Meg ortancıl bacıdır və 14 yaşındadır. O, böyük bir oxucudur və əsla 
kitabsız heç bir yerə getməz. Claire isə kiçikləridir.12 yaşına yenicə keçib. 
Çalışqan, xeyirxah biridir. O, səhər bacıları oyanmadan əvvəl yerini 
düzəltmiş olur və həmişə vaxtında yatar.Əsərdə reallıqla fantastika birlikdə 
vəhdət təşkil edir. Əsərdə Arnelle adlanan möcüzəvi dünyanın gerçək 
dünyayla bağlılığından danışırlır. Bacılar heç kəsin başa düşməyəcəyi bir 
dildə danışırlar. Nə zaman problem yaranarsa, çətinliyə düşərlərsə onda 
birbiriləri ilə bu dildə ünsiyyət qurarlar. 
Günlərin birində Elv və Meg bir qəriblə rastlaşırlar və hər şey bundan 
sonra başlayır. Onların yaxın bağları və xoşbəxtlikləri bərpa olunmuyacaq 
şəkildə dəyişir. Bacılar bu sirrin aralarında qalacağına dair söz verirlər və 
bacara bildikləri qədəriylə bunun öhdəsindən gəlməyə çalışırlar. Lakin Elv 
zaman keçdikcə öz xəyali dünyasına qapanır ,real dünyadan təcrid olur. 
Elvin bu vəziyyəti annasını çox narahat edir və hec cür nə baş verdiyini anlaya 
bilmir.Və qızını müalicə elətdirmək qərarına gəlir , ancaq bu heç bir nəticə 
vermir. Elv öz seçimləri ilə yaşamalı olur və bu hadisələr bütün ailəni kökündən 
sarsıdır. Onların sirləri həyatlarını məhv edir.Ailə demək olarki, tamamilə 
parçalanır. Bu bir ailə faciəsidir.Roman boyunca arıların,böcəklərin,quşların,-
çiçəklərin, dəyişən fəsillərin ritmi , firtinaların bir-birini izləməsi, roman 
boyunca qızların çox uyumlu olduqları real təbiətin gözəlliyi oxucuyu 
rahatladır. Bacılar arasında hər zaman dəyişən əlaqələrin parlaq şəkildə təsviri 
verilmişdir. Hoffman bir uşaqda olan xəyal qurma, təxəyyülündə fərqli obraz 
yaratmaq bacarığına malikdir. Hoffmana görə, Uşaqlar böyüdükcə öz xəyal 
qurma bacarıqlarını itirirlər – həşaratların pəncərə çərçivəsinə toxunuşlarını, 
palıd ağacının uzanaraq buludlara toxunmasını görə bilmirlər. Hoffman reallıqla 
fantazi dünyasını birlikdə yaşayır.Əsərdə hər bir obraz ayrı ayrılıqda mükəmməl 
təsvir olunub. Metaforaların çoxluğu, simvolların bolluğu təbiətin sehrli gücüylə 
tamamlanmışdır. Magik realizm ən sadə şəkildə real olan şeylərin gündəlik 
həqiqətlə uyuşmayan ifadəsidir, qeyri-mümkün irreal obrazların real əsərə 
gətirilməsi, real dünya ilə xəyali dünyanın birləşməsidir. Magik realist 
əsərlərdə şişirtmə, hiperbola, qroteks üslubunun əsas elementləridir. Magik 
realzimdə sehr-cadu adiləşir, normal qəbul olunur, tarix isə xronoloji 
ardıcılıqla təsvir edilmir. Belə əsərlərdə baş verməsi qeyri-mümkün olan 
hadisələrin özü metafora kimi əsərdə iştirak edir. Buralarda yazıçı xarici 
reallığı, gördüklərini olduğu kimi əsərə salmır, onu qarmaqarışıq hala salır, 
şişirdir sonra əsərə daxildir. Əsərdə sevgi hissinin insanı terk edişini belə 
ifadə edir: “Sevginin hissi onu indiyə qədər tamamilə tərk etmişdir.O,onu 
birdə tapmiyacaq deyə düşünürdü. Bu bir növ dərin quyuya atılmış daşa 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
308
bənzəyir.Əgər o daşı tapa bilməsən, o yavaş yavaş qaranlıqda itəcək”.Hekayədə 
hər bacı fərqli yol alır,ancaq onların hər birinin qayğıları, uğurları var. Əsərdə 
ancaq bacılar deyil,eləcə də qızların anası və qohumları çox real əks olunublar. 
Hadisələr sürətlə cərayan edir. Əsəri oxuyan zaman özünü hadisələrin içərisində 
tapırsan.
.(3.The Story Sisters by Alice Hoffman)
“The Story Sisters ” haqqında mediya da öz fikirlərini bildiriblər. 
“Hoffman nəsri hər zamankı kimi mükəmməldir, Ancaq Elv`in problemləri və 
ailənin fəkatləri yorucudur” - Publishers Weekly ; “Bu Hoffmanın ən qaranlıq 
romanlarından biridir və Hoffmanın oxucularından bəzilərinə çox qaranlıq gələ 
bilər”LibraryJournal.(https://www.bookbrowse.com/bb_briefs/detail/index-
.cfm/ezine_preview_number/3813/the-story-sisters) 
Və son olaraq yazımı Alice Hoffman`ın müsahibələrin birində 
söyləmiş olduğu fikri ilə tamamlamaq istəyərdim.Deyir ki, Mənim nənəm bir 
dəfəsində mənə dedi ki, nə zamanki birini itirirsən,onda bütün dünyanı 
itirmiş olduğunu düşünürsən. Ancaq bu belə deyil. Heç bir şey yoxa çıxmaz. 
O an özünü toparla və pəncərədən dünyanı seyr et. Görəcəksən ki, Hər şey 
eyni ilə qoyduğun kimi qalıb,dəyişən bir şey yoxdur.Eyni alma ağacları, eyni 
quşlar və başının üstündə cənnət kimi parıldayan eyni səma var. 
Ədəbiyyat: 
1.http://alicehoffman.com/bio/biography/ 
2.The Rules of Magic by Alice Hoffman 
3. The Story Sisters by Alice Hoffman 
4. 
https://www.bookbrowse.com/bb_briefs/detail/index.cfm/ezine_preview_nu
mber/3813/the-story-sisters 
Ш.Муталлибова 
Роль магического реализма в работе Алисы Хоффман 
Резюме 
Алис Хофман америкаеская писательница детской и юношеской 
литературы. Магический реализм ее работ не может быть не принат во 
внимание. Мрогие из ее романов относятся к типу магических романов. 
Это тип романов сформировавшегося в 30-60е годы ХХ века. Хофман 
обретает свой магический мир в своих романах и характерах. Она 
отмечает что «Книги единственная реальность в этом мире.» Одно из ее 
романов известных своим магическими реалистическими символами 
является «История Сестер». Роман охватывает историю трех сестер. 
Трагические моменты раскрываются одно за другим: 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
309
болезни, смерти, аварии и другие проблемы уничтожают семей-
ные узы. Автор статьи рассматривает эти и другие проблемы отраже-
нные в романе стараясь показать глубокую литературную идею произ-
ведения. 
Sh.Mutellibova 
The role of magic realism in the work of Alice Hoffman 
Summary 
Alice Hoffman is famous American writer of adults and children. 
Magic realistic influence in her works can not be rejected. Many of her 
novels are related to the type of magic realism. The trend florishing in 30s-
60s in XX century is called like this. The relations as magic, irony, non-
standart romances are reflected in her works. Hoffman finds her magic world 
in the works with their characters. She says: “the books are athe only reality 
in this world.” One of her literary works famous for its magic realistic 
symbols is the novel “The Story Sisters”. “The Story Sisters” depicts the 
story of three sisters in real and fantastic world. Tragic moments follow each 
other one after other: child violence, illness, accident, death, and other 
problems destroy the family. Auhtor of the article analyses these and other 
problems reflected in the novel tring to show its deep literary idea. 
Rəyçi: Səyyarə Əliyeva 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
310
ƏZİZƏ SALAMOVA
ADU 
[e-mail] 
V.VULF “TO THE LIGHTHOUSE” ROMANINDA AİLƏ 
MÜNASİBƏTLƏRİ FEMINIZM İDEYALARI KONTEKSTİNDƏ 
Açar sözlər: 
Vircinya Vulf, “Mayaka doğru”, feminizm, qadın ədəbiyyatı
Key words: 
Virginia Woolf , “To The Lighthouse”, feminism, women's 
literature
Ключевые слова: 
Вирджи́
ния Вулф, «На маяк», феминизм, женская 
литература 
V.Vulfun feminist ideyalarının dolğun şəkildə əks etdirən və öz 
dövrü üçün aktual olan problemləri qaldıran, müqayisəli qarşılaşdırmalar 
əsasında qadının cəmiyyətdəki rolu və mövqeyini təsbit etməyə çalışdığı ən 
möhtəşəm əsərlərindən biri – heç şübhəsiz ki, onun 1927-ci ildə işıq üzü 
görmüş “
To The Lighthouse”(“Mayaka doğru”) 
romanıdır.
Məlumdur ki, “Qadın və təhkiyə ədəbiyyatı” adlı əsərində V.Vulf 
təkcə qadın ədəbiyyatı problemini qaldırmamış, sadəcə olaraq, ingilis 
ədəbiyyatı və ümumilikdə Dünya ədəbiyyatında “qadının uzun müddət öz 
dili ilə danışmadığına”, “öz sözünü dilə gətirmədiyinə” diqqət çəkməmişdir, 
Vulf burada həm də bütövlükdə qadın və cəmiyyət probleminin bir çox 
mental köklərinə də işıq salmışdır [1]. Bu problemə maraq – cəmiyyətdə 
qadın kimidir?, onun hansı sosial rolları vardır?, cəmiyyətdə qadının rolu nə 
ilə və kimlə tənzimlənə bilər? Və s. bu kimi sualların cavab arayışının Vulf 
yaradıcılığından “qırmızı xətt”lə keçdiyi söyləsək, düşünürük ki, heç də 
yanılmarıq. Bu mənada müəllifin “
To The Lighthouse”
romanı istər qadın 
probleminin qoyuluş tərzi, istərsə də buradakı qadının rol-modelllərinin 
qarşılaşdırması məqamı baxımından xüsusi maraq doğumaya bilməz.
N.V.Morjenkovanın da qeyd etdiyi kimi, ənənəvi olaraq, “V.Vulf 
yaradıcılığının ən istedadlı və ən məşhur əsəri kimi” dəyərləndirilən 
“Mayaka doğru” əsas etibarilə avtobioqrafik zəmində” qələmə alınmışdır və 
onun “ən gözlənilməz” romanı hesab edilən “Orlando”dan [2] fərqli olaraq, 
buradakı feminist ideyalar ironik tonla, müəyyən mistifikasiyalar, daha dəqiq 
desək, cins metamorfozları vasitəsilə deyil, Vulfun impressionist ruhlu 
təkrarsız modernist təhkiyəsilə təqdim edilmişdir.
Məlumdur ki, V.Vulf əsərləri xüsusi, təkraredilməz narrativ struktura 
malikdirlər [3]. V.Vulfun XX əsrin 20-ci illərinə aid romanlarının bədii 
struktur özünəməxsusluqlarını müqayisəli şəkildə araşdırmış A.A.Koro-
tkovanın da haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, bu romanında müəllif “impres-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
311
sionist təhkiyə üsulundan, “şüur axını”nın tətbiqiylə ənənəvi narrativ modell-
lərin dağıdılması vasitələrindən” çox uğurla yaralanaraq dünya ədəbiyyatına 
möhtəşəm sənət əsəri qazandırmağa müvəffəq olmuşdur [4]. Məhz, Vulf 
təhkiyəsinin qeyri-adiliyi, təkrarsızlığı onun feminist ideyalarının bəyan edən 
romanlarında aşkar feminist ideyaları deyil, özünün mövqeyini ortaya qoyan 
daha çox implisit mesaj, altməna kimi ortaya çıxan məqamları müəy-
yənləşdirməyə imkan verir. Vulf digər əsərlərində olduğu kimi, “Mayaka 
doğru” romanında da oxucusuna öz feminist ideyalarını aşkar şəkildə 
reprezentasiya etmir, öz yanaşmasını imperativ formatda oxucusunun diqqətinə 
“diqtə etmir”. O, böyük usatalıqla bir ailənin məhdud zaman kəsiyindəki həyat 
kerçəkliklərini öz təhkiyə formatına uyğun şəkildə nəql etməklə (Vulf 
yaradıcılığı üçün “nəql etmək” ifadəsi nə qədər bayağı səslənsə də) feminist 
ideyalarını açıqlamış olur. “Vircinya Vulfun hekayələrini və romanlarını təkrara 
danışmağın əvvəlcədən uğursuzluğa məhkum olan bir cəhd olduğunu” 
vurğulayan, “eyham, hissiyyat, təəssüratı necə danışmaq olar?”, “günəş 
şəfəqlərinin “torunda” sanki şeh damlalarıymış kimi parlayan sözləri necə 
anlatmaq olar?” – suallarını tam haqlı təəccüblə dilə gətirən Y.Qeniyevanın da 
bildirdiyi kimi, “Mayaka doğru” romanı qəti şəkildə qeyri-adi əsərdir. Mahiyyət 
etibarilə, ənənəvi anlamda o, ümumiyyətlə heç roman da deyil [5]. V.Vulfun da 
böyük istedadı ondan ibarətdir ki, o, belə qeyri-adi təhkiyə formasında “ən adi” 
və əbədi gender assimmetriyası probleminin bir çox aktual məqamlarını dolğun 
şəkildə işıqlandırmağa müvəffəq olur.
“To The Lighthouse” romanındakı hadisələr Hebrid adalarında baş 
verir. Remzi ailəsi şəhər kənarı evində yaxın dostlarıyla istirahətə yığışır. On-
ların arasında mister Remzinin tələbəsi Tensli, rəssam Lili Brisko, missis 
Remzinin gizli pərəstişkarı Benks və ailə üzvləri də var. Ailənin xanımı 
heyranedici dərəcədə gözəl, incə zövqlü və insansevər missis Remzi yazıçı 
tərəfindən böyük sevgiylə təsvir edilir. Ailə başçısı mister Remzi isə əksinə 
soyuqqanlı, kobud, həyatdan “bezmiş” kimi canlandırılır. Roman ər və arvadın 
həyata baxışları üzərində qurulmuş, ətrafda baş verənlər isə onların nəzər 
nöqtəsində müəyyən edilir. 
Şüur axını priyomundan istifadə edən Vircinya Vulf qadın və kişi 
qarşıdurmasında özünün feminist dünyagörüşlərini, cəmiyyət və qadın 
problemini aydınlaşdırmağa çalışır. Əsər üç hissədən ibarət olub “The 
Window”(Pəncərə”), “Time Passes”(“Zaman keçir”), “ The Lighthouse”(“Ma-
yak”) hissələrinə bölünərək qəhrəmanların assosiativ fikirlər burulğanından 
keçir. “Pəncərə” hissəsi missis Remzinin pəncərə önündə gəzişən qonaqlarla 
bağlı daxili monoloqu və şüur axınından ibarətdir. “Zaman keçir” hissədə artıq 
missis Remzi həyatda yoxdur, hadisələrdən on il keçib, əsəri bitirən “Mayak” 
hissəsi kiçik oğul Ceyms Remzinin uşaqlıqdan anasıyla mayaka düşmək 
arzusunun realizəsi ilə başa çatır. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
312
“To the lihgthouse” romanı on il arasında fasilə olmaqla iki günün 
təsvirindən ibarətdir. Əsərin ilk səhifələri balaca Ceymsin mayaka getmək 
istəyi ilə başlayır və anası ilə dialoqda missis Remzinin qayğıkeş, ailənin 
bütün mənəvi yükünü boynuna götürən və bir ana, qadın kimi onu ləyaqətlə 
daşıya bilən obrazında canlanır. Sonrakı hadisələr missis Remzinin portretini 
hələ onun sağlığında çəkməyə çalışan rəssam Lili Briskonun xatirələrində 
canlanır və əsərin sonuna yaxın artıq bu xatirələrin işığında əsərinin başa 
çatması ilə nəticələnir. 
İkinci hissə missis Remzinin qohumlarının və dostlarının həyatı ilə 
bağlı epizodlar, müharibə vaxtı ölən yaxınlarının taleyi və həyatın acı “üzü” 
haqqındadır(Bu hissədə ailənin böyük qızı Prunun doğuş vaxtı dünyasını 
dəyişməsi, müharibə vaxtı oğlu Edryunun yanına düşən mərmidən həlak 
olmasından xəbər verir). Sondakı mayaka səyahət isə əsərin qəhrəmanlarının 
həyatı olduğu kimi, missis Remzinin “həyatsevrliyini” qəbul etmələri ilə 
nəticələnir. Missis Remziyə xas mehribanlıq, insanları anlayıb başa düşmək, 
onlara qarşı rəhm hissi, diqqət və onları birləşdirmək cəhdi kimi insani 
keyfiyyətlərin bəşəriyyəti dəyişəcək ideyaları ilə əsər sona yetir.
Vircinya Vulfun qadın qəhrəmanları bir qayda olaraq özünün və 
yaxınlarının prototipləridir. Bu məqamın, yəni əsərlərinin böyük qismində 
avtobioqrafik elementlərin sezilməsi məqamının V.Vulf və digər müasir 
ingilis feminist yazarı M.Drebbl yaradıcılığını yaxınlaşdıran ən vacib və 
maraqlı paraellərdən olduğunu söyləsək, düşünürük ki, yanılmarıq. Belə ki, 
həm V.Vulf, həm də M.Drebbl “
To the lighthouse
“və “
Jerusalem the 
Golden”
romanlarında öz həyat tarixçələrindən, öz acı təcrübələrindən 
boylanaraq cəmiyyətdə qadının rolu və mövqeyini öz yaşadıqlarının 
prizmasından dəyərləndirirlər. Lakin bu dəyərləndirmə prizmasının 
obyektivliyi və təhkiyə ustalığı onlarının minlərlə qadına xitab etməsinə, 
onlar tərəfindən diqqətə alınmasına, onların (oxucu qadınların) düşüncələrinə 
hakim olmasına imkan verir. 
XX əsrin əvvəllərində qadının “ hamı kimi” olmamaq cəsarətini 
üzərinə götürən V.Vulf qəhrəmanlarını feminist dünyagörüşü ilə bağlaması 
heç şübhəsiz onun özünün həyatıyla birbaşa əlaqədədir. Qadınlara olan 
fəxarət hissi kişi dominantlığına qarşı artan hiddətlə bərabər qadının “ailə 
ocağının” qoruyucu missiyasından qurtulması, nəyin bəhanəsinə olursa-
olsun “qurban” rolundan çıxmaq arzusu ilə bağlı idi. 
“To the lighthouse” romanındakı qadın obrazları dövrünün qadınları 
kimi fiziki və intellektual cəhətdən zəif idilər. Onlar cəmiyyətin bir üzvi kimi 
təhsil ala bilmir, işləmir və yalnız ailə və ev qayğıları ilə məşğul olur, ərinin 
bütün arzularını yerinə yetirən, müti və zəif xarakterli “ev qadınları” 
statusuna malik idilər. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
313
V.Vulf qadını mərhəmətli və qayğıkeş təsvir etməklə onu əsərində 
“acıların” simvoluna çevirir, onda olan insani və qadın keyfiyyətlərini 
canlandırır. Qadın qəhrəmanlarının şüur axını ilə yazıçı ailədə hökm sürən 
qadın və kişi disharmoniyasını təsvir edir. Qadın daha çox barışıq və əmin-
amanlığın vasitəçisinə çevrildiyi halda, kişi qəhrəmanları soyuqqanlı, 
özlərini düşünən, eqoist insanların obrazında canlanırlar. 
V.Vulfun romanı yazıçının atası ser Lesli Stiven və anası Culiya 
Dakuortun nikahı haqqında düşüncə və xatirələrinin məntiqi sonu, qadın və 
kişi münasibətlərində ikincinin dominant olduğu dünyada necə yaşamalı 
suallarına cavab axtarışıdır. 
Missis Remzi obrazı qadın obrazı kimi eyni zamanda da simvolikdir. O, 
iki dünyaya ayrılan insanların həyat tərzini, qadının yalnız “verməli ”, kişinin 
isə “almalı olduğu” cəmiyyətdə təsviridir. Missis Remzinin timsalında qadın 
dünyası əbədi kompromislər içində təsvir olunduğu halda , mister Remzinin 
təcəssüm etdiyi kişilər eqoist, istədiyini alan və “əbədi” narazı qalan dünyadır. 
Bu mənada yazıçının qadın obrazı dövrünün xarakterlərini təcəssüm edir. 
V.Vulf özünə müasir olan cəmiyyəti təsvir edir. Onun qəhrəmanları 
dövrünün acılarını yaşayır, kişilərin hakim olduğu cəmiyyətdə baş açmağa 
çalışırlar. Missis Remzi qadın və kişi arasındakı fərqi görür, lakin ona elə gəlir 
ki, özünü cəmiyyətin ən “ağıllı” insanı hesab edən kişilərə daimi dəstək 
lazımdır. Bir qadın olaraq bütün konfliktlərin həllini bilən missis Remzi, “güclü 
cinsin” yanında zəif görünməyi də bacarır. Ona olan gözəl münasibətdən 
istifadə edərək dostlarının “imdadına” çatır. 
İlk baxışdan xoşbəxt görünən, lakin həyatda özünəməxsus şəkildə 
bədbəxt olan missis Remzi ailə qayğılarında “itib-batan” qadın obrazının 
mücəssəməsidir. Övladına və ailəsinə qarşı aşırı mərhəmət və qayğı ilə yanaşan 
missis Remzi ata-oğul münasibətlərində barışdırıcı mövqedə durur. Oğlu 
Ceymsin mayaka getmək arzusuna etiraz edən atanın “yox” cavabını 
“yumşaltmağa” çalışır: “- Bəli, mütləq, əgər sabah hava yaxşı olsa, - dedi 
missis Remzi. Ancaq səhər tezdən durmaq lazımdır, əlavə elədi... – Bəli, 
lakin hava pis olacaq, - qonaq otağının pəncərəsinin altında dayanan atası 
dedi... – Hava yaxşı da ola bilər, inanıram, o yaxşı olacaq, - dedi missis 
Remzi”(sətri tərcümə - Ə.S.)[6]. Ailənin mənəvi yükünü üzərinə götürən 
missis Remzi nəinki övladları və həyat yoldaşı arasında “körpü”, həmçinin 
onu əhatə edən dost və tanışlarla da bu funksiyanı daşıyır. 
Mayak gözətçisinin vərəm oğlu üçün toxudu corablar o qədər 
həssaslıqla icra olunur ki, qadın tez-tez oğlunun ayaq ölçülərindən istifadə 
etdikdə belə mehriban və mülayim səslə onu incitməməyə çalışır: “–Sakit 
dayan, oğlum, - o, dedi, çünki şuluq Ceyms mayak gözətçisinin oğlu üçün 
maneken olmaq istəmirdi və bilərəkdən fırlanırdı; axı belə olan halda uzun 
ya qısa olduğunu necə ayırd eləsin, deyə o, soruşurdu”[6]. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
314
Missis Remzinin insansevərliyi və mərhəmət hissi gözətçiyə 
münasibətdə də aydın şəkildə görünür: “ Əgər sabahacan onunla bacarsa, 
əgər nəhayət ki, onlar mayaka gedib çata bilsələr. O, mayak gözətçisinin 
vərəm oğluna corabları hədiyyə edə biləcək; qəzet, tütün, burda lazım 
olmayan nə varsa onları əlavə edəcək, onsuz da ev lazımsız əşyalarla doludur 
və yazıqlara göndərər. Yəqin onlar fənər təmizləməkdən, fitil düzəltməkdən 
və balaca bağçada qurdalanmaqdan bezmişlər, heç olmasa biz az 
sevinsinlər”[6]. Bu fikirlər onu o qədər narahat edir ki, qızlarına müraciətdə 
də ağır həyat yaşayan, bütün vaxtını mayakda keçirən və ailəsi və övladları 
ilə təması itirməyin nə qədər ağır olduğunu vurğulayır: “Sizə beləsi xoş 
gələrdi? – soruşurdu o, əsasən qızlarına ünvanlayırdı. Və başqa cür də əlavə 
edirdi ki, onlara necə olsa kömək etmək lazımdır”[6]. 
Bütün vaxtı ərinin yanında gəzən və onun həyat fəlsəfəsinə qulaq 
asan mister Tensini də hərdən qınayır, mister Remzini rahatsız etməkdə 
günahlandırır. Ona elə gəlirdi ki, ərinin də müdafiəçisi olmalı, onu “kənar” 
müdaxilələrdən qorumalıdı. Eyni zamanda da mister Tensiyə olan “qınaq 
hücumunu” yatırdır, onun “kilsə siçanı” kimi kasıb ayamasını rədd edir, 
onun da istirahətinə şərait yaratmağına çalışırdı. Ara-sıra özünə güzgüdə 
baxıb batmış yanaqlarını və ağarmış saçlarını görəndə xəyala dalır, ailə və 
onun problemləri ilə daha “üzdən” getmək olardı qənaətinə gəlir. Lakin elə o 
dəqiqə də ərinin işlərində, xüsusilə kitablarının yazılmasında daha çox 
yardımçı olmasını düşünür və bütün gücünü buna sərf edəcəyi qərarına 
gəlirdi. Qızları Pru, Nensi və Roza analarının belə həyat tərzini dəstəkləmir, 
özlərinə fərqli həyat arzulayır, onun kimi başqalarının “dərdini çəkməkdən” 
uzaq duracaqlarını qətiləşdirmişlər : “ başqa həyat haqqında öz sevimli 
ideyalarını yalnız sakitcə ötürə bilirdilər; ola bilsin Parisdə; azad; kiminsə 
haqqında sonsuz qayğılarda yox; çünki itaət, cəngavərlik, Britaniya Bankı, 
Hindistan imperiyası, üzüklər, büzmə krujeva – sözün doğrusu şübhə 
doğurur, ola bilsin ki, gənc qızların ürəklərində gözəllik və mərdlik haqqında 
fikirlərlə həmahəng idi və masa ətrafında oturub ananın qəribə qanunlarına, 
qəribə ciddiliyinə hörmətlə yanaşırdılar”[6]. 
Analıq hissləri missis Remzini bir dəqiqə belə tərk etmir, uşaqlarının 
gələcəyini düşünəndə qorxu hissi onu bürüyürdü. O, əmin idi ki, uşaqlar 
böyüyəndə onsuz da həyati çətinliklərlə qarşılacaqlar və elə buna görə də 
uşaq həyatlarını yersiz dava-dalaşlara, qəzəb və hirsə ayırmamalıdırlar. Hətta 
övladlarının biri-biriylə sözləşməsini sakit izləyə bilmir, fikir edir, həyatda 
onsuz da yetərincə uyğunsuzluq olduğunu düşünürdü. O, insanların kasib və 
varlılara ayrılmasını ədalətli saymır, dəfələrlə Londonda kasibların necə 
həyat sürdüyünün şahidi olduğunu gözünün önündə canlandırırdı: “Lakin 
indi onu daha çox həftədə, gündə, burada Londonda öz gözləriylə gördüyü 
zənginlik və yoxsulluq narahat edir, gah dul qadın, gah da yorulmuş ana – 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
315
özü, əlində zənbil, qələm və bloknot səliqəli şəkildə mədaxil və məxaricləri 
yazır, işsizlik və işə götürmə dövrlərini qeyd edərək sadəlövhcəsinə adi 
qadından yüksək dəyərləndirdiyi filantropiya ilə məşğul olana – sosial 
problemləri araşdırana çevriləcəyinə inanırdı”[6]. 
Şəhər kənarı evində qonaq olan dostların hər birinin ayrı-ayrı istəyini 
öyrənir, onların rahatlığı üçün əlindən gələni əsirgəməyən missis Remzi 
şəhərə iş dalınca gedəndə belə kimə nə ala biləcəyini soruşur. Onun həddən 
artıq mədəni davranışı heç bir zaman azalmır, kasıb mister Tenslinin 
hərəkətlərinə “qıcıq” yarananda da ona rəhmlə yanaşır. Mister Tenslinin 
onunla sevərəkdən şəhərə yol- yoldaşı olması arzusunu bilsə də, müraciətdə 
bütün nəzakət qaydalarını qoruyub saxlayır: “– Mənə yol yoldaşı olmaq sizi 
darıxdırmayacaq, mister Tensli?”[6] Evində qonaq olan təkəbbürlü şair 
mister Karmayklın həyat hekayəsini danışanda onun uğursuz evliliyini dilə 
gətirir, sonrakı “alınmayan” həyatının səbəbini ailəsizlikdə görürdü . Missis 
Remzi qadının kişinin həyatında oynadığı müsbət rolu qətiyyətlə qeyd edir, 
onların uğur “açarı” olduğunun əminliyini bildirir: “ Balıqçı qəsəbəsinə 
enərkən : -Ondan böyük filosof olardı,- dedi missis Remzi, lakin o, uğurlu 
evlənmədi..”[6]. Missis Remzi ilə olan dialoq kasıb tələbəni riqqətə gətirir, 
onun timsalında qadın böyüklüyünü qəbul edir: “ Hətta ruh düşkünlüyündə 
belə kişi ağlının böyüklüyünə işarə edib, qadınların bacarmalı olduğu hər 
şeyi – ərlərinin qayğısına və əməyinə tabe etməklə o, ona(Tensliyə - Ə.S.) 
görünməmiş özünə hörməti təqlid etdi”.
Ailənin bütün qayğılarını üzərinə götürən missis Remzinin bu qədər 
kövrək və uşaq məsumluğu onda qəribə hisslər oyadır, ona olan gizli 
sevgisini bir az da alovlandırır.(uşaq sevinci ilə adi hadisələrə gülümsəyir, 
sirkə getmək istəyir və s.) Missis Remzinin uşaqlıq xatirələri Tenslidə ona 
olan heyranlığını artırır, bütün qadınların ona bənzəməsini istəyir. 
Missis Remzi onunla söhbətində bir dəqiqə belə ərini yadından 
çıxarmır, danışdığı hadisələri mister Remzinin varlığı ilə bağlayır. Ona təsir 
edən gözəlliyə münasibətini bildirib “mister Remzinin də bu gözəllikdən 
zövq ala bilərdi”[6] təəssüfünü bildirir: “Bu görünüşü əri dəhşət sevir, - 
dayanaraq dedi və gözləri doldu”[6]. Missis Remzi ərini ailə başçısı kimi 
daima uca tutur, onun uşaqlarla sərtliyini “yumşaltmağa”, haqlı olmayanda 
belə onu anlamağa çalışır. Dəfələrlə oğlu Ceymsin mayaka getmək istəyini 
ürəyində qoyan mister Remzinin kəskin etirazlarını izah edir, ürəyinin 
dərinliyində isə Ceymsin atasına olan qəzəbini “cəzalandırır”: “ – Mayaka 
gedə bilməyəcəyik, Ceyms, - o, dedi, pəncərənin altında dayanıb elə ikrahla 
dedi ki, missis Remziyə böyük hörmət əlaməti olaraq az da olsa xoş 
niyyətini göstərə bilmədi. Pis uşaq deyə düşündü missis Remzi, niyə o, 
bezmir... 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
316
– Bax sən sabah oyanacaqsan və elə olacaq ki, günəş çıxıb, quşlar 
oxuyacaq, - mehribancasına dedi və oğlunun başını tumarladı”[6].
Bütün gününü elmi düşüncələrinə sərf edən, yalnız yazdığı kitabları 
düşünən mister Remzini qadın “gücü” ilə qoruyan missis Remzi ərinin bütün 
istəklərinə tabe olur, nəyi deyəcəyindən asılı olmayaraq onu dəstəkləyir. 
Hətta mister Tenslini qorumağa çalışsa da, lazim gələndə ərinin uzun–uzadı 
söhbətlərinin dinləyicisi qismində “ixtiyarına” da verə bilirdi: “Əgər ərinə 
qurban lazım olsa idi(elə lazım idi!), o, məmnunluqla zavallı oğlunu 
küsdürən Çarlz Tenslini qurban verir”[6]. Yaxın dostu Uilyam Benksin 
Missis Remzini qadın kimi dəyərlərndirməsi də maraq doğurur. Özünü qoca 
və dul olduğunu dəfələrlə təkrarlayan mister Benksin uşaqlıq dostu missis 
Remzini səkkiz uşağın anası olmasına baxmayaraq gözəl və cavan hesab 
edir. Heç də zəngin həyat yaşamayan missis Remzini o, ideal qadın bilir və 
ərinin fəlsəfi görüşləri ilə az məvacibə böyük ailəni necə idarə etdiyinə 
heyranlığını gizlətmir: “ Remzilər zəngin deyillər, möcüzədir ki, işləri necə 
idarə edə bilirlər. Səkkiz uşaq! Səkkiz uşağı fəlsəfə ilə dolandırmaq!”[6] 
Missis Remzinin ailə ocağının qoruyucusu və əmin-amanlığının 
qarantı görən mister Benksin onu müqayisə edəcək qadın tapa bilmir. Gənc 
rəssam Lili Briskoya olan dərin hörmətinə baxmayaraq onun missis Remzidə 
olan insaniyyətinə, həyatsevərliyinə çatacağını görmür. Onun kiçik Ceymslə 
dəfələrlə söhbətlərini dinləyən mister Benks eşitdiyi razılaşmada bir daha 
əminliklə missis Remzinin ana nəvazişinin və sevgisinin şahidi olur: “Hətta 
səhər hava pis olsa belə, onlara yaxınlaşan Uilyam Benks və Lili Briskoya 
baxaraq, -başqa vaxtı mütləq yaxşı olacaq, - deyir missis Remzi”[6].
Missis Remzi uşaqlıq dostunu evliliyə təhrik edir, onun ağıllı qadına 
ehtiyacını dəfələrlə vurğulayır. Ən uğurlu namizəd kimi rəfiqəsi gənc rəssam 
Lili Brisko ilə evlənməyi arzulayır, hər cəhdində onları “qovuşdurmağa” 
çalışır. Missis Remzinin gündəlik qayğılarından biri də gecələr qulluqçuların 
otaqlarını gəzib onların yataq yerlərini yoxlamaq, narahat olub-olmamaları 
ilə maraqlanmaq idi: “Gecələr o, qulluqçuların otaqlarını dolaşır, ora soba 
kimi havasız idi, hamıda, bircə cavan isveçrəli Maridən başqa. Ona heç 
vanna lazım deyildi, əsas təmiz hava olsun. O deyirdi ki, özlərində “dağlar 
elə gözəldir”[6]. Onu ən çox incidən isveçrəli qulluqçunun atasıyla bağlı 
xəbər idi. Xərcəng tutmuş atası üçün qızın gecələr gizli ağlamasına böyük 
narahatlıq keçirir, kömək edə bilməməsində, çarəsizliyində özünü qınayır. 
Həyat haqqında fikirlər onu üzür, olum və ölüm qarşısında insan acizliyini 
qəbul edir: “Missis Remzi ondan öyrənir ki atası ölür. Ailəni atasız qoyur. 
...O, dayanıb susmuşdur, axı burda nə deyə bilərdi? Boğaz xərçəngi. Onun 
duruşunu xatırlayaraq qız dedi: “Dağlar bizdə elə gözəldir”. Heç bir, heç bir 
ümid yox idi”[6]. Mister Remzinin dik başla gəzməsini və ailə ocağında 
rahatlıqla qızınmasının səbəbkarı missis Remzi idi və o, bunu dərk edir, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
317
həyatın bu lütfündən məmnunluq hissi keçirirdi. Elmi fikirləri ilə opponentlik 
edənlərə sərrast cavab tapmayanda özünə qapanır, xilas yolu missis Remzinin 
varlığı, ən çətin anlarda yanında olub onu dəstəkləməsi idi. Hər dəfə qonaqlarla 
elmi mübahisələrə girərkən evinin pencərəsində görünən həyat yoldaşı və 
oğlunun varlığı ona güc verir, daxili səssilikdən qurtulma qarantına çevrilirdi: 
“O, qurtulmuşdur, o, yenidən ayrılmaz gizliliyi əldə etmişdir. O, qəlyanı fırlat-
mağı dayandırdı, pəncərədəki arvadı və oğluna nəzər yetirdi, nə oğlunu , nə də 
arvadını aydın görməsə də onlara baxıb özünü toxdadı və fikrini parlaq zə-
kasının bütün gücünü əhatə edən problemin həlli yollarına cəmləşdirə bildi”[6]. 
Ədəbiyyat
: 
1.
Людмила Таран. Поставить все точки над «Ї», или не бойтесь 
Вирджинии Вулф 
http://gazeta.zn.ua/CULTURE/postavit_vse_tochki_nad_yi,_ili_ne_boyt
es_virdzhinii_vulf.html 
2.
Морженкова Н. В. Романы В. Вульф 20-х гг. :"Комната Джекоба", 
"К маяку", "Орландо". Проблемы поэтики, 
диссер…канд.филол.наук, Нижний Новгород , 2002, 217 с, 
http://www.dissercat.com/content/romany-v-vulf-20-kh-gg-komnata-
dzhekoba-k-mayaku-orlando-problemy-poetiki 
3.
Коробова Д. М. Нарративные структуры романов В. Вулф «По 
морю прочь», «Орландо», «Волны», «Между актов» // Вестник 
Санкт-Петербургского университета, Сер. 9. 2008. Вып. 4. Ч. I , c.39-
45 file:///C:/Users/user/Downloads/narrativnye-struktury-romanov-v-
vulf-po-moryu-proch-orlando-volny-mezhdu-aktov.pdf 
4.
Колотов А. А. Художественная структура романов В. Вулф 1920-х - 
начала 1930-х годов., автореферат …канд.филол. наук, Москва, 
2000, 15 с. 
5.
Екатерина Гениева Два "я" Вирджинии Вульф // Вестник Европы 
2005, 13-14 http://magazines.russ.ru/vestnik/2005/13/ge34.html
6.
Woolf Virginia. To the Lighthouse. 
https://vk.com/doc14694589_343380607?hash=07fc0abf2aa31ebee0&dl
=2777f9be30d0588184 
Е.Саламова 
Семейные отношения в контексте феминистских идей
в романе В. Вулф «На маяк» 
Резюме 
В статье анализируются феминистские идеи, возникшие на 
почве семейных отношений и нашедшие свое отражение в романе «На 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
318
маяк» одного из корифеев британской литературы ХХ века Вирджинии 
Вулф. Автор статьи на примере семьи Рэмзи исследует свои ожидания, 
связанные с гендерными стереотипами в отношении женщины в эпоху 
Вулф. Выясняется, что отношения мистера и миссис Рэмзи, взятые с 
родителей Вулф, с точностью отражают стереотипы маскулинности и 
фемининности в обществе. В Вульф воспользовавшейся приёмам 
«поток мышления» пытается пояснить проблемы общества и женщины, 
в противостояниях мужчины и женщины своим феминистическим 
мировоззрениям. Вульф, изображая женщину милосердной и 
беззаботной превратила её в символа «страданий», оживила в ней 
человеческие и женские качества. Великий талант В.Вульфа состоит в 
том, что она в такой необычной форме пересказа «самые обычные» и 
ряд фантастический измерений гендерной асимметрий смогла успешно 
представить в полной форме.
S.Salamova 
Family Relationships in the Context of Feminist Ideas
in the novel “To the Lighthouse” by V. Woolf 
Summary 
The article analyses feminist ideas built on family relationships and 
found their reflection in the novel “To the Lighthouse” by Virginia Woolf – 
one of the coryphaeus of the British literature of the XXth century. The 
author of the paper, using the example of the Ramsay family, researches her 
expectations related to the gender stereotypes of female in the time of Woolf. 
It turns out that relations between Mr. and Mrs. Ramsay, taken from Woolf’s 
parents, give an accurate picture of masculinity and femininity stereotypes in 
the society. Virginia Woolf, who makes use of the stream of consciousness 
as a narrative device, tries to clarify her feminist views, the problem of 
society and woman in the juxtaposition of woman and man. By describing 
the woman as benignant and attentive in her literary work, V.Woolf turns her 
into the symbol of “the bitter” and brings her human and female qualities 
into life. 
V.Woolf’s great talent consists of the fact that in such an extra-
ordinary form of narrative she manages to elucidate substantially many vital 
points of the “most ordinary” and eternal problem of gender asymmetry.
Rəyçi: Şahin Xəlilli 
Filologiya elmləri doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
319
ZAMİRƏ HƏSƏNOVA 
ADPU 
[e-mail] 
LİRİK ƏSƏRLƏRDƏ BƏDİİ TƏSVİR VƏ İFADƏ 
VASİTƏLƏRİNDƏN İSTİFADƏ 
Açar sözlər
:lirika,ədəbiyyat,fəal-təlim,metodika 
Key words
: lyric,literatura,interactive traning,metoodology
Ключевые слова
: лирика, литература, активное обучение, методология 
Ədəbiyyat həyatı, insanın hisslərini, düşüncələrini, arzu və istəklərini 
obrazlı şəkildə əks etdirən söz sənətidir. Ədəbiyyat bütün dövrlərdə milyonlarla 
insanların ilham və sevinc qaynağı olmuş, onların iradəsini möhkəmləndirmiş, 
hafizəsini zənginləşdirmiş, bədii və estetik zövq mənbəyinə çevrilmişdir. Hər 
zaman olduğu kimi, müasir dövrümüzdə də şəxsiyyətin formalaşmasında bədii 
ədəbiyyatın böyük rolu vardır. Ədəbiyyat şagirdlərin dünyagörüşünün formalaş-
masına, onların əxlaqi və estetik tərbiyəsinin inkişafına, mənəvi aləminin 
zənginləşməsinə təkan verir. Bədii əsərin məzmunu və təhlili zamanı şagirdlər 
ədəbi qəhrəmanları xarakterizə edir, onların müsbət cəhətləri özləri üçün örnək 
seçir, əxlaqi nəticə çıxarır, ədəbi prosesi qiymətləndirmək bacarığı əldə edirlər. 
Bunlar şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsir göstərir. Qeyd olunan 
məsələlər o zaman müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir ki, ədəbiyyatın tədrisi lazımi 
səviyyədə təşkil edilsin, bədii əsərlər dərs prosesində ideya-estetik baxımdan 
qənaətləndirici təhlil edilsin. Təhsilin məqsəd və vəzifələrinə yeni baxış və 
münasibətlərin formalaşdığı bu günkü dövrdə təlim prosesinin müasir 
standartların tələblərinə cavab verə biləcək səviyyədə qurulması olduqca 
vacibdir. Bu baxımdan hər bir ədəbi nümunənin növü, janrı, dili və üslub 
xüsusiyyətləri, bədii əsərin təsir gücünü artırmağa xidmət edən bədii təsvir 
vasitələrini (epitet və təşbeh) bir sözlə, hər bir əsərin özünəməxsus 
xüsusiyyətləri ədəbiyyatın tədrisi prosesində nəzərə alınmalıdır. 
V sinif ədəbiyyat dərslərində bədii təsvir vasitələrinin (epitet, təşbeh) 
bədii əsərlərin məzmunu və təhlili üzərində iş zamanı şagirdlərə öyrədilməsi 
nəzərdə tutulmuşdur.
Bədii təsvir vasitələri ifadə olunan fikrin emosionallıq dərəcəsini 
artırır, estetik zövq aşılayır, mətnaltı mənanın dərk olunmasına xidmət edir, 
yazıçının bədii zövqünü müəyyən edir. Buna görə də bədii təsvir vasitə-
lərinin öyrədilməsi zəruridir.
“Ədəbiyyat tədrisinin ali məqsədi yüksək ideya-bədii dəyərə malik 
əsərlərin öyrədilməsi əsasında şagirdlərin dünyagörüşünü genişləndirmək, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
320
milli və beynəmiləl mənəvi dəyərləri mənimsətmək, nəticə etibarı ilə onların 
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasına kömək etməkdir” (48, s.3). 
Ədəbiyyat başqa məfkurə sahələrindən fərqli olaraq insanların 
varlığına, dünyagörüşünə iki yolla təsir göstərir, onu dəyişdirir, kamilliyə, 
ülviyyətə, yüksək mənəvi əxlaqi təkamülə qovuşdurur. Onun bir tərəfdən 
əqlini, zəkasını cilalayır, onu yüksək idrak və təkamül sahibinə çevirir, digər 
tərəfdən onun hisslərinə, duyğularına güclü təsir göstərir, onda gözəl nəcib 
əxlaqi məziyyətlər, həyat eşqi, gözəllik zövqü, xeyirxahlıq, vətənə, xalqa 
məhəbbət, milli ləyaqət, vətəndaşlıq borcu, qəhrəmanlıq kimi əxlaqi-etik 
keyfiyyətlərlə tərbiyə edir. Ədəbiyyatın bir məfkurə vasitəsi kimi gücü, 
əhəmiyyəti də bundadır (17, s.153-154). Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət 
Strategiyasında təhsil sistemində fəal-interaktiv təlim metodlarının tətbiqi 
məsələsinə xüsusi diqqət yetirilməsi təqdirəlayiqdir. Bu metod tədris 
prosesini daha da maraqlı edir, dərsin keyfiyyətini yüksəldir. Cəmiyyətdə 
yeni ictimai münasibətlərin yaranması, planlı iqtisadiyyatdan bazar 
iqtisadiyyatına keçid, dünya təhsil sisteminə inteqrasiya, informasiya əsrinin 
tələbləri təhsilin məqsəd vəzifələrinə yeni baxış formalaşması, mövcud təhsil 
proqramlarının müasir tələblərə cavab verməsi kurikulum islahatını zəruri edən 
səbəblər kimi göstərilib. Ədəbiyyat fənni kurikulumunu təhsilimizin inkişafının 
müasir mərhələsində pedaqoji innovasiyalardan biri kimi qiymətləndirmək olar. 
Ədəbiyyatın tədrisi məktəblilərin milli və bəşəri zəmində tərbiyə olunmasında 
mühüm rola malikdir. Ötən əsrdə orta məktəblərdə ədəbiyyat kursunun öyrənil-
məsi zamanı nəzəri müddəalara böyük ehtiyac duyulurdu. Ədəbi materialların 
öyrədilməsi zamanı çatışmazlıq yaranmışdır. C. X.Hacıyevin “Ədəbiyyat 
nəzəriyyəsi” 1958, M.Rəfilinin “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş” 1958 kitabları o 
vaxta qədər çap olunmuş və az istifadə edilən nəzəriyyə kitabları idi. 
Ş.Mikayılovun “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabının nəşri ilə orta məktəbdə 
ədəbiyyat tədrisi yeni mərhələyə qədəm qoydu.Məktəbdə ədəbiyyat 
nəzəriyyəsinə aid anlayışların formalaşdırılması, konkret nümunələr əsasında 
izah olunması əsas yer tutur. Ədəbi-estetik sənət nəzəriyyəsini öyrənmədən 
ədəbiyyatın nəzəri məsələlərinə qiymət vermək və əsəri təhlil etmək çətindir. Bu 
baxımdan professor Ş. Mikayılovun ümumtəhsil məktəbləri üçün yaz-
dığı “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərsliyi müasir dövrümüz üçün də dəyərli 
mənbədir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin əhatə etdiyi ədəbi-estetik fikrin öyrənilməsi 
bu gün də aktualdır və ədəbiyyat müəllimlərinin ehtiyac duyduqları bir sahədir. 
Professorlardan Cəfər Xəndan Hacıyev, Mikayıl Rəfili, Mir Cəlal Paşayev, 
Nizaməddin Şəmsizadə, Abbas Hacıyev, Rafiq Yusifoğlu və başqalarının bu 
istiqamətdəki araşdırmaları və apardıqları nəzəri ümumləşdirmələr müəllim-
lərdə ədəbiyyat nəzəriyyəsinin problemlərini öyrənmək haqqında tam təsəvvür 
yaradır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
321
Tədrisi nəzərdə tutulan ədəbiyyat nəzəriyyəsi materiallarından 
biri bədii təsvir və ifadə vasitələridir. Ümumtəhsil məktəblərində bədii təsvir 
və ifadəvasitələrinin öyrədilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.Bədii təsvir və 
ifadə vasitələri şagirdlərə ədəbi əsərləri dərindən başa düşmək, ədəbi 
materialların ifadə etdiyi mənanı anlamaq imkanı verir.
Məcazlar bədii əsrlərdə fikrin əzəməti və əvəzsiz gücüdür, onun 
emosional və estetik təsir gücünün qüvvətlənməsinə və qavranılmasına 
xidmət edir. Məcazlar bədii yaradıcılıq nümunələridir. Məcazlar vasitəsilə 
irəli sürülən, təqdim edilən fikir bədiiləşir. Məcazlar obrazlı təfəkkürün 
məhsulu və yekunudur, yazıçının yaradıcılıq təntənəsidir, yazıçı 
sənətkarlığının əsas üstün cəhətlərindən biri məcazlarla müəyyənləşir və əsər 
dəyərləndirilərkən onlar da mühüm tərəflərdən biri kimi nəzərə alınır. 
Məcazlar yazıçının bədii zövqünü təyin edir. O, sadəcə gəlişi gözəl 
yaradılmır. Oxucunun bədii təfəkkürünü qidalandırır. İrəli sürülən ideya və 
fikir yoluna işıq salır, ideyanın qavranılmasına zəmin yaradır 
Bədii təsvir vasitələri ədəbiyyatşünaslıqda məcazlar adlanır. Bədii əsəri 
məcazsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Dildə sözlər müxtəlif mənalarda 
işlənə bilir. Bu cəhətdən sözün həqiqi və məcazi mənası meydana çıxır. 
Bədii təsvir vasitələri sözün kəsb etdiyi məna ilə bağlıdır. Buradan belə bir 
aydın nəticə çıxır ki, bədii təsvir vasitələrini yaxşı başa düşmək üçün hər 
şeydən əvvəl sözün həqiqi və məcazi mənasının nə olduğunu bilmək vacibdir 
“Məcazi məna-obyektiv aləmin əşya və hadisələrinə bilavasitə, 
müstəqim şəkildə istiqamətləndirilmiş həqiqi mənadan fərqli olaraq dolayısı 
ilə bağlı olan əlavə, ikinci dərəcəli, düzəltmə mənadır. Sadə sözlərdə həqiqi 
məna motivləşdirilmişdir: sözün səs tərkibi ilə onun ifadə etdiyi anlayış 
arasında daxili əlaqə yoxdur. Sadə sözlərdəki məcazi mənalar motivləşmiş 
olur, özü də bu motivləşmə sözün həqiqi mənası sayəsində və bu həqiqi 
məna ilə əlaqədar baş verir”Şagirdlərin bədii təfəkkürünün, yaradıcılıq 
qabiliyyətlərinin formalaşdırılmasında bədii təsvir və ifadə vasitələri orta 
ümum təhsil məktəblərində şagirdlərə öyrədilməsinin mühüm əhəmiyyəti 
var (44, s.65). Bədii təsvir və ifadə vasitələrinin öyrədiliməsi siniflərin 
anlama səviyyəsinə müvafiq olaraq tədris edilməli və onların mahiyyəti 
düzgün göstərilməlidir 
Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə həsr olunmuş müxtəlif həcmli yazılarda bədii 
təsvir və ifadə vasitələri belə təqdim edilir: 
• Bədii təsvir və ifadə vasitələri 
• Bədii təsvir-ifadə vasitələri 
• Bədii təsvir və tərsim vasitələri 
• Bədii ifadə vasitələri yaxud məcazlar. 
• Məcazlar 
• Bədii təsvir və ifadə vasitələri (məcazlar)

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
322
• Bədii təsvir və ifadə vasitələri-məcazlar
• Bədii təsvir vasitələri 
• Bədii ifadə vasitələri 
“Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” kitabının müəllifi Rafiq Yusifoğlu isə 
bədii təsvir və ifadə vasitələrinə fərq qoymadan epitet, təşbeh, metaforanı, 
metaniyanı, kinayə, inversiya, təkrir və s. daxil edir 
“Məcazlar sistemi: metafora, metonimiya, sinekdoxavə epitetdən 
ibarətdir” 
“Məcazlarəsas etibarilə iki yerə bölünür: bunlardanbiri-
sadə məcazlardır ki, buraya təşbeh və epitet daxildir, ikincisi isə mürəkkəb 
məcazlardır ki, buraya istiarə, mübaliğə və s. daxildir” 
Müəllimlər 
müxtəlif 
ədəbiyyatlarda 
öz 
əksini 
tapmış 
məlumatlarla tanış olmalı, onları proqramlarımın tələblərinə uyğun formada 
şagirdlərə çatdırmağı qarşısına məqsəd qoymalıdırlar. 
Bədii təsvir vasitələrinin tədrisi zamanı müəllimlər aşağıdakı 
məsələləri şagirdlərə öyrətməlidirlər: 
• bədii təsvir vasitələri haqqında konkret məlumat verməyi; 
• bədii təsvir vasitələrinin bütöv cümləyə deyil, bir sözə və söz 
birləşməsinə aid olduğunu; 
• sözün həqiqi və məcazi mənasını fərqləndirməyi;
• nəzəriyyənin praktikaya tətbiqini; 
• bədii təsvir vasitələrinin sistemləşdirilməsi; 
• bədii təsvir vasitələrinin rolunu və s.
Bədii təsvir vasitələri aşağıdakılardır: 
Ədəbiyyat Siyahısı 
1.Mehdiyev N. Fənn kurikulumu bilik,bacaıq və dəyərlərin yeri.Kurikulum 
2008 
2.Hacıyev.A.M Ədəbiyyatşünaslığın əsasları.Bakı 2005 
3.Əliyev.M.İ Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları Elm və təhsil 2008 
4.Əliyev R. Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi Mütərcim 2008 
Z.Hasanova 
Use of imaregy and expression ways in lyrical words 
Summary 
One of the materials of the theory of literature, which is taught in 
secondary school, is poetic expression and forms. Teaching of poetic 
expression and forms in general schools have great importance. Poetic 
expression and forms allow pupils to understand literary lessons deeply and 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
323
meaning of literary materials. Metaphors are examples of artistic creativity. 
Metaphors determine writer’s poetic taste. 
Teaching of poetic expression and forms in general schools has great 
importance in development and shaping of pupils’ poetic mentality and 
creative skills. During the teaching process of poetic expression and forms 
teacher should pay attention to use the concreteness, literal and figural 
meanings of words. From 5
th
class it’s started to teach the poetic expression 
and forms. Although theoretical materials of literature were needed in the 
past, but right now theory and practice act as unity. Text-books of theory of 
literature have great importance on education and training procedures.
З.Гасанова 
Использование средств визуализации и выражения в лирических 
произведениях 
Резюме 
Одним из материалов теории литературы, преподаваемых в сред-
ней школе, является поэтическое выражение и формы. Учение 
поэтического выражения и формы в общеобразовательных школах 
имеет большое значение. Поэтическое выражение и формы позволяют 
студентам понять литературные уроки глубоко и смысл литературных 
материалов. Метафоры - это примеры художественного творчества. 
Метафоры определяют поэтический вкус писателя. 
Учение поэтического выражения и формы в общеобразовательных 
школах имеет большое значение в развитии и формировании поэти-
ческого менталитета и творческих способностей учащихся. Во время 
учебного процесса поэтического выражения и формы учитель должен 
обратить внимание на использование конкретности, буквальных и 
фигуральных значений слов. С 5-го класса он начинает преподавать 
поэтические выражения и формы. Хотя теоретические материалы лите-
ратуры были необходимы в прошлом, но сейчас теория и практика 
действуют как единство. Учебники по теории литературы имеют 
большое значение для образовательных и учебных процедур 
Rəyçi: Zahid Xəlil 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
324
FARIBA FARHANGI
Department of English Language, Khazar University, Bako branch, 
AzerbaijanEmail Address: 
[e-mail]
A STRUGGLE BETWEEN LOVE AND RELIGION: THE 
INVESTIGATION OF INTERFAITH LOVE IN RELIGIOUS 
CONTEXT IN EDWARD VALMONT’S THE MOON OF THE 
FOURTEENTH NIGHT
Açar söz: Konstitusiya İnqilabı, Dinlərarası Din, Dini Kontekst 
Keyword:
Constitutional Revolution, Interfaith Love, Religious Context 
Ключевые слова: Конституционная революция, межконфессиональная 
любовь, религиозный контекст 
Introduction
The Moon of the Fourteenth Night
could be considered as a brief 
overview of Islamic law, Iranian culture, and social issues regarding a 
marriage between a man and a woman from two different religions contexts, 
a love story between a French diplomat and a Muslim girl. The French 
diplomat, Edouard Valmont, falls for a Muslim Iranian girl during the time 
of Constitutional Revolution. The story of this forbidden love between a 
Christian and a Muslim, first was written by the lover himself as a diary of 
their brief romance, and later was expanded into a novel. The novel portrays 
the impossibility of inter-faith love in the religious context of Constitutional 
Revolution, and this study aims to investigate how such love is conditioned 
by religious circumstances of that time. 
*** 
Considering Islam as the dominant religion of the majority of the Iranian 
society, a brief overview of Islamic law concerning marriage between a man 
and a woman from two different religions seems to be beneficial here. It is 
interesting to note that in Islam there are two types of marriages: permanent 
and temporary. A man can marry a woman of another religion without 
converting to Islam, this situation is called temporary marriage. In the other 
type of marriage which is called permanent marriage, the woman must 
convert to Islam. However, a woman can only marry a man who has already 
converted to Islam. Such marriage might have different regulations in other 
religions.
What is so appealing in Islamic law is that the offspring of an interfaith 
marriage between a Muslim and a non-Muslim be Muslim offspring, and 
raised as such. The offspring of an interfaith marriage is a great concern 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
325
between a Muslim and a non-Muslim and draws the attention of Islamic law. 
Sharia, thus, has different regulations on interfaith marriage depending on 
first: what is the gender of the prospective intermarrying Muslim, and 
second: what non-Muslim religion is adhered to by the person that a Muslim 
is seeking to intermarry with. While Islamic law permits a Muslim man to 
marry up to four women, the preference is that one or all of his wives be 
Muslim. If he intermarries with a non-Muslim, one or more of the four 
allowed wives may be non-Muslim women provided that they are from 
People of the Book (i.e. female Christians or female Jews). 
Additionally, they must be chaste, and all children must be brought up 
Muslim. Beyond this exemption, a Muslim man may not intermarry women 
who are not from People of the Book unless they convert to Islam (which is 
not required of Christian females and Jewish females). Thus, Muslim men 
are prohibited from intermarrying, for instance, Hindus, Sikhs, etc., as well 
as pagans, or atheist, unless the woman converts. However, if they do 
convert, it would no longer be considered as an intermarriage, but a marriage 
between Muslims, and thus not prohibited. Muslim women, on the contrary, 
are forbidden from intermarrying since they are prohibited by Islamic law 
from marrying outside Islam. This is irrespective of whether or not she 
wishes to marry a male from People of the Book (i.e. male Christian or male 
Jew) or a male of any other religion, or a pagan, or atheist.
In the religious context of Constitutional Revolution, human agency is 
doomed to fail, not because of personal flaw, but due to the fact that the 
system considers any unconventional and unapproved desire a potential 
threat to the establishment. 
The Moon of the Fourteenth Night
, a western 
novel narrates the story of a forbidden desire between a Christian and a 
Muslim, and the impossibility of inter-faith love. Valmont, a Christian 
diplomat, falls in love with Bibi Mah, but since their marriage is forbidden, 
he remains single, keeping his beloved’s love in his heart. Though they are 
forbidden to marry and even have a relationship, Bibi Mah goes beyond the 
limitations and they decide to have a secret relationship. Meanwhile, they 
look for a change that could give them a chance to marry since by the advent 
of The Constitutional Revolution a thorough change has happened in 
historical, social and religious matters which gives them hope to marry. 
During his stay in Iran, Valmont has learned much about the culture and 
religion of Iran which seemed both strange and untouchable for him when he 
compared Iran’s culture with his own. Valmont noted that: 
I learned a good deal about the marriage in a conversation with Mulla 
Ibrahim, whom I met the other day in the Bookseller’s Bazar. That is Mulla 
Sayyid Ibrahim, murmured Mirza Jafar in my ear. The name was familiar to 
me, and much had been told me about the man. He sought to prove me the 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
326
extreme morality of the temporary marriage, by assuring me that if the 
custom were adopted in France, we should no longer have to blush for the 
presence amongst us of the cocotte; such creatures, being no longer required, 
would cease to exist. The shah’s visits to Europe have certainly opened the 
eyes of his subject. Do you mean to imply, I asked, that these “Sighas” are 
the cocottes of Persia? By no means, replied the holy man, for the simple 
reason that these unions are legalized by the presence at the ceremony of a 
Mulla. 
Valmont asks Mulla, “Under the laws of Islam, is there ever any 
knowledge before marriage?” Then he is answered negatively, Mulla says 
that “I think that, yet I never marry, even temporary” (The moon of the 
fourteenth night 64).
As Mulla Ibrahim notes, the temporary marriage is absolutely legal from 
the religious point of view. For its validity the law requires four conditions to 
be compiled with: First, there must be a contract, drawn up by a man of law, 
a Mulla, and it is this contract to which, in reality, the term “sigha” applies. 
Second, the woman must be a believer in one of the revealed religions, that 
is to say, she must be either a Moslem, a Christian, a Jewess, or she may be a 
Parsee, although certain purists object to the inclusion of the last-named 
creed. The third condition concerns the dowry, which must be formed of 
substance capable of being measured, as ingots of gold, precious stones, 
phials of perfume, sacks of corn, or anything else the Sigha is willing to 
accept, even down to a handful of flour. Whatever its component parts, they 
must be particularized in the contract. If the man decides to break with the 
woman before the expiration of half of the term agreed upon, he is obliged to 
pay the Sigha half of the specified dowry; if this half-term period is 
exceeded, he must pay the amount in full. Fourth, duration of the marriage 
should be stipulated, and this may be any period, from one hour to ninety-
nine years. The contracting parties have the option of renewal, if they would 
like to, at the end of the term agreed upon. On the termination of the union, 
the woman has not the right to remarry before the expiration of forty-five 
days, or two months. This lapse of time is to see whether she is expecting a 
baby or not. In this case, she is debarred from remarriage for a period of four 
lunar months and ten days. Mulla adds “Our holy religion, with an upward 
glance of pious gratitude, is ever mindful of the little ones, and hence the 
issue of these temporary unions have the same standing, legally, as those of 
the permanent marriages. Praised be Allah!” (The Moon of the Fourteenth 
Night 74). 
As Valmont hears about these rules and as he learns more and more 
about the situation, he realizes in what a dilemma he and his beloved have 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
327
been trapped. The conditions are difficult for interfaith lovers, Valmont 
included: 
I have never entered a mosque without a strong feeling of emotion; shall 
I say it without a certain regret at not being a Mussulmen. Does Bibi Mah 
love me, or does she not? She does, so, no doubt, in those moments of 
abandon when, carried away by passion, she forgets that I am an infidel; but 
afterwards, when reason reasserts itself, when the iron band of Islam once 
more contracts around her pretty head, does she still love me then. At times 
she hopes to convert me, and I know that she prays to her highness Fatima 
the pure to intercede with the lord of time to enlighten my understanding 
(The Moon of the Fourteenth Night 209). 
Thinking of whether Bibi Mah would love him or not without 
converting to Islam, makes him hesitate and reconsider their love. He is not a 
person who wants to convert to Islam, and therefore is worried about 
influence of religion on Bibi Mah and her love towards him. He regards their 
religious matters very serious and restricting; he is afraid of being rejected or 
being chosen over. He is even more hesitant when he sees in Iran religion is 
the prominent factor, even more prominent than love. All men and women 
have to marry according to the rule of Islam and not love.
Valmont is aware of the rules, and sees how religion is strict about 
interfaith marriage. He sees that for an emotional matter which in his view 
needs just two people’s love and their knowledge of each other, Islam has 
contracted various rules and limitations that makes him withdraw and 
suppress his feelings. He believes for unconditional love there are no 
limitations and conditions; when it is conditioned, love fades away. Valmont 
is stuck by his burning emotions and at the same time by the conditioning 
rules as he expresses his thoughts regarding such matters “I once more 
entered my own room, I remembered Bibi Mah’s face. How gladly I would 
have died for her. I love her! I love her! I love her. Why had I not been born 
a Mussulman? And why religion should be forever erecting. Impossible 
barriers between race and race?” (The Moon of the Fourteenth Night 201) 
On the other hand, Marriage is considered as a religious duty for all 
Muslims, Bibi Mah as a Muslim included. The view towards interreligious 
marriages for people practicing Islam is very different from any other 
religion. The Koran, religious text of Islam, sets many rules for Muslims to 
follow regarding this issue. Yohanan Friedmann, author of 
Tolerance and 
Coercion in Islam
, writes “Since the very beginning of its development, 
Islam made distinctions between marriages with various types of unbelievers 
and established different rules for interfaith marriages for both Muslim males 
and Muslim females.” Since men are considered to be the dominant authority 
in a household, Muslim woman cannot marry non-Muslim man as mentioned 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
328
above. Because such marriage will make her subordinate to her husband’s 
authority and might interfere with carrying out her religious duties. Women 
in such an old conservative society faced a series of difficulties like few job 
opportunities and dependence upon men in the families for support. As a 
result, marriage was considered as a social institution as well, which was tied 
closely to religion in Iran.
Valmont, exemplifying a case of interfaith lover, faced lots of problems 
in the religious context of those days because of his love. Religion was the 
main obstacle for his love and on the other hand, Iranian society was 
undergoing radical changes regarding various aspects. Besides the ongoing 
change of the governmental framework, the developing variety of parties, 
and opening gates of modern thoughts, The Constitutional Movement 
changed the society of Iranian women profoundly as well. Meanwhile, 
women started endeavoring to reform the social status of “Iranian woman”. 
While Bibi Mah and Valmont hoped that the changes would release them 
from the limitations they had faced, at the same time they were hopeless as 
well. They wishfully hoped they could marry:
-
If thou wert a Mussulmen, sighed Bibi Mah, then we could wed and 
take up our abode yonder, at Shiraz, where I was born and where I am fain 
to die.
-
Alas, I am not a Mussulmen, my soul. It was not so written in the 
book of fate! 
The end of the novel is tragic. The lovers decide to embrace death so as 
to reach each other in the altar of love.
Conclusion
The purpose of this study was to investigate interfaith love in a religious 
context. The impossibility of interfaith love in 
The Moon of the Fourteenth 
Night
is not only the story of a forbidden love between two beloveds, but 
also the story of negation, intervention, suffering and disappointment caused 
by forces beyond emotional and physical capabilities of human agencies. 
The examination, provided an insight into how the norms, values, and beliefs 
dictated by the religious context affected love and marriage in 
The Moon of 
the Fourteenth Night
. 
Works Cited 
Amanat, Abbas. Constitutional revolution. New York: Columbia 
University, 1992.163- 176.print.
Altstein, Howard; Simon, Rita James (2003): 
Global perspectives on 
social issues: marriage and divorce
. Lexington, Mass: Lexington Books, 
ISBN 0-7391-0588-4.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
329
De Lorey, Eustache, and Douglas Sladen. 
The Moon of the Fourteenth 
Night. 
London: Hurst & Blackett, 1910. Print.
Darren E sherkat. December 2004, religions intermarriage in the united 
states. Pages 606-625.
Ellen McGrath, “The power of love” published on December 1, 2002 - 
last reviewed on June 9, 2016.
Korotayev, Andrey.
Women in the Middle East: Past and Present
. 
Oxford: Princeton UP, 2007. Print.
__, “Love.” Encyclopedia of Love in World Religions. 2008. Print.
Saeed, Hassan (2004): Freedom of Religion, Apostasy and Islam. 
Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-3082-1.
W. Jones, Gavin, and Chee Heng Leng, and Maznah Mohamad, eds
. 
Muslim Non-Muslim Marriage. 
Singapore: ISEAS. 2009. Print.
Altstein, Howard; Simon, Rita James (2003): Global perspectives on 
social issues: marriage and divorce. Lexington, Mass: Lexington Books. 
ISBN 0-7391-0588-4.
"
Marriage to a Christian Woman: Unrestrictedly Permitted?” Retrieved 
17 March 2015.
"Marriage to Non-Muslim - Contemporary Issues - Bilal Philips". 
YouTube. 2006-12-14. Retrieved 2012-11-07.
"Can a Muslim Woman Marry a Non-Muslim Man?” Retrieved 17 
March 2015. 
Fariba Farhangi 
Sevgi və din arasında mübarizə: Edvard Valmontun “On dördüncü 
gecənin ayı” əsəsrində dini kontekstdə dinlərarası sevginin tədqiqi 
Xülasə 
“On dördüncü gecənin ayı” romanı İran cəmiyyətinin köklü sosial və 
siyasi dəyişikliyə məruz qaldığı İran inqilabı dövründə iranlı müsəlman qıza 
aşiq olan əsərin baş qəhrəmanı Edvard Valmontdan bəhs edir. Bu dövrdə 
iranlı tələbələr yeni elmi və texnoloji nailiyyətləri öyrənmək üçün dövlət 
tərəfindən xarici ölkələrə göndərilir və eyni zamanda Valmont da daxil 
olmaqla xarici diplomatlar mədəni və siyasi missiyalarını icra etmək 
məqsədilə İrana göndərilirdi.
Bu tədqiqat işinin məqsədi “On dördüncü gecənin ayı” əsərində dini 
mühit zəminində dinlərarası sevginin təzahür yollarını tədqiq etməkdir.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
330
Фариба Фарханги 
Противоборство между религией и любовью: исследования в 
области романтических отношений между представителями 
различных вероисповеданий в религиозном контексте в работе 
Эдварда Вальмонта «Луна четырнадцатой ночи» 
Резюме 
Произведение под названием «Луна четырнадцатой ночи» повествует 
об истории Эдварда Вальмонта, прототипа романа, который влюбляется в 
мусульманку иранского происхождения в период Конституционной 
революции, во времена, когда иранское общество переживало радика-
льные изменения в духе Конституционной революции, происходящие в 
социальной и политической жизни. Это был период, когда правительство 
отправляло иранских студентов за границу обучаться новым наукам и 
технологиям, а иностранные дипломаты, и Вальмонт в их числе, были 
посланы в Иран для исполнения своей культурной и политической мисс-
сии. Данное исследование имеет целью изучение условий, при которых 
романтические отношения между представителями различных вероис-
поведаний в романе «Луна четырнадцатой ночи», обусловленных 
религиозным контекстом. 
Rəyçi: Zivər Hüseyinli Baylam
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
331
AYNUR ŞIRINOVA 
Gəncə Dövlət Universitetinin magistrantı 
[e-mail] 
RƏSUL RZA POEZİYASININ MƏNA TUTUMU 
Açar sözlər: 
Rəsul Rza, poeziya, yaradıcılıq, milli şeir, novator xüsusiyyət 
Ключевые слова
: Расул Рза, поэзия, творчество, национальная поэзия, 
новаторская особенность 
Key words:
Rasul Rza, poetry, creativity, national poetry, innovative feature 
Azərbaycan poeziyasının qüdrətli nümayəndəsi, yaradıcılıqda fəal 
mübarizlərdən hesab edilən Xalq şairi Rəsul Rza mənanın dərinliyi uğrunda 
ədəbi fəaliyyəti boyunca yorulmadan çalışmışdır.
Rəsul Rza ədəbi fəaliyyətə lap erkən başlamışdı. Şair özünü ilk 
şeirlərindən günün mövzularına müraciət edən coşğun təbiətli, bənzərsiz bir 
qələm sahibi kimi göstərmişdi. Yaradıcılığının öncəki dövrləri Rəsul Rzanın 
yaddaşında mübarizə və romantikanın yenilik axtarışı, həmçinin kəşfinin 
sonsuz fərəhi ilə qalmışdı. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq, 
poeziyamızda obrazlı-assosiativ ifadə üsulunun, intellektual başlanğıcın ilk 
nümunələrinə təsadüf edilirdi. Bu isə ənənəyə qayıdışın yeni forması kimi 
qəbul oluna bilər.
Rəsul Rza yaradıcılığındakı poetik novatorluq hər şeydən öncə, lirik 
qəhrəmanın daxili aləmində, xarakterində, duyğu və düşüncələrindədir. 
Onun lirik qəhrəmanı insan haqqında vətəndaşlıq qayğısı ilə düşünür, insanın 
taleyini bütün problemlərdən əzəli hesab edir. Bu da şairin yaradıcılığındakı 
poetik-fəlsəfi ümumiləşdirmədə bir zəmin rolunu oynayır, onun humanizminin 
çoxcəhətliliyini, böyüklüyünü, tükənməzliyini şərtləndirir.
Qeyd edək ki, 1920-ci illərin ortalarına qədər Azərbaycan poeziyasında 
sərbəst şeir 
olmamışdır.
Elə buna görə bəzi şair və tənqidçilər sərbəst şeiri 
həqiqi ədəbiyyata və Azərbaycan poeziyasına yad hesab edirdilər. Rəsul Rzanın 
bu barədə polemik 
məqalə
və
şeirləri, opponentlərə
cavabları çoxdur. Lakin 
sərbəst şeiri müdafiə edən ədiblər
də
vardı və onlar bunun bütün xalqların 
ədəbiyyatında olduğunu 
əsas 
gətirirdilər. 
Rəsul Rzanın ilk şeirlər kitabı 1932-ci ildə “Çapey” adı ilə nəşr 
olunmuş, sonralar “Qanadlar” (1935), “Çinar” (1939) şeir topluları da ardıcıl 
şəkildə işıq üzü görmüşdür.
Professor Yaşar Qarayev bu xüsusda yazırdı:
“Gənc Rəsul Rzanın bu dövr şeirləri təkcə ideya kəsəri, bədii 
ovqatı ilə yox, qeyri-adi, sərbəst, novator ritmi, üslubu və vəzni ilə də 
diqqəti cəlb edirdi. Zamanın pafosu, dövr üçün hakim və səciyyəvi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
332
inqilabi maksimalizm gerçəkləşmək, meydan və üfüq seçmək üçün 
belə üslubda əlavə imkanlar tapa bilirdi. Xüsusən, poetik publisistika, 
antimeşşan və antifaşist mövzu o illər ən yaxşı ifadəsini bu şeirlərdə 
tapırdı…” [3, 623-624] 
Təbii ki, şairin yaradıcılığında forma baxımından sərbəst şeirlərlə 
yanaşı, heca vəznində, xalq şeiri ruhunda olan bədii nümunələr də yer alırdı.
1930-40
-cı illərdə
dövrün digər
aparıcı
şairlərinin əsərlərində 
olduğu 
kimi,
Rəsul
Rza
poeziyası
da
siyasi lirikanın
üstün mövqeyə
malik 
olması ilə xarakterikdir. Həmin dövrdə bolşevik təbliğatı “siyasi lirika” 
termininə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Ona görə ki, bu termin altında yazılan 
təbliğat xarakterli, deklamasiya ruhlu şeirlər rejimin antihumanist siyasətini 
müdafiə edir,
onu
bir növ insani sifətdə təqdim edirdi. Dövrün ruhuna sadiq 
olan şair ehtiraslı və sərt
siyasi 
şeirlər, beynəlxalq mövzuda əsərlər də 
qələmə almışdı. “Madrid”, “Haray, dostlar”, “Həbəşistan”, “Cəlladları 
durdur”, “Almaniya” tipli əsərlərlə
şair
günün nəbzini tutmağa çalışırdı. O 
dövrdə yeni dünya müharibəsi ərəfəsi olduğuna görə qəzetlərdə beynəlxalq 
mövzuda çoxlu materiallar dərc olunurdu. Rəsul Rza da çox
zaman
əsərlərində həmin məlumatlara əsaslanırdı. 
1941-1945-ci illərdə Rəsul Rza ordu sıralarında olmuş, hərbi jurnalist 
kimi məhsuldar çalışmışdı. Belə ki, 1941-ci ildə şair o vaxt mövcud olan 
416-cı Azərbaycan Atıcı Diviziyasında fəaliyyət göstərmiş, “Krımskaya 
boyevaya” qəzeti ilə əməkdaşlıq edərək, onun azərbaycanca variantının 
ədəbi redaktoru olmuşdur. 
Müharibə dövründə
müəllifın
“Vətən” (1942), “Bəxtiyar” (1942), 
“İntiqam!.. İntiqam!..” (1943), “Qəzəb və məhəbbət” kimi vətənpərvər ruhlu 
kitabları çap olunmuşdu. 
Bu dövrdə Rəsul Rzanın publisistik məqalələri də güclü təsir 
qüvvəsinə malik idi. Onun “Qəzəb və məhəbbət” kitabı bütünlüklə nəsrlə 
yazılmış oçerk, hekayə və povestlərdən ibarətdir. O baxımdan ədibin 
“Leytenant Bayramın gündəlikləri” adlı sənədli povesti xüsusi əhəmiyyət 
daşıyır. 
Rəsul Rza, həmçinin 416-cı Azərbaycan Atıcı Diviziyasında tanış 
olduğu bir tibb bacısının prototipi əsasında 1943-cü ildə “Vəfa”
adlı
pyes də 
yazmış və əsər elə həmin
ildə 
Akademik Teatrda səhnəyə qoyulmuşdu. 
“Vəfa” əsəri bir neçə cəhətdən Rəsul Rza yaradıcılığının əsasını 
təşkil edir və sənətkarın ilk dram əsəridir. Pyesdə müharibədən geriyə 
sağlamlığını itirərək dönən kapitan Bahadırın vağzalda həyat yoldaşı Vəfanı 
səbirsizliklə gözləməsi, lakin onun bu görüşə gecikərək peşmançılıq 
keçirməsi təsvir edilir. Bahadır şikəst bir adamla yaşamağın çətin olduğunu 
göz önünə gətirərək “vəfasızlıqla” üz-üzə gəldiyini düşünür və yenidən 
qatarla cəbhəyə qayıdır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
333
Rəsul Rzaya müharibə və döyüş səhnələri yaxşı tanış idi; bu 
səbəbdən də o, əsərində döyüşlə bağlı təsvirləri əks etdirməkdən daha çox 
mənəvi-psixoloji problemlərdən yazmağı üstün tuturdu.
“Vəfa” dramında göstərilir ki, döyüşçü Bahadır Vətən, torpaq 
uğrunda canından belə keçməyə hazırdır. O, eyni zamanda ailə, ata-ana, 
sevgilisi üçün döyüşür, hər dəfə onlardan məktub alarkən döyüş əzmi 
yüksəlir, ona əlavə güc-qüvvət gəlir. Bahadır sevən bir insandır, həssasdır, 
ona görə də həyat yoldaşının gecikməsinə kövrək yanaşır. Onun hərəkətini 
“vəfasızlıq” kimi başa düşür, özü üçün faciəyə çevirir. Lakin Bahadırda olan 
şübhələr zaman ötdükcə çəkilib gedir. Döyüş yoldaşı Xasaydan eşitdiyi 
xəbərlər onun cəsarətini və qüvvətini daha da artırır. O, bu qüvvətlə təkcə 
düşmənə deyil, özünə, içindəki şübhələrə də qalib gəlməyi bacarır. Döyüş, 
məhəbbət və vəfa fikirləri onu heç zaman tərk etmir. Beləliklə, kapitan 
Bahadırla Vəfa arasındakı münasibətlərin məhəbbət və səmimiyyət üzərində 
qurulduğu aydın olur.
Rəsul Rza “Vəfa” dramının əsasına bir qədər intriqalı mənəvi-əxlaqi 
problem qoyduğu kimi, həm də maraqlı obrazlar da yaratmağa nail olmuşdur. 
Əsərdə müharibə zamanı Azərbaycan xalqının qəhrəmanlığı əks etdirilmiş, 
insanların mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri hərtərəfli təsvir olunmuşdur. O cəhətdən 
serjant Xasayı həmin keyfiyyətlərin ümumiləşdirilmiş obrazı hesab etmək olar.
Xasay Bahadırla çiyin-çiyinə döyüşür, heç zaman onu ruhdan düşməyə 
qoymur, ən çətin anlarında belə, onu tərk etmir. Həyat yoldaşının “vəfasızlığı” 
ilə bağlı onda olan şübhələrin böyüməsinə qətiyyən imkan vermir. Anası Ülkər 
xala isə saf, təmiz ruhlu, Azərbaycan qadınlığının simvolu olaraq göstərilir. 
Lakin dramaturq bu cür müsbət obrazlarla yanaşı, pyesdə Bahadırla Vəfa 
arasındakı səmimi münasibətlərə ləkə gətirməyə çalışan Minnətov kimi vətən 
xainlərinin də surətlərini yaratmışdır. Bundan başqa, əsərdə şairə İntizar və 
Muğan müəllimin obrazları da diqqəti cəlb edir.
Vaxtilə uğurla tamaşaya qoyulmuş əsəri yüksək qiymətləndirən 
akademik Məmməd Arif Dadaşzadə yazırdı:
“Əsərin belə iki planda verilməsi, heç sübhəsiz, bir sıra kompozisiya 
və quruluş çətinliklərinə səbəb olmuşdur. Eyni adamların gah cəbhədə, gah 
arxada görünməsi, məktubla əlaqə yaradılması və bəzən kiçicik bir əlaqə və 
rabitə üçün böyük bir şəklə yer verilməsi, bəzi obrazların tamamlanmaması 
hallarına baxmayaraq, əsərdə möhkəm bir ideya və bədii vəhdət vardır. 
Bütün hadisələr vətənə sonsuz sədaqət, düşmənə qızğın nifrət ideyası 
ətrafında birləşir. “Vəfa”nın əsas ictimai-bədii əhəmiyyəti də bundadır” [2]. 
Rəsul Rzanın şəxsən müharibədə iştirak etməsi əsərlərində real döyüş 
səhnələrinin yer almasına və ümumən onun poeziyasına bir vətəndaşlıq 
keyfiyyətinin gətirilməsinə səbəb olmuşdu. Şairin “Bəxtiyar” şeiri həm 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
334
məzmun, həm də forma, struktur baxımından poeziyamızda yenidir, 
orijinaldır: 
Külək qarı səpələr, Bəxtiyar 
Ağ geyinib təpələr, Bəxtiyar 
Gecə qara, yol uzaq, qardaşım,
Göylər bulud, çöl-düz ağ, qardaşım. 
Şeirin heca sistemindəki daxili qafiyələnmə və rədifin səslənməsi 
onun yaddaşda daha tez qalmasını şərtləndirir: 
Kaman çalan kimdi o, Bəxtiyar? 
Küləkdi, ya simdi o, Bəxtiyar? 
Rəsul Rzanın həyatı və ədəbi fəaliyyətində Cənubi Azərbaycanda 
gedən hadisələr də mühüm yer tuturdu. 1945-46-cı illərdə 11 ay ömür 
sürmüş Azərbaycan demokratik dövlətinin yaranması və süquta uğraması 
zamanında özünün vətəndaşlıq səsini bəyan edənlərdən biri də məhz Rəsul 
Rza olmuşdur. Onun Cənubi Azərbaycandakı xalq hərəkatına, mübarizəyə həsr 
etdiyi şeirlər hər bir azərbaycanlının qəlbində inam, nikbinlik duyğularını 
gücləndirir. 
Böyük Vətən müharibənin başa çatması ilə Rəsul Rza yaradıcılığının 
ikinci mərhələsinə yekun vurulmuşdur. Bu mərhələdə şairin ümumən fəaliy-
yətində publisistika öndə olmuş və o, bir publisist kimi daha çox çıxışlar 
etmişdi.
Rəsul Rzanın yaradıcılığının bu mərhələsini nəzərdə tutan ədəbiy-
yatşünas alim A.Abdullazadə yazırdı:
“Ayrı-ayrı poetik bənzətmə, təşbeh, metafora və obrazları qoynuna alan 
tək-tək misra və bəndlərlə yanaşı, bu poeziya fikrin birbaşa ifadə üsulundan, 
zahiri pafosdan yaxa qurtara bilməmişdi” [1, 58]. 
Yeri gəlmişkən, Rəsul Rza müharibə ilə bağlı zəngin müşahidə və 
təəssüratlarını sonralar da əsərlərində əks etdirmişdi. 1975-ci ildə faşizm 
üzərində qələbənin 30 illiyi qeyd edilən ərəfədə o, “Min dörd yüz on səkkiz” 
adlı böyük həcmli poema da qələmə almışdı. 
Bir sözlə, İkinci Dünya müharibəsi illərində Rəsul Rza poeziyası da 
“Əsgər şineli” geyir. “And”, “Pilot qardaş”, “Vətən”, “Yurdumun qəhrəmanı”, 
“Leninqrad”, “Üç oğul”, “Bəxtiyar”, “İntiqam…” hərb dövrünün ədəbi-bədii 
nümunələridir. Həmçinin, Cənub mövzusunda “Hilal” poemasını və mühari-
bənin əxlaq və məişətindən bəhs edən “Vəfa” pyesini də şair həmin illərdə 
yazmışdır.
Müharibədən sonrakı dövrün, xüsusən, altmışıncı illərin “yeni poe-
ziyası” bu üslubda “Füzuli” və “Qızılgül olmayaydı” poemaları ilə əsl vüsət və 
miqyas kəsb edir. “Qaranquş və sərçə”, “Sarı dana və qız”, “Buruqların 
söhbəti”, “Canavar və quzu”, “Mən istərəm”, “Soruş” şeirləri də Rəsul Rza 
yaradıcılığının maraqlı nümunələridir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
335
Rəsul Rzanın ustalıqla qələmə aldığı “Bir gün də insan ömrüdür”, 
“Rənglər”, “Dəniz nəğmələri” silsiləsi milli poeziyada yeni mərhələnin 
başlanmasından xəbər verirdi. Poeziyada gənc nəsil – “altmışıncılar” bir də 
məhz bu təməldə və zirvədə formalaşır.
Görkəmli şair Rəsul Rza bədii tərcümə sahəsində də xeyli işlər 
görmüş, Azərbaycanın dahi şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin “Xosrov 
və Şirin” poemasını
fars 
dilindən yüksək məsuliyyətlə dilimizə çevirmişdir. 
Ayrı-ayrı sənətkarların – A.Puşkin, M.Lermontov, V.Mayakovski kimi rus 
klassiklərinin şeir və poemaları da Azərbaycan oxucularına onun 
tərcüməsində təqdim olunmuşdur. 
Xalq şairi Rəsul Rza təkсə şeir və poemaları ilə deyil, ədəbi-tənqidi 
məqalələri və publisistik yazıları ilə də ədəbiyyat tariximizdə silinməz izlər 
buraxmışdır. Hər bir böyük sənətkar üçün bu, tamamilə təbii və 
qanunauyğun bir hadisədir.
Rəsul Rzanın silsilə şəkildə qələmə aldığı əsərlər bir daha göstərdi ki, 
onun artıq mükəmməl şeir üslubu kimi formalaşan yaradıcılığı Azərbaycan 
poeziyasının geniş məcrasına qovuşmuşdur. Əlbəttə, bütün bunlar şairin 
novator axtarışlarının, sənətkarlığın ən incə sirlərini inadla öyrənməsi, 
yaradıcı şəkildə mənimsəməsinin gözəl və təsirli nəticələridir. 
Ədəbiyyat 
1.
Abdullazadə A. Od nə çəkdi. Bakı, 1990 
2.
“Kommunist” qəzeti, 18 may 1943 
3.
Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı XIX və XX yüzillər. Bakı: 
Elm, 2002
А.Ширинова 
Мысль поэзии Расула Рзы 
Резюме 
Расул Рза пришел в поэзию в то время, когда новые художест-
венные и творческие поиски только начинались и обретали страстный, 
сложный, резкий образ, творил более чем полувека, проводя экспе-
рименты и исследования создал эпическую, новаторскую поэзию и тем 
самым завершил поэзию столетия. Именно по этой причине поэзия 
Расула Рзы занимает особое место и позицию в национальной поэзии 
после 20-го века. Стоя в одном ряду с Сулейманом Рустамом, Самедом 
Вургуном, Микаилом Мушфигом и другими поэтами этого поколения, 
Расул Рза является одним из классических поэтов новой эры века. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
336
Работы Расула Рзы неоднократно демонстрировали, что его 
творчество как идеальный стиль поэзии приобрело широкий спектр 
азербайджанской поэзии. Разумеется, все это прекрасные и впечатляющие 
результаты повести квесты поэта, самое раннее изучение самых тонких 
секретов мастерства и творческое овладение ими. 
В национальной поэзии Расула Рзы имел свой поэтический путь, 
обладал своеобразным стилем, что становится очевидным при 
тщательном исследовании его творчества.
A.Shirinova 
Rasul Rza’s poetry thought 
Summary 
Rasul Riza came to poetry at a time when new artistic and creative 
searches were just beginning and acquired a passionate, complex, rapid 
image, created over half a century, by conducting experiments and research 
created an epic, innovative poetry and thus completed the century’s poetry. It 
is for this reason that Rasul Rza’s poetry occupies a special place and position 
in national poetry after the 20th century. Standing alongside Suleiman Rustam, 
Samed Vurgun, Mikail Mushvig and other poets of this generation, Rasul Rza is 
one of the classic poets of the new era of the century. 
The works of Rasul Rza have repeatedly shown that his creativity as a 
perfect poetry style has gained a broad range of Azerbaijani poetry. Of course, 
all these are the beautiful and impressive results of the poet's novel quests, the 
earliest study of the most delicate secrets of craftsmanship, and the creative 
mastering of them. 
In national poetry Rasul Rza followed his own poetic path and had a 
peculiar style, which becomes obvious through careful examining his 
creativity. 
Rəyçi: Səba Namazova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
337
RƏQSANƏ RZAYEVA
Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti 
[e-mail] 
MƏDƏNİYYƏT XƏZİNƏLƏRİ 
Açar sözlər:
Lənkəran şəhəri, turizm, mehmanxana, teatr, muzey 
Key words:
Lankaran city, tourism, hotel, theatre, museum
Ключевые слова:
Город Лянкяран, туризм, отель, театр , музей 
Lənkəran şəhəri turizm cəhətdən son vaxtlar öz inkişaf dövrünü yaşa-
yır. Buna əsas səbəb, şəhərdə həm kurort zonalarının çox olmasını, coğrafi 
mövqeyinin şərait yaratmasını, həm də burada mövcud olan müasir 
standartlara cavab verən mehmanxana və mehmanxana tipli obyektlərin çox 
olmasıdır. Bundan əlavə, Lənkəranda tarixi mədəni obyektlərin çox olması 
dərketmə turizmi məqsədilə bu regiona səyahət edən turistlərin sayını da 
artırır. Belə yerlərin adını çəkərkən uzun və şanlı tarixə malik olan teatr yada 
düşür. 1850-ci ildə böyük rus drmaturqu A.S.Qriboyedovun “Ağıldan bəla” 
komediyasının buraya tamaşaya qoyulması böyük hadisə olmuşdur. Bu 
Azərbaycanda ilk klassik teatr tamaşası olmuşdur. Peterburqda çıxan 
“Severnaya pçela” qəzetinin yazdığına görə bu tamaşadan yığılan pullar 
yoxsulların nəfinə sərf olunmuşdur. 
Lənkəranda olan mədəni-maarif müəssisələri Lənkəran Regional 
Mədəniyyət və Turizm İdarəsinin tabeçiliyində fəaliyyət göstərirlər. Hazırda 
Lənkəranda 1 Heydər Əliyev Mərkəzi, 2 muzey (Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, 
H.Aslanovun ev muzeyi), 1 Mərkəzi kitabxana 70 kitabxana filialı, Q.Vəliyev 
adına şəhər mədəniyyə mərkəzi və onun filialı kimi qəbul olunan 66 klub 
müəssisəsi, 2 uşaq musiqi,1 uşaq rəssamlıq məktəbi,1 Dövlət Rəsm qalereyası 
fəaliyyət göstərir. Lənkəran N.B.Vəzrirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrı 
fəaliyyət göstərir.Dram teatr Regional İdarənin şəbəkəsinə daxil deyil. Dram 
teatrı birbaşa Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə 
tabedir. Rayonun ərazisində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 
132 nömrəli Qərarına əsasən 21 ölkə əhəmiyyətli arxeoloji, 53 yerli əhəmiyyətli 
memarlıq, 2 monumental, 2 daş-heykəltaraşlıq və 9 yerli əhəmiyyətli arxeoloji 
abidə qeydiyyata alınmış və dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür. Onların 
içərisində Dairəvi Qala, Sığon daş qutu nekropolu, Həzi Aslanovun ev-
muzeyi, Böyük və Kiçik bazarda olan məscidlər, Mir Əhməd xanın evi 
(Tarix-diyarşünaslıq muzeyi), Şeyx Zahid və Seyid Xəlifə türbələri 
turistlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Mədəniyyət müəssisələrində əla-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
338
mətdar və tarixi günlər, dövlət bayramları qeyd olunur, yazıçı və şairlərin 
yubileyləri, əyləncəli şoular, ədəbi-bədii gecələr, disputlar, müharibə 
veteranları ilə görüşlər, musiqi kollektivlərinin iştirakı ilə konsertlər, teatrlaş-
dırılmış mədəni-kütləvi tədbirlər keçirilir. (1) 
1934-cü ilin sonlarında Lənkəranda ilk professional teatr fəaliyyətə 
başlamışdır. 1935-ci il fevralın 14-də Cəfər Cabbarlının “Almaz” pyesi ilə 
pərdəsini qaldıran teatrın ilk direktoru və baş rejissoru Əli Mənsur Quliyev 
olmuşdur. Əvəllər Cəffər Cabbarlının, daha sonra isə Hüseyn ərəblinskinin 
adını daşıyan bu sənət ocağında müqədir aktyor nəsli yetişmiş, yüzlərlə dram 
əsərinə səhnə həyatı verilmişdir. 
Bu gün fəaliyyətdə olan N.Vəzirov adına Lənkəran dövlət dram 
teatrının binası 1973-cü ildə inşa olunmuşdur. Teatrda Azərbaycan və dünya 
klassik və müasir səhnə əsərləri tamaşaya qoyulur. 
Lənkəran Tarix-diyarşünaslıq Muzeyi
- Turistlərin diqqətini cəlb 
edə biləcək mədəniyyət ocaqlarından biri də Lənkəran Tarix-Diyarşünaslıq 
muzeyidir ki, bu muzey XIX əsrin I yarısında tikilmiş Lənkəran xanı Mir 
Əhməd xan Talışinskiyə məxsus olan binada yerləşir. Muzey e.ə III 
minillikdən müasir dövrə qədər regionda yaradılmış tarix və mədəniyyət 
abidələrini özündə qoruyub saxlayır. Muzeyin fondunda 6000-dən yuxarı 
eksponat vardır və bu rəqəm getdikcə artmaqda davam edir. Lənkəran Tarix-
Diyarşünaslıq Muzeyi 3 mərtəbədən, 12 otaqdan ibarətdir. Eksponatlar 
xronoloji qaydada yığılmışdır. Burada etnoqrafiya, arxeologiya, xalq tətbiqi 
sənəti, numizmatikanı əks etdirən nümunələr və Lənkəranın görkəmli 
şəxsiyyətlərinin şəxsi sənədləri və digər eksponatlar göstərilir. Tarixi binanın 
əsaslı təmirinə 2013-cü ilin sentyabrından başlanılmışdır. Mədəniyyət və 
Turizm Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə 
Dövlət Xidməti tərəfindən yenidənqurma və bərpa işləri aparılmış və 2015-ci 
ilin aprel ayında başa çatdırılmışdır. Muzeydə 6 nümayiş otağı vardır ki, 
bunlar aşağıdakılardır: 
1.
Təbiət bölməsi 
2.
Qədim dövr 
3.
Erkən orta əsrlər dövrü 
4.
Yeni dövr 
5.
Ən yeni dövr 
6.
Müasir dövr 
Muzeydə regionda yaşayan etnik qruplara məxsus məişət əşyaları, 
mətbəx nümunələri, geyimlər qorunub saxlanır. Müasir muzey muzey 
təsnifatı silsiləsində 2ci dərəcəli muzey hesab olunur. 
Həzi Aslanovun ev muzeyi
- İki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank 
qoşunları general-mayoru Həzi Aslanovun Lənkərandakı ev-muzeyi əsaslı 
təmir edilmişdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
339
Təmir və bərpa işlərinə ötən ilin noyabrından başlanmış muzey qəhrə-
manın 100 illik yubileyi ərəfəsində görkəmini tamamilə dəyişmişdir. Açıq 
eyvanlı, 5 otaqdan ibarət muzeyin dam örtüyü yenilənmiş, otaqlarda təmir və 
bərpa işləri aparılmış, həyətyanı sahəyə üzlük plitələr düzülmüşdür. 
Muzeydə əsaslı təmir işləri başa çatdıqdan sonra buradakı eksponatların 
siyahısına daha biri də əlavə olunacaqdır. Həzi Aslanov haqqında irihəcmli 
kitab-albomun müəllifi, əməkdar incəsənət xadimi, polkovnik Abdulla Qurbani 
Həzi Aslanovun 100 illik yubileyinə həsr etdiyi yeni kitabını muzeyə 
bağışlamışdır. 
Kitab-albomda qəhrəmanın döyüş və ömür yolunu əks etdirən fotoşəkillər, 
müxtəlif sənədlər, görkəmli şəxsiyyətlərin Həzi Aslanov haqqında xatirələri, 
azərbaycanlı döyüşçülərin İkinci Dünya müharibəsində şücaətindən bəhs edən 
materiallar toplanmışdır. 
1-ci otaq - Etnoqrafik otaq- qəhrəmanın doğulub boya-başa çatdığı mühiti 
əks etdirir. Bu otaqda olan əşyalar H.Aslanovun anasının işlətdiyi ev əşyalarıdır. 
Bunları qəhrəmanın bacısı Asiya Aslanova muzeyə hədiyyə vermişdir. 
2-ci otaq - Təhsil illəri və hərbi fəaliyyətə başladığı illər- Bu otaq Həzi 
Aslanovun Bakı və Leninqrad Sankt-Peterburq hərbi məktəblərində təhsil 
aldığı illərə və ağ finlərlə döyüş illərinə həsr olunmuşdur. 
3-cü otaq - Moskva və Stalinqrad uğrunda döyüşlərə həsr olunmuş otaq 
- Moskva və Stalinqrad uğrunda (1941-1943) gedən döyüşlərə həsr 
olunmuşdur. Bu otaqda qəhrəmanın şəxsi əşyaları nümayiş olunur. 
4-cü otaq - Pribaltika və Belorusiya - (1944-1945) uğrunda gedən 
vuruşmalara həsr olunmuşdur. 
Xatirə zalı- Xatirə zalında ev-muzeyə verilən müxtəlif hədiyyələr, 
qəhrəmanın həlak olduğu gün əynində olan döyüş paltarları, xatirə əşyaları, 
albom və kitabları qorunur. 
Uzaq Latviya, Litva, ABŞ, Norveç, Kanada və başqa yerlərdən gələn 
qonaqlar öz ürək sözlərini xatirə kitablarına yazmışlar. 1973-cü ildə Həzi 
Aslanovun korpus komandiri ev-muzeyində olmuşdur. 1978-ci ildə 
H.Aslanovun igid tankçıları ev muzeyinə gələrək öz ürək sözlərini xatirə 
kitabına yazmışlar. 
Mayak, Dairəvi Qala (Zindan)
- Lənkəran mayakının 1747-1786-cı 
illərdə tikilməsi ehtimal olunur. O zamanlar mayak və həbsxana deyilən 
binalar bir kompleks kimi fəaliyyət göstərirdi. Hər iki binanın arasında gizli 
yol mövcuddur. Mayakın bünövrəsində xüsusi quyu vardır, deyilənə görə 
quyudan keçmiş həbsxana binasına kanalla, tuneləbənzər yeraltı yol 
olmuşdur. Bu yol ilə gəmi ilə gətirilən dustaqlar Mayakdan zindana 
aparılırdı. Bu yolla iki nəfər yan-yana ayaq üstə sərbəst yeriyə bilərmiş. 
Kanalın yan divarlarında hər iki metrdən bir ayrıca rəflərdə şam yandırmaq 
üçün şamdan əvəzi saxsı nəlbəkilər qoyulmuşdur. Hər iki binanın hər 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
340
mərtəbəsində 7 dairəvi otaq vardır və bu bir daha sübut edir ki, hər iki bina 
eyni məqsəd ilə inşa edilmişdir. 
1869-cu ildə həbsxana ləğv edilərək şəhər idarəsinin sərəncamına 
verilmişdir. Şəhər idarəsi Mayakın yuxarı hissəsinə minarə və işıqlandırıcı 
fanar qoymaq üçün əlavə olaraq uyğun qurğu qoydurmuş və onu Kaspi 
Flotilyasının hidroqrafik xidmətinə vermişdir. Mayak Lənkəran şəhərinin 
şimal-şərq hissəsində 38 dərəcə 46 dəqiqə şərq uzunluğu ilə 48 dərəcə 51 
dəqiqə şimal enliyinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşir. Mayakın hündürlüyü 
fanarın qurğusuna kimi 30,5 m, fanar ilə birlikdə 33,4 m-dir. Mayakın 
divarlarının qalınlığı 2 metrdir. 
Mayak 1957-ci ildə yeniləşdirilərək, enli dairəsinin üstü dəmirlə 
örtülmüşdür. 1969-cu ildə Mayakın xidmətinin 100 illiyi qeyd edilmiş və 
onun qapısı üzərində aşağıdakı yazısı olan tunc lövhə vurulmuşdur. 
"Lenkoranskomu Mayaku stoletnıy yubiley. Qidroqrafiçeskoqo Upravleniya 
Ministerstva SSSR". Lakin ikinci bina (Zindan) uzun müddət həbsxana kimi 
istifadə edilmişdir. 2002-cü ilin əvvəllərində Mayakın divarlarına suvaq 
çəkilmişdir. 
Şəhərin cənubunda Mayakın oxşarı olan ikinci bina Zindan Sütəmurdov 
kəndi ilə Lənkəran körpüsünün yanında yerləşir. Bu abidənin təxminən 1747-
1786-cı illərdə Mayakla eyni vaxtda tikilməsi ehtimal olunur. Bina qırmızı 
kərpicdəndir. Ölçüsü 20 x 22 sm-dir. Eyni kərpiclərdən Bəlləbur qalasının 
tikintisində istifadə olunmuşdur. Tikinti forması Mayakın enli dairəsinə 
oxşardır. Hər iki binanın arasında gizli yol mövcuddur. Dustaqları mayakdan 
yeraltı yolla Zindana gətirirmişlər. Bu yolla iki nəfər yan-yana ayaq üstə sərbəst 
yeriyə bilirmiş. Zindandan uzun müddət - 1970-ci ilə kimi həbsxana kimi 
istifadə olunmuşdur. 1970-ci ildən istifadəsiz qalmışdır. Azərbaycan 
Respublikasının Regionlarının Sosial-İqtisadi inkişafı planına əsasən 2006-cı 
ildə bu abidədə təmir-bərpa işləri aparılmışdır. Hazırda bu tikili tarixi abidə 
kimi qorunur. Lənkəran Şəhər İcra Hakimiyyəti Başçısının göstərişi ilə 
burada abadlıq işləri aparılır. 
Bəlləbur qalası
- Bəlləbur qalası orta əsr memarlığının nümunəsidir. 
Abidənin sorağı VIII-IX əsrlərdən gəlir. Qalanın qalıqları Lənkəran 
şəhərindən 9 km aralı Bəlləbur kəndi yaxınlığında yerləşir. Uca dağlar 
qoynunda salınmış bu qala təqribən bir hektar sahəni əhatə edir. Hündürlüyü 
4-5 metr, eni 2 metr olan qala divarları kvadrat formada olan (22 x 22 x 6 
sm) qırmızı kərpicdən və çay daşından hörülmüşdür. Hər tərəfi dağ, ətrafı 
yaşayış məntəqələri ilə hüdudlanmış Bəlləburun yerləşdiyi ərazi böyük 
hərbi-strateji əhəmiyyətə malik imiş. VIII-XIV əsrlərdə böyük bir ərazinin 
hər tərəfinə buradan nəzarət edilirmiş. Bəlləbur həm də möhtəşəm qala 
şəhərmiş. 1869-cu ildə Səidəli Kazımbəyoğlu tərəfindən qələmə alınmış 
«Cavahirnameyi-Lənkəran» kitabında vaxtilə IX əsrdə Lənkəranın Bəlləbur 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
341
qalasında yerləşdiyi ehtimal edilir. Qalanın ərazisində saxsı su boruları olan 
məişət binalarının qalıqları durur. 
Bəlləbur qalasının adı da uzun zaman təhriflərə məruz qalmışdır. Bir 
sıra görkəmli tarixçi alimlər Bəlləbur qalasının xürrəmilərin əsas dayaq 
məntəqələrindən olduğunu təsdiqləyirlər. «Oçerki po istorii SSSR XI-XIII 
vv» (Moskva 1953) məcmuəsində də Bəzz qalasının Talışda yerləşdiyi 
göstərilir. N.A Karaulovun tərtib etdiyi xəritədə isə iki Bəzzin mövcudluğu 
qeyd olunur: «Odin Bazz po vsey veroyatnosti naxodilsya na nıneşnoy 
russkoy persidskoy qranits, na mesto selo Oliabat, a druqoy ne somnenno 
nazıvaetsya Alvadı» (SMOMPK XXXVIII, Tiflis, str. 61. prim.44).Tarix 
elmləri doktoru Z.İ.Yampolski «Babək üsyanı» (Bakı, 1941, səh 28) adlı 
əsərində də Bəzzin Lənkəranda yerləşməsi barədə yazmışdır. 
Böyük Bazar Məscidi 
- Lənkəranda tikilən məscidlər XIX əsrin 
axırları, XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu məscidlər öz milli üslubu, 
memarlıq kompozisiyası baxımından Cənubi Azərbaycanın memarlıq 
ənənələri ilə bağlıdır. Böyük bazar məscidi XIX əsrdə inşa olunmuşdur. 
Təşəbbüskarları və baniləri Kərbəlayi Qulu, Kərbəlayi Ağaqulu və Hacı 
Mirağa olmuşdur. Məscidin 1929-cü ilədək altı təkyəsi olmuşdur. Həmin 
təkyələrə onu inşa edənlərin adları verilmişdir. Kərbəla Hüseynin, general 
Hacı Mirabbas xan Talışinskinin, Kərimovların, Hacı Manafın və Hacı 
Əsləsgərin təkyələri otuzuncü illərdə dağıdılmışdır. 
Kiçik Bazar Məscidi - 
Yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan Kiçik 
bazar məscidi XX əsrin əvvələrində - 1904-cü ildə tikilmişdir. Məscidin 
inşasında əsasən qırmızı kərpicdən, yerli qiymətli meşə materiallarından, 
kirəmitdən istifadə edilmişdir. Lənkəran məscidlərinin başqa regionlarda 
olan məscidlərdən fərqli cəhəti minarələrin olmamasıdır. Məscid ilk dəfə 
1906-cı ildə Kiçik bazar camaatının köməyi ilə inşa olunmuşdur. Məscid 
Tağı bəy, Ağa bəy, Molla Nəsir və başqalarının vəsaiti ilə tikilmişdir. 
Nəccarı üsta Rəhim və atası olmuşdur. 
Şeyx Zahid Türbəsi - 
Şeyx Zahid İbn Şeyx Rövşən Əmir (1215-1300) 
XIII əsrin tanınmış alimi, filosof və təriqət başçılarından olmuşdur. Onun 
türbəsi Lənkəranın Şıxəkəran kənd qəbirstanlığındadır. Onu bütün şərqdə bir 
mutəfəkkir alim kimi tanımışlar. Respublikamızda müstəqillik bərpa 
edildikdən sonra muxtəlif ölkələrdən Lənkərana gələnlər bu turbənin yeri ilə 
maraqlanırdılar. 1990-cı ildə Şeyx Zahidin qohumu Türkiyədən Lənkərana 
gəlib türbəni ziyarət etmişdir. Türkiyəli qonaq onun haqqında maraqlı bir 
sənəd gətirmişdir. Bu kitab belə adlanırdı: «Türükü-ü-Aliyə-i Halvetiyye 
silsiləsində və təriqətin təməlində yer alan böyük murşidlərin bəzilərinin 
həyat münakibləri» (yəni məskənləri). Kitabda ən qədim dövrdən əsrimizə 
qədər davam edən bir çox məşhur şeyxlər haqqında qısa məlumat verilir. 
Şeyx Zahidin əsl adı Tacəddin İbrahim, atasının adı isə Rövşən Əmirdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
342
Şeyx Xəlifə Türbəsi - 
Seyid Xəlifə turbəsi XIX əsrin yadigarıdır, Cil 
kəndində yerləşir. El arasında bu türbəyə "Sexəlifə" deyilir. Burada 
hündürlüyü 1m 40 sm-ə çatan qəbirüstü abidələr mövcuddur. Baş 
daşlarındakı təsvirlərdə əl, ayaq izləri, ox, qılınc, nizə, əmud və başqa silah 
növlərinin təsviri olan daş parçalar diqqəti cəlb edir. Qəbirüstü abidələrdə 
günəşi əks etdirən simvollar da həkk olunmuşdur. Ziyarətgah türbənin 
yaxınlığında isə bir sal daşı üzərində ayaq izi vardır ki, xalqın etiqadına görə 
oraya "Əli ayağı" deyirlər. Deyilənlərə görə, "Seyid xəlifə" türbəsində 
Ərəbistandan Yezidin atası Müaviyyənin zülmündən qaçıb gələn çoxlu 
seyidlər və üləmalar da dəfn olunmuşdur. Türbədə həm atəşpərəstlik, həm də 
islam dininin nümunələrinə rast gəlinir. Əldə olunmuş məlumatlara görə 
burada atəşpərəstlərin dini abidələri də vardır. 
Istifadə olunun ədəbiyyat siyahısı 
1.Rəhimov S. H. Turizm-ekskursiya işinin təşkili. Dərs vəsaiti. Bakı-2004. 
310 s. 
2.Turizm sənayesinin inkişafına dair strateji yol xəritəsi. 2016. 100 s. 
3.Yeganlı S.T., Hacıyev E.M. Turizm. Dərs vəsaiti, Bakı, 2006. 324 s. 
https://lankaranmuzeylari.jimdo.com 
https://az.wikipedia.org/wiki/ 
https://azertag.az/xeber/LANKARAN 
https://az.wikipedia.org/wiki/Balab%C3%BCr_qalas%C4%B1 
https://az.wikipedia.org/wiki/Zindan_qalas%C4%B1 
http://www.science.gov.az/institutes/768 
http://www.mct.gov.az 
http://azerbaijan.az 
http://lenkeran-ih.gov.az/ 
http://www.science.az 
R.Ragsana 
Cultural treasures 
Sammary
The article tells about historical monuments of the country and 
museums in Lankaran, the southern part of Azerbaijan. These museums, 
detailed information about historical monuments are given. The history of 
these monuments and their development stages are mentioned. The article 
also mentions the importance of these monuments. Historical cultural 
monuments are one of the important factors affecting the development of 
tourism, making the country attractive to tourists. Because tourists traveling 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
343
to the country are interested in the history of the country, their cultural and 
cultural samples. In turn, each country benefits from cultural heritage 
examples to prove its role in the formation of human civilization and to 
present it to the world. Tourism, in turn, serves as a means of promoting the 
country's cultural heritage to the world. In recent years in Azerbaijan, where 
there are ancient settlements and monuments, besides other types of tourism, 
special attention is paid to the development of cultural tourism. As a result, 
the increase in the number of tourists to Lankaran was also mentioned in the 
article. 
Р.Рзаева
Культурные ценности 
Рез
ю
ме
В статье рассказывается об исторических памятниках страны и 
музеях в Лянкяране, южной части Азербайджана. Эти музеи, подробная 
информация об исторических памятниках. Упоминаются истории этих 
памятников и их этапы развития. В статье также упоминается важность 
этих памятников. Исторические памятники культуры являются одним 
из важных факторов, влияющих на развитие туризма, делая страну 
привлекательной для туристов. Потому что туристы, путешествующие по 
стране, интересуются историей страны, ее культурными и культурными 
образцами. В свою очередь, каждая страна извлекает выгоду из примеров 
культурного наследия, чтобы доказать свою роль в формировании чело-
веческой цивилизации и представить ее миру. Туризм, в свою очередь, 
служит средством содействия культурному наследию страны миру. В 
последние годы в Азербайджане, где есть древние поселения и памятники, 
помимо других видов туризма, особое внимание уделяется развитию куль-
турного туризма. В результате в статье также упоминалось увеличение 
числа туристов в Лянкяране. 
Rəyçi: Bahadur Bilalov 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
344
SAMİRƏ ƏHMƏDOVA
Mingəçevir Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
ABŞ-DA ETNİK-SİYASI BİRLİYIN SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ. 
AMERİKA MULTIKULTURAL GERÇƏKLİYİ ƏDƏBİ-BƏDİİ 
MƏNBƏLƏRİN DİLİ İLƏ 
Açar sözlər: 
Etnik-mədəni müxtəliflik, etnik-siyasi birlik, multikulturalizm, 
“əridən qazan”, “vahid Amerika kimliyi”, multikulturalizmin ABŞ 
modifikasiyası, ingilis-sakson konformizmi,“Amerika inqilabı, identifikasiya
Ключевые слова:
этническое культурное разнообразие, национально-
политическое единство, мультикультурализм,«плавильный котел», 
«одноамериканская идентичность», американская модификация муль-ти-
куль--турализма, англо-саксонский конформизм, «американская револю-
ция», идентификация 
Key words:
ethnic cultural diversity, national-political unity, multiculturalism, 
"Melting pot", "unit American identity", American modification of multicul-
turalism, Anglo-Saxon conformism, "American revolution", identification 
Dünya xalqlarının və irqlərinin ən rəngarəng şəkildə təmsil olunduğu 
ölkələrdən biri də Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. Xristofor Kolumbun (ital. 
Cristoforo Cilombo –
1451-1506) və Ameriqo Vespuççinin (lat. 
Americus 
Vespucius
– 1454-1512) Amerika qitəsini kəşf etmələri ilə bağlı “Yeni 
dünya” epiteti qazanmış bu unikal məkana dünyanın hər yerindən insanların 
kütləvi miqrasiyası bu günədək səngimək bilmir. Öz sirli cazibəsi ilə bu 
məkan daim düşünən beyinləri, qızıl hərislərini, sərgüzəşt arxasınca 
qaçanları, eləcə də boynunda tanrı xaçı daşıyanları, bir sözlə, xoşbəxtlik, 
gözəl və mənalı həyat axtarışında olanların hamısını özünə cəlb etmiş və bu 
gün də edir. Məhz bu cazibənin nəticəsi olaraq, bu gün “Amerika xalqı” 
adlanan monolit bir sosium dünyanın ən qüdrətli etnik-siyasi birliklərindən, 
superetnoslarından biri kimi özünü təsdiq etmişdir.
ABŞ-ın milli tarixi quldarlıqla, qaradərili afrikalıların kölə qismində 
zorla Amerikaya köçürülməsi ilə, Şimali Amerika hindularının kütləvi 
şəkildə məhv edilməsi kimi zorakı aktlarla başlanmışdır. Bununla belə, bu 
gün ABŞ dünyada əsl demokratiyanın, siyasi plüralizmin, tolerantlığın və 
mədəni müxtəlifliyin nümunəsi kimi özünü təsdiq etmiş dövlətdir.
ABŞ-da mövcud olan etnik-siyasi birliyin tədqiqi ilə məşğul olan 
alimlər belə hesab edirlər ki, son yüz əlli il ərzində ölkədə bütün dünya 
xalqlarının etnik-mədəni sintezindən spesifik bir sosium “amerika siyasi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
345
milləti” yaranmışdır. Bu sosiumda ingilis-sakson elitasının müstəsna rolu 
vardır və o, dövlətyaradan faktor kimi tanınır. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Amerika sosiumunun etnik-
siyasi baxımdan təşəkkülü və formalaşması, həmçinin onun multimədəni 
məzmunu haqqında diskussiyalar öz əksini elmi və bədii ədəbiyyatda 
tapmağa başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerika ədəbiyyatında bu motiv 
bütün XX əsr boyu öz aktuallığını itirməmiş və müasir dövrdə qlobal 
miqyasda baş verən etnik-siyasi və dini-mədəni münasibətlərlə əlaqədar daha 
effektli üsullarla ədəbi-bədii müstəviyə çıxarılmışdır.
ABŞ-da yeni etnik siyasi mühitin təşəkkülü və amerika millətinin 
formalaşmasına aid ən populyar və fundamental elmi və bədii əsərlər, bir 
qayda olaraq, immiqrant mühitindən çıxmış, mühacirəti və onunla bağlı 
bütün fəsadları yaşamış mütərəqqi şəxsiyyətlərin qələmindən çıxırdı. Ədəbi 
təxəllüsü C. Hektor Sent-Cons olan Fransa əsilli Krevker Mişel Qiyom Jan 
de ( ing. 
J. Hector Shent-Cohn 
- 1735-1813 – fransız mənşəli immiqrant 
1754-cü ildə Fransadan Kanadaya mühacirət etmişdi), Con Dikinson (ing. 
John Dickinson – 
1732-1808 – Amerika dövlət xadimi, vəkil, konqressmen), 
İsrael Zanqvill (ing. 
Israel Zangwill
- 1864-1926 – Rusiya imperiyasının 
tərkibinə daxil olan Polşa çarlığından İngiltərəyə mühacirət etmiş yəhudi 
mühacirin oğludur), Soll Bellou (ing. 
Saul Bellow
– 1915-2005 – doğuluşdan 
adı Solomon Belousovdur – XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasından 
Amerikaya mühacirət etmiş yəhudu mənşəli mühacirin oğludur) [2]. Xaled 
Hosseyni (ing. 
Khaled Hosseini
– 1965 – Əfqan diplomatının oğludur. 1973-
cü ildə Əfqanıstan kralı Məhəmməd Zahir şahın (1933-1973) devrilməsindən 
sonra ailəsi ilə birlikdə ABŞ-a mühacirət etmişdir). 
Amerika millətinin təşəkkülü və formalaşması prosesini ən parlaq 
cizgilərdə tərənnüm edən mütəfəkkirlərdən biri Mişel Qiyom Jan De 
Krevkerdir (1735-1813). Krevker 1735-ci ildə Fransada Kann şəhəri 
yaxınlığında anadan olmuşdur. 1754-cü ildə Kanadaya mühacirət etmiş, 
topoqraf qismində Amerikaya səyahət etmişdir. 1769-cu ildə yerli amerikalı 
qadınla evlənmiş və Nyu-York yaxınlığında fermaya sahib olmuşdu. Bir 
müddət, daha dəqiq, 1780-1783-cü illərdə Fransada yaşamış və həmin dövr 
ərzində özünün ən məşhur əsəri olan “Amerika fermerinin məktubları” (ing. 
Letters from an American Farmer – 
1782) oçerklər toplusunu yazmışdı. 
Krevker öz oçerklərini “Jeyms Sent- John” təxəllüsü ilə dərc etdirirdi. O, bu 
oçerklərdə Şimali Amerika koloniyalarında mövcud olan kənd həyatını, kənd 
zəhmətkeşləri arasında formalaşmaqda olan yeni ictimai-iqtisadi və sosial-
mədəni münasibətləri təsvir edir, Amerika kəndində müxtəlif etnosların 
bazasında amerika millətinin necə yaranmasını və formalaşmasını tərənnüm 
edirdi. Bütün varlığı ilə mütərəqqi dəyərlərin apologeti olan Krevker, eyni 
zamanda Amerika inqilabının tərəfdarı deyildi və hesab edirdi ki, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
346
Amerikanın yaradılması bəşər tarixində ən böyük separatizm aktlarından 
biridir və o, eyni qəbildən olan, lakin müxtəlif düşünən milyonlarla insanın 
qanı bahasına baş tutmuşdur [12].
Krevker amerikalı fermerin gündəlik həyatını, məişətini, arzu və 
istəklərini, iqtisadi və mədəni imkanlarını, həmçinin etnik-mədəni və milli-
siyasi münasibətlər sistemində rolunu ədəbi-bədii baxımdan təsvir etməklə, 
Avropanın və dünyanın diqqətinə Amerikada sülh şəratində yaşmaq, inkişaf 
etmək və var dövlət toplamaq üçün necə bir münbit şəraitin olmasını bədii 
obrazların dili ilə çatdırır və bütün istedadını səfərbər edərək bu həqiqəti təbliğ 
və təşviq etməyə çalışırdı. Bu ideyalar həm də ona görə inandırıcı görünürdü ki, 
Krevker bütün bu proseslərə neytral mövqedən baxır və buna görə də vəziyyətin 
bütün önmühakimələrdən uzaq olan təmiz və ideal təsvirini yarada bilirdi. O, 12 
məktubdan ibarət olan “Amerika fermerinin məktubları” adlanan oçerklər 
toplusunda çağdaş Amerikanı kənd zəhmətkeşləri üçün əsl cənnət adlandırırdı. 
Krevkerin ideyalarından ruhlanan çoxlu syada ədiblər mütəfəkkirlər və 
siyasətçilər, o cümlədən Con Dikinson (1732-1808), Tomas Cefferson (1743-
1826), Ralf Uoldo Emerson (1803-1882), Çarlz Dikkens (1812-1870) və 
başqları öz bədii ideyalarında və siyasi platformalarında Krevker ruhunu 
tərənnüm edirdilər. 
Krevker sözügedən dövrdə Avropa mütəfəkkirləri və alimləri içərisində 
ilk şəxs idi ki, oz öçerklərində Amerikanı və formalaşmaqda olan yeni 
Amerika sosiumunu dərin sosial-mədəni analizə məruz qoyur və “Yeni 
dünyanın” yeni insanının xarakterini, dünyagörüşünü, məsləyini, məzhəbini 
və kredosunu təsvir edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, İsrael Zanqvildən əvvəl 
“Nəhəng əridən tiyan” (ing. 
“Gigantic melting pot”
) ideyasını Krevker irəli 
sürmüş və Amerikanı bütün dünya millətlərinin qovuşduğu bir məkan 
adlandırmışdı. 
Krevker “Amerika fermerinin məktubları” oçerklər toplusunda “Bu 
yeni insan, bu amerikalı kimdir?” sualına çox orijinal üslubda cavab verir. O 
iddia edir ki, “amerikalı, ilk növbədə puritan ruhlu avropalı, yaxud onun 
nəslindən olan insandır.
O, bütün keçmiş önmühakimələrdan və vərdişlərdən 
imtina etmiş, yeni həyat tərzindən ən gözəl olan yenilikləri mənimsəyən 
insandır”.
Krevker amerikalı adlanan yeni etnosu əvvəllər (Avropada) 
“münbit torpağa möhtac olan və sərt iqlim şəraiti nəticəsində solan bitkiyə” 
bənzədir və iddia edir ki, “Amerika kimi münbit mühitdə o, güclü köklər 
saldı və çiçəkləndi”. “Bu torpaq ona çörək verdi. O, əsrlərlə arzu etdiyi 
rifahını, əsl insani hüquq və azadlıqlarını, bəşəri və ilahi müdafiəsini burada 
tapdı. Müxtəlif motivlərin diqtəsi ilə bura gələn “keçmiş avropalı” burada 
yeni qanunlar, yeni həyat tərzi, yeni ictimai sistem qazandı”. Beləliklə, hələ 
qədim yunan dramaturqu və kamedioqrafı (“
Komediyanın atası
”) 
Aristofanın (e.ə. 445-385), qədim Roma şairi Mark Pakuviusun (lat. 
Mark 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
347
Pacuvius
- e.ə. 220-130) və qədim Roma siyasətçisi Markus Tullius 
Siseronun (lat. 
Marcus Tullius Cicero
- e.ə. 106-43) “Tuskulian söhbətləri”, 
(yaxud “Tuskulian disputları” - lat. “
T
usculanae 
disputationes”
) adlı etik-
fəlsəfi traktatında [8.108] 
ifadə olunmuş “Ubi bene ubi patria” (“
Harada 
günün xoş keçirsə, ora vətəndir
”) 
ideyası tam şəkildə reallaşmış oldu. 
Amerikaya pənah gətirmiş avropalı bu möhtəşəm diyarın ağuşunda özü üçün 
əbədi və möhtəşəm “
Alma mater
” (latın dilindən tərcümədə “yedizdirən, 
çörək verən ana” deməkdir) qazandı. Məhz bu səbəbdən bütün Avropa 
etnosları və milliyyətləri Amerikanın ümumiləşdirilmiş obrazında öz əksini 
və ifadəsini tapır. Krevker iddia edir ki, millətlərin belə qovuşmasına başqa 
heç yerdə rast gəlmək mümkün deyil. “Doğrudur Avropanın özündə çoxlu 
sayda ailələr var ki, baba ingilis, nənə holland, onlardan olmuş oğlanın həyat 
yoldaşı isə fransızdır. Öz növbəsində bu izdivacdan doğulmuş oğlanlar və 
qızlar da müxtəlif milliyyətlərin nümayəndələri ilə ailə qurmuşlar. Lakin 
Amerikada millətlərin qovuşmasından “yeni milli tip”, hətta “yeni insan 
nəsli” formalaşır və bu yeni nəslin əməyi və zəkası sayəsində gələcək 
nəsillər dünyanı dəyişəcəklər”. Daha sonra Krevker vurğulayır ki, 
Amerikalılar qərb piliqrimlərinin nəsilləridir və onlar özləri ilə Amerikaya 
fövqəladə enerji və əməksevərliklə yanaşı, bütün Qədim və Orta əsrlər Şərq 
və Qərb tarixindən əxz və hifz etdikləri bilikləri, din, elm və incəsənət 
sahəsində topladıqları adət və ənənələri, vərdiş və bacarıqları gətirmişlər. 
Məhz bu dəyərlər sayəsində amerikalılar tarixdə misli görünməmiş unikal bir 
ictimai sistem yaratmağa nail olmuşlar [1 - 71-72]. 
Siyasi fəaliyyətində və ədəbi yaradıcılığında Amerika dövlətinin və 
amerikan millətinin təşəkkülünü və formalaşmasını tərənnüm edən görkəmli 
şəxslərdən biri də Con Dikinsondur (ing. 
John Dickinson - 
1732-1808). 
Dinkinson o yazıçılardandandır ki, onun əsərləri Amerika inqilabının (1776) 
ideoloji cəhətdən yetişməsi üçün şərait yaratmışdı. Lakin o, vigilər (ing. 
Whigs
– şotland dilində “whigamore” sözündən yaranmışdır və mənası “
yabı 
güdənlər
” deməkdir. Britaniya liberallarının qədim adı, ticarət-sənaye 
burjuaziyasının siyasi partiyası, 1859-cu ildən isə Böyük Britaniya Liberallar