Microsoft Word Toplu esas Toplu 8 doc

part of education. Children may not feel they’re learning when their lessons 
are introduced through games. Puzzles and games help children to think 
creatively and face challenges. 
13. Start School Clubs or Groups
What about starting an after 
school club or group? Being a teacher you may not get enough time to work 
on interesting topics that you are passionate about. You can share your views 
and learn more from others when you have school clubs or groups. 
14. Refer Books On Creativity
To be a creative teacher, you need to 
do some research on creative ideas and techniques. There are a lot of books 
on creativity. Choose some of the best works and start learning, it will be 
helpful for your professional development as well. 
15. Love What You Do
You can give your best only if you truly 
love what you do. You will be more creative and inspired when you are not 
stressed. Loving your work keep you relaxed and give you room to 
experiment new ideas. 
16. Introduce Lessons Like a Story
Just think, why do you watch 
movies with much interest? You like to watch movies because there is 
always an interesting story to keep you engaged. Like that, learning sessions 
become more interesting when you introduce it like a story. If you are 
creative even math lessons can be related to interesting stories. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
59
Literature: 
1. Bocharova OV, Kasharnaya SM. The use of electronic textbooks in the 
teaching of subjects: Guidelines for teachers of UNPO. Kurgan: IPKiPRO of 
Kurgan Region; 2008.
2. Bocharova OV, ArefyevaON.Application of ICT in the classroom and 
after school. Kurgan: IPKiPRO of Kurgan Region; 2008.
3. Kashina ES. Tradition and innovation in the methods of teaching foreign 
languages. Samara: Univers-Grupp; 2006.
4. Galskova ND. Modern methods of foreign languages teaching. Moscow: 
ARKTI; 2003.
5. Druzhinin VI, Krivolapova NA. Organization of innovative activity in 
educational institution. Kurgan: IPKiPROofKurganregion; 2008.
F.Quliyeva 
M.Əsgərova 
Xarici dilin tədrisində istifadə olunan innovativ metodlar 
Xülasə 
Məqalədə xarici dilin tədrisində istifadə olunan innovativ metodlar-
dan bəhs olunur. Əvvəllər xarici dilin tədrisində qrammatik-tərcümə meto-
dundan istifadə olunurdu. Hal-hazırda bu metod Avropanın bəzi ölkələrində 
tətbiq olunur. Görkəmli dilşünaslar hesab edirlər ki, xarici dilin tədrisində ən 
yaxşı metod sənə uyğun olan metoddur.
Xarici dilin tədrisi prosesində tələbələr özləri təhsil prosesinə cavabdeh 
olmalı, müəllimlər isə onların işini yönləndirməlidirlər. Müəllimin əsas vəzifəsi 
tələbələrin diqqətini cəlb etməkdir. Xarici dillərin tədrisində bu metodlardan 
istifadə olunur: kreativ tədris, audio və video vasitələrdən istifadə, tədrisdə real 
həyatdan olan situasiyalardan istifadə, sinifdən kənar dərslər, rol oyunu, yeni 
ideyalara dəstək, qruplarla iş. Innovativ metodlar təhsil sisteminin 
modernizasiyasının tərkib hissəsidir. Innovativ metodlar müəllimlərə dərsləri 
daha maraqlı etməyə kömək edir.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
60
Ф.Гулиева
М.Аскерова 
Инновативные методы, используемые в преподавании 
иностранного языка 
Резюме 
В статье рассказывается об инновативных методах, используе-
мых в преподавании иностранного языка. Раньше в преподавании 
иностранного языка использовался метод грамматического перевода. В 
настоящее время этот метод используется лишь в некоторых странах 
Европы. Выдающиеся лингвисты считают, что в преподавании 
иностранного языка самый лучший метод- это тот метод, который 
предпочитаешь. В процессе обучения иностранному языку студенты 
должны сами нести ответственность за процесс обучения, а учитель 
всего лишь направляет их деятельность. Основная задача учителя 
завладеть вниманием студентов.
В преподавании иностранных языков используются следующие 
методы: креативное обучение, использование аудио и видео матери-
алов, использование на уроке ситуаций из реальной жизни, уроки вне 
класса, ролевая игра, поощрение новых идей, работа в группах.Иннова-
тивные методы- это составная часть модернизации всего процесса 
обучения.Инновативные методы помогают учителям сделать их уроки 
более интересными. 
Rəyçi: Aidə Həsənova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
61
MAYA ƏHMƏDOVA
Bakı Slavyan Universiteti 
[e-mail] 
MƏNA, MƏZMUN VƏ PRAQMATİKA 
Açar sözlər: 
Məna, məzmun, praqmatika,interpretasiya, konstruksiya. 
Keywords:
content, content, pragmatics, interpretation, design. 
Ключевые слова: 
контент, содержание, прагматика, интерпретация, 
дизайн.
Linqvistik praqmatika dilçiikdə yeni istiqamətdir.Onda ritorika, üslubiy-
yat,sosiolinqvistika, psixolinqvistika və digər elmlərin son nailiyyətlərindən 
yetərincə istifadə edir. Kommunikasiyada danışanın lazımi effekti alması üçün 
dil vahidlərinin yenidən işlənilməsi məsələləri linqvopraqmatikada öyrənilir 
(6)
Bu vaxt cəmiyyətin mədəni inkişafı ,subyektin yaş və intellektual səviyyəsi, 
profesional məşğuliyyəti kimi digər mühüm məsələlər linqvopraqmatikada 
öyrənilir. 
Praqmatika XX əsr dilçiliyinin ən mühüm nailiyyətlərindən biridir. 
Praqmatik dilçiliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarət idi ki,dil 
vahidlərinə insan amili nöqteyi-nəzərindən yanaşılırdı. XX əsrin 60-70-ci 
illərində praqmatik dilçiliyin böyük vüsətlə inkişaf etməsinin səbəbi də 
bununla izah oluna bilər. Dilçilikdə “praqmatika” termini keçən əsrin 20-ci 
illərindən işləməyə başlanılmışdır. Bu termin Ç. Morrisin üçlük nəzəriy-
yəsində(semantika, sintaktika, praqmatika) işlənəndən sonra daha da aktivləşmiş 
və koqnitiv dilçiliyin əsas anlayışlarından birinə çevrilmişdir.Onun semiotik 
konsepsiyasında praqmatika dil işarəsi ilə onu istifadə edən arasındakı əlaqəni 
ifadə edir. Bundan sonra həmin terminlə bağlı müxtəlif tədqiqat əsərləri 
meydana gəlmiş və onlar həmin terminin əhatə dairəsini müəyyənləşdirməyə 
çalışmışlar. Ancaq Ç.Morris həmin məsələyə konseptual yanaşmış və aşağıdakı 
kimi izah vermişdir: Sintaktika işarələrarası münasibətləri,semantika işarə ilə 
obyekt arasındakı münasibətləri bildirirsə, praqmatika işarələrin impretatora 
münasibətini bildirir.Amerika dilçiliyində Ç.Morrisin bu fikirlərinə etiraz 
edənlər də oldu. Səbəb də bu idi ki, Morrisin bu bölgüsündə praqmatika 
semantikanın bir hissəsi kimi qəbul olunurdu. Bundan sonra Ç.Morris öz 
konsepsiyasında belə bir düzəliş edir: Praqmatika semiotikanın bir sahəsidir; 
burada işarənin yaranması, istifadəsi istifadənin nəticəsini öyrənir. Nəticə 
etibarı ilə praqmatikaya üç cür yanaşma formalaşır; fəlsəfi,linqvistik-
semantik və fəlsəfi dilçilik. Qeyd olunan konsepsiyalarda əsas anlayış 
mənanın denotatsiyası ,məna və linqvistik ifadənin işlənilməsidir. Birinci 
Karnapın ardıcılları tərəfindən müdafiə olunur( fəlsəfə və formal məntiqdə). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
62
Həmin konsepsiyaya görə, dil interperativ sistemi nümayiş etdirir, həmin 
sistemdə denotasiyanı ifadələrə yazır. Bu konsepsiyada ifadənin mənası obyekt-
lərə görə təhlil olunur. Bu halda praqmatika müəyyən sintaktik ifadələrin 
interpretasiyasını işləndiyi kontekstual şəraitə görə öyrənir. İkinci istiqamətə 
görə,birinci yerə denotatı deyil, mənanı çəkir, yəni məsələyə məntiqi nöqteyi-
nəzərdən yanaşırlar. Həmin konsepsiyada məna digər mənalarla qarşılıqlı 
şəkildə öyrənilir.Burada ifadələrin mənası sərbəst-kontekstual mənaya görə 
(asılı-kontekstual mənaya görə deyil) müəyyənləşir.Üçüncü konsepsiyaya görə, 
məna nəzəriyyəsində mərkəzi yeri dilin ifadələrindən istifadədir.Bu konsep-
siyada “praqmatika” az işlənir,onun əvəzinə “nitq aktı “ terminindən istifadə 
olunur. Dilçilər belə bir fikir irəli sürürlər ki, məhz bu akt linqvistik 
praqmatikaya aid tədqiqatların geniş vüsət almasına böyük stimul vermişdir. 
Buna görə də T. Van Deyk belə hesab edir ki,praqmatika başqa yolla dilçiliyə 
gəlib, nəinki semantikadan
(3).
Praqmatikanın geniş anlamda qəbul edilməsi ilə 
də bağlı konsepsiya vardır.Bu da dildən kommunikantların istifadə şərtləri ilə 
bağlıdır. Bu şərtlərə kommunikantın intellektual səviyyəsi, nitq şəraiti, sosial 
vəziyyəti psixoloji və bioloji xüsusiyyətləri, yer və məkan və s daxildir.Buna 
müvafiq olaraq praqmatikaya nitq aktı haqqında nəzəriyyə,nitq ünsiyyətinin 
qaydaları və konvensiyası daxil edilmişdir. Praqmatikaya geniş planda baxış 
insana,onun ünsiyyət məqsədinə, kommunikativ situasiyaya, subyektin lider və 
ya icraçı olmasına və s.istinad edir.Nitq prosesində kommunikant söylədiyi 
fikri özü-özlüyündə təhlil edir, qəbul edən də eyni dərəcədə onu öz 
düşüncəsi süzgəcindən keçirir. Deməli, praqmatikanın geniş planda qəbul 
edilməsi nitqin törəməsi, anlaşılması və dəyərləndirilməsi kimi geniş 
məsələləri əhatə edir. Onların fikrincə, praqmatika nitqin skeletini təşkil edir. 
Deməli, praqmatikanı geniş planda qəbul edənlər cümlə və ya mürəkkəb 
sintaktik bütövlərlə ifadə olunan nitq aktını əsas götürürlər və bunlar üçün 
konkret nitq situasiyası əsas şərt kimi qəbul olunur. R.Karnap,R.Monteqo, -
M.Kressuela və s . praqmatikanın qeyd olunan konsepsiyasının müəllifləri 
sayılırlar.Praqmatikanı dar mənada qəbul edənlər isə onun məna və məzmun 
sahəsinə aid edənlərdir. Bu konsepsiyada semantika ilə məna qarşılıqlı 
şəkildə- bir-birini tamamlayan anlayışlar kimi qəbul olunur. Bu linqvofəlsəfi 
konsepsiyadır. Bütün bu deyilənlərə əsasən praqmatkanı aşağıdakı yanaş-
malar şəklində ümumiləşdirmək olar: 
1.
Komplementarik yanaşma. Bu , Ç.Morrisin yanaşmasıdır. Həmin 
yanaşmaya görə semantika ilə pramatika bir-birini tamamlasalar da, dil 
işarəsinin fərqli aspektləridir. 
2.
Praqmatizm. Bu yanaşma L.Vitgenşteynə aiddir. Bu konsepsiyaya 
görə, sözün mənasını deyil, işarənin funksional mənasını öyrənmək 
lazımdır.L.Vitgenşteynin nəzəriyyəsi semantika ilə praqmatikanın qarşılıqlı 
əlaqəsini nəzərdə tutur və dilin antroposentrik xüsusiyyətini ön plana çəkir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
63
3.
Semantizm. Bu konsepsiyanın əsas nümayəndələrindən biri 
A.Vejbiçkayadır. Həmin yanaşmanın ümumi məzmunu ondan ibarətdir ki, 
insan nitqini qurarkən şüurunda praqmatik təhlil aparır, sonra isə linqvistik 
qəlibləşməyə keçir.Praqmatikaya belə yanaşanlar semantikanı praqmatikaya 
aid edirlər. 
4.
Linqvistik praqmatika. Bu konsepsiyaya görə,praqmatika dil 
işarələrinin nitqdəki funksiyasını öyrənir
(9).
Praqmatikanın əsas mövzusu kommunikasiyadır. Sadəcə olaraq 
kommunikasiya yox, danışanın kommunikativ məramı və qarşı tərəfdə adekvat 
düşüncənin yaradılmasıdır. Onun əsas çıxış nöqtəsi dinləyiciyə-qəbulediciyə 
istiqamətlənməsidir. Burada söhbət monoloqdan və y dialoqdan deyil, ümumən 
kommunikasiyadan gedir. Çünki istər monoloji və ya istərsə də dialoji olsun, 
nitq adresata göndərilir.Deməli, onun hədəfi vardır; hədəfi varsa, onun müəyyən 
məqsədi var, nitq də onun üzərində qurulur. Müasir linqvopraqmatika geniş 
sosial kontekstdə insan fəaliyyəti aspektində dilin öyrənilməsi kimi də qəbul 
olunur. Dilçilərin nitqdə dil vahidlərinin funksiyasına diqqət göstərməsinin bir 
səbəbi də praqmatika ilə, yəni həmin dil vahidinin kommunikativ xüsusiyyətləri 
ilə bağlıdır. Buraya iki məsələdaxildiur: Birincisi ,bəhs olunan dil vahidinin 
müvafiq praqmatik şəraitdə -situasiyada işlənmə xüsusiyyəti; ikincisi,müxtəlif 
praqmatik parametrlərin təsiri ilə mənanın reallaşması. Bunun birincisini 
xarici praqmatika, ikincisini isə daxili praqmatika adlandırmaq olar. Dilçilər 
bu faktlardan istifadə edərək sözün, eləcə də cümlənin praqmatikasından 
bəhs edirlər. 
Yuxarıda qeyd olunan yanaşmalar praqmatikanın müxtəlif aspektlərini 
özündə cəmləşdirir. Zənnimizcə, praqmatikaya linqvistik yanaşma , yəni dil 
vahidlərini funksional baxımdan öyrənmək daha məqsədyönlüdür. Çünki dil 
vahidləri nitqdə semantik konkretləşməyə məruz qalır; nitqin ideya 
istiqamətindən asılı olaraq konkret məqsədə yönəldilir. 
Praqmatika fənlərarası xüsusiyyətə malikdir; o, dilçilik, fəlsəfə, 
sosiologiya və psixologiya və s. elmlərlə sıx əlaqəlidir. Bu sahədə aparılan 
tədqiqatlar zamanı bəzən elə olur ki, müəyyən predmetlərin təhlilində həmin 
fənlərin sərhədləri o qədər yaxınlaşır ki,onları fərqləndirmək çox çətinləşir. 
Bir tərəfdən keçən əsrin 70-ci illərində həmin elmlərin sürətli inkişafı, digər 
tərəfdən , keçən əsrin 1970-ci ildə Beynəlxalq simpoziumun keçirilməsi 
böyük təsirə malik olmuş ,bu sahədəki elmi tədqiqatlar intensivləşmiş və 
praqmatika dilçiliyin yeni istiqamətinə çevrilmişdir. Praqmatikanın meydana 
gəlməsinin mühüm şərtləri vatdır: 
1.XX əsrin sonuXXI əsrin əvvəllərində dilçilikdə antroposentrik istiqa-
mətin inkişaf etməsi; yəni dil faktlarının insan amili əsasında izah olunması. 
2.İnsan ünsiyyətinin sosial cəmiyyətdə qanunauyğunluqlarının for-
malaşmasını öyrənmək. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
64
3.Nitqin necə qurulması və dil faktlarının bu kontekstdə necə fəaliyyət 
göstərməsini öyrənmək ehtiyacı. 
4 Nitqdə insan faktorunu hərtərəfli şəkildə öyrənmək ehtiyacı.
Göründüyü kimi, qeyd olunan şərtlərin hamısı insan amili və 
ünsiyyətin cəmiyyətdəki rolu ilə bağlıdır. Linqvistik praqmatika fənlərarası 
elmdir; o, sosiolinqviustika və psixolinqvistika ilə sıx bağlıdır. 
Psixolinqvistika nitqin törəməsi və qavranılması ilə bağlı ( eləcə də nitqin 
formalaşması) məsələləri öyrənir ki, bu da praqmalinqvistikanın çox mühüm 
məsələlərinə aiddir. Və ya: sosiolinqvistika sosioloji mühitin dilə təsiri 
məslələrini öyrənir ki , bu da praqmalinqvistikaya aid məsələlərdəndir. Lakin 
praqmalinqvistika nə psixolinqvistikanı, nə də sosiolinqvistikanı təkrar etmir, 
müəyyən məqamlarda problemin özünəməxsus tərzdə təhlilini verir. Nəticə 
etibarı ilə praqmatika dilin müxtəlif funksiyalarının təsviri problemlərini 
öyrənən istiqamət kimi formalaşmışdır.Sonrakı dövrlərdə bu terminin müxtəlif 
anlamları meydana gəlmiş. Ç Morrisin fikrincə,praqmatika işarənin yaranması, 
funksiyası və təsirini öyrənir. Dil işarəsi ilə bağlı bu üç məqam biri-digərini 
şərtləndirir.Deməli, Ç.Filmorun qeyd etdiyi kimi, praqmatika dil formasının( 
işarənin), kommunikativ funksiyanın və kontekstin şərtləndirdiyi üçölçülülüyü 
öyrənir. 
Məna semasiologiya probleminin mərkəzində duran problemlərdən 
biridir və “ sözün mənası”,”leksik məna” terminləri ilə ifadə olunur. Bu da 
onunla bağlıdır ki,hətta eyni dilçilik məktəblərində yanaşma üsulundan asılı 
olaraq “məna” müxtəlif cür qavranılmışdır. İ.Məmmədov mənanın mahiyyətini-
nin qavranılması ilə bağlı yazır:” Mənanın mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsinə 
tətbiq olunan müxtəlif meyarları iki əsas prinsipə görə bir nöqtədə birləşdirmək 
olar:a) məna dilxarici gerçəkliyin təfəkkürümüzdə spesifik dil inikasıdır;b) 
məna dil işarəsinin ayrılmaz və əsas hissəsi olub, konkret leksik-semantik 
daxilində müvafiq funksiya yerinə yetirir.Qeyd olunan bu iki əsas əlaməti 
nəzərə alsaq, 
məna
gerçəklik predmetlərinin (hadisənin, münasibətinkeyfiy-
yətin, prosesin)şüurda inikası olub reallıq qazandığı müəyyən səslənmə ilə 
daimi , qırılmaz əlaqədə olması nəticəsindədil faktı olaraq təşəkkül tapmışdır. 
Gerçəkliyin bu şəıkildə əks olunması sözün( morfemin) daxili tərəfi( məzmunu) 
kimi onun strukturuna pərçimlənir və belə bir münasibətdəmüvafiq dil 
vahidininsəslənməsi maddi qabıq kimi ( akustik obraz) çıxış edərək, təkcə 
mənanın, məlumatın başqaları üçün ifadə olunması ilə məhdudlaşmır, həm də 
mənanın özünün təzahürü nü, formalaşmasını, inkişafını şərtləndirir
(5, 53).
Göründüyü kimi, məna gerçəkliyin beynimizdə inikasıdır və o, dilin leksik-
semantik sistemində müəyyən funksiya yerinə yetirir.
Avropa dilçiliyində mənaya interperativ və konstruktiv yanaşma 
vardır:”İnterperativ nəzəriyyəyə görə,( şərhetmə nəzəriyyəsi də demək olar) 
cümləyə aid edilən semantik interpretasiya onun mənasının tam təhlilini 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
65
təmin edir.Müəlliflərin müdafiə etdikləri konstruktiv nəzəriyyə göstərir ki, 
fərdlər dil formasında təqdim edilmiş informasiyanın çərçivələri xaricinə 
çıxan şərhlər qururlar”
(1,64). 
Əgər birinci nəzəriyyə mənanın sözdən 
cümləyə qədərki səviyyəsini nəzərdə tutursa, ikinci nəzəriyyə mətnə aiddir. 
Sözün leksik mənasının məzmun tərəfi onu gerçəkliklə bağlayır. Bu 
xüsusda İ.Məmmədov yazır:” Sözün leksik mənasının məzmun tərəfi onu 
gerçəkliyin məfhum formasında ümumiləşmiş şəkildə inikası ilə bağlayır, 
gerçəklik predmetlərinin mühüm əlamətləinin toplusu olan məfhum sözlərin 
ünsiyyət prosesində seçilməsinə və bir-birindən fərqləndirilməsinə, müxtəlif 
kontekstual şəraitdə sözün əlaqələnmə imkanına şərait yaradır. Sözün struktur-
funksional tərəfi isə işarə ilə məfhumun məzmunun sabit dil əlaqəsindən 
ibarətdir”
(1,54). 
Sonra o, fikrinə yekun vuraraq deyir:” Deməli, leksik mənanın 
məzmun tərəfi obyektiv aləmdəki şeylərin obrazından,struktur-funksional tərəfi 
isə sistemdaxili səciyyədən ibarətdir”(
5,65).
Mənanın paqmatikaya münasibətindən danışarkən onu iki yerə bölürlər: 
semantik və praqmatik məna. Şübhəsiz ki, semantik da , praqmatika da məna ilə 
məşğul olur. Praqmatikada məna danışan və dinləyənə nəzərən müəyyənləşir. 
Semantikada isə situasiyadan, danışan və dinləyəndən asılı olmayaraq onun 
dildəki mənasından alınır. Dilçilər qeyd olunan iki məna arasındakı fərqi 
qrammatik səviyyədə də izah edirlər.Semantika sözü, söz birləşməsini və 
cümlələri əhatə edir. Praqmatika isə yalnız cümlə və mətn səviyyəsini nəzərdə 
tutur. Bu kontekstdə mənanın praqmatik və semantik aspektləri fərqlənir. 
Praqmatikm məna dilin səviyyə vahidləri əsasında yaranır. Burada əsas müəl-
lif intensiyasının verilməsi zamanı həmin səviyyə vahidlərinin işlənməsini 
tənzim-ləməkdir. Ona görə də praqmatik məna müvafiq situasiyada dil 
vahidlərinin ifadə etdikləri mənadır. 
Sözün praqmatikası onun mənasının mətndə reallaşması vəziyyətidir. 
Yəni impilisit praqmatikanın eksplisitə keçməsidir.Əslində bu şəraitdə 
implisit praqmatika eksplisiti törədir ki, sözün həmin mənası reallaşır.” 
Həmin məna” yuxarıda bəhs etdiyimiz kommunikasiya şəraitindən asılı olan 
praqmatik mənadır.Nəzəri dilçilikdə daxili və xarici praqmatika haqqında 
müəyyən fikirlər var. Bu barədə E.Y.Qorşunovanın fikirlərini xüsusi qeyd 
edə bilərik. Fakta müraciət edək: E.Heminqueyin “ Qoca və dəniz” əsərində 
fərdiləşdirilən “Qoca” leksemi kimi.Haqqında danışılan mətndə Qoca ümumi 
isim deyil, xüsusiləşdirilmiş obrazdır. Həmin leksemin daxili praqmatikadakı 
semantikası dözümlü ,dənizin bütün təhlükələrinə və çətinliyinə dözən, 
iradəli, həyata ümidlə baxan bir insan obrazıdır. Xarici praqmatikada həmin 
dil vahidinin praqmatikası göstərilən semantika üzərində köklənir. Daxili 
praqmatika sosial anlayışdır; müvafiq tarixi-sosial şəraitlə şətrlənir. Onu şərh 
edərkən üç məsələyə xüsusi fikir veririlir: semantik informasiya 
kommunikativ praqmatikanın tərkib hissəsi kimi; onların hər ikisinin 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
66
komponentlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə bərabərhüquqlu üzv kimi 
mövcudluğu; praqmatik informasiya informasiya semantikası cəhətdən 
xəttiləşdirilmiş olur 
(8).
Deməli ,dil vahidi kimi sözün mənası daxili 
leksikonda işlənilir; onun qazandığı yeni məna və çalar veriləcək 
informasiyanın ruhuna uyğun olaraq , yəni mətn praqmatikasına müvafiq 
şəkildə işlənilir.Yuxarıda izah olunan misalda qocanın simvollaşmış mənası 
həmin kommunikativ situasiyaya uyğun olaraq motivləşmişdir.Bu 
məqamlardan çıxış edərək Arutyunova yazır ki,sözün mənası onun dildə 
işləndiyi mənadır
(2:39-45).
Bu konsepsiya mətndə sözün işləndiyi məna 
üzərində qurulub. Yəni Heminqueyin dilində “Qoca”yuxarıdakı mətni 
mənanı ifadə edir; bu onun kommunikasiya zamanı işləndiyi mənadır.Lakin 
“ qoca”nın denotativ mənası ikinci plana keçir. İstənilən leksemin situativ 
mənası onun denotativ mənası üzərində formalaşır.Digər tərəfdən hər bir sözün 
leksik mənası denotatı ifadə edir. Yuxarıdakı konsepsiyada sözün mənası 
denotativ xarakterini itirir, sözün mənası haqqında kommunikativ nəzəriyyəyə 
çevrilir. Digər nəzəriyyəyə görə ,dil vahidinin mənasını kontekstdən asılı hesab 
etmirlər,onu praqmatikadan asılı hesab edirlər.Əslində praqmatika da yazıçı 
intensiyası ilə bağlıdır; deməli, dil vahidlərinin mənası müəllif tərəfindən 
intensiyadan asılı olaraq müəyyənləşir. Praqmasemantika anlayışı da bu 
kontekstdə formalaşmışdır. Bu konsepsiyaya irad göstərənlər də var. Onların 
fikrincə, bu konsepsiyanın çatışmamazlığı ondadır ki, harada semantikanın 
qurtardığı, harada praqmatikanın başlanmasını müəyyənləşdirmək olmur. Digər 
qrup dilçilər semantika ilə praqmatikaya bir bütövün hissələri kimi baxırlar. 
Məna haqqındakı bu konsepsiyada bir həqiqət var. Əgər praqmatika sözün 
mənası ilə bağlı hansısa çaları və ya üslubi mənanı müəyyənləşdirirsə,onda 
heç bir halda semantika ilə praqmatikanı bir-birindən ayırmaq olmaz.Ancaq 
praqmatika semantikadan geniş anlayışdır.Sözün praqmatikasına gəldikdə 
,deməliyik ki,o, sözün semantikasının cəmini, toplusunu əhatə edir. 
Dilçilikdə belə bir fikir də mövcuddur ki,praqmatika ilə semantika arasında 
hansısa sərhəd mövcud deyil,praqmatika müəyyən dil vahidlərinin 
semantikasıdır.Sözün mənası onun funksiyası ilə sıx bağlıdır.Bu konsepsiya 
Vejbiçkaya A.və Arutyunovanın yaradıcılığı üçün spesifikdir.Düzdür 
,funksiya konkret nitq situasiyası ilə şərtlənir; onun semantik strukturunun 
hansısa üzvünü şərtləndirir və ya yenisini formalaşdırır.Bu aspektdən 
məsələyə yanaşanda məna ilə praqmatikanın dialektik əlaqəsini görmək 
mümkündür.Dilçilikdəki yeni elmi paradiqmaya görə, onlar hər ikisi 
problemə antroposentrik yanaşmanın məhsuludur. 
Praqmatikanın sərhədləri müasir dövrdə xeyli genişlənmişdir. Müasir 
dövrdə praqmatika deyəndə dilin və kommunikasiyanın koqnitiv, sosial və 
kommunikativ aspekti nəzərdə tutulur.Bəzən onun sərhədlərini daraldaraq dil 
işarələrinin nitqdəki fəaliyyəti ilə, eləcə də dil işarəsi ilə nitq aktının əlaqəsi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
67
ilə məhdudlaşdırırlar.Bu nəzəıriyyənin inkişafında R.Qraysın böyük rolu 
olmuşdur.Onun nəzəriyyəsi “mənanın praqmatik nəzəriyyəsi” , yaxud 
“ünsiyyətin məntiqi” adlanır
(4).
Onun “nitq ünsiyyətinin prinsip və 
postulatları”nda dörd şərti irəli sürür: 
1.Kəmiyyət postulatı.İnformasiya lazım olan qədər verilməlidir. 
2.Keyfiyyət postulatı.Həqiqəti danışmalısan. 
3. Münasibətlər postulatı. Cavab reaksiyası adekvat olmalıdır. 
4.Qabiliyyət postulatı. Aydın danışmalısan, coxmənalılıqdan qaçmalısan, 
sözçülüyə yol verməməlisən
(10).
Amerika dilçiləri tərəfindən müdafiə olunan 
bu nəzəriyyə müasir dövrdə ətrafına çoxlu tərəfdarlar toplaya bilmişdir. Həmin 
nəzəriyyəyə görə, sözlərin leksik mənası nitq aktı kontekstində praqmatikaya 
müraciət etmədən açıla bilməz.Nitq aktında sözün mənası məntiqi üçbucaqda 
təhlil olunur; müəllif, məkan və zaman əlaqəsi nəzərdə tutulur
(7).
Sözün 
semantikasının açılmasında həmin məntiqi üçbucağın böyük rolu var. Məsələn: 
Telefon gündəlik həyatımızda əvəzedilməz ol oynayır. Biz uşaqdan zəng edib 
harada olduğunu soruşarkən Cavab verir : Burada. Bu zənglər səhər növbəsi 
dərs vaxtı, günorta və axşam səslənə bilər. Hər dəfə məkan və zaman fərqi “ 
burada” sözünün mənasını dəqiqləşdirir. Səhər məktəbdə, günorta repetitor 
yanında məşğələdə və axşam isə evdə mənasını bildirə bilər. Bunun 
müəyyənləşdiricisi zamandır. Çünki uşağın fəaliyyəti zamana görə bölünüb, 
qeyd olunan sözün mənası da həmin bölgüyə görə anlaşılır. Bunu bədii mətnlər 
üzrə köçürəndə həmin prinsip sözlərin həmin kintekstdə, hadisə baş verən 
zamanda və kim tərəfindən deyildiyi əsas götürülür. Sözlərin funksional 
mənası da bu kontekstdə müəyyənləşir.Funksional mənada subyektin qiy-
mətləndirmə faktoru işlənən sözlərin semantikasına yüklənir.Qiymət-
ləndirmə deyəndə müəllifin arzusu, sevinci, istəyi,nifrəti və s. hissləri əhatə 
olunur. Ona görə də bu kontekstdə dəyərləndirmə subyektiv xarakter da-
şıyır.Nitq hissələri içərisində sifətlər və tərzi-hərəkət zərfləri dəyərləndirmə 
funksiyasında daha fəaldır.Söz praqmatikası bu faktordan çox asılıdır.Ona 
görə də sözün mənası ilə sözün praqmatikası arasında sədd qoymaq mümkün 
deyil. 
İstifadə olunan ədəbiyyatlar: 
1.Abdullayev Ə.. Mətnin anlama modelləri. Bakı 1999. 
2.Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. Логико-семантические 
проблемы. Москва Наука.1976. 
3.Худяков А.А..Прагматика: Переосмысление термина в свете новых 
лингвистических идеии. Studia Linguistica. Вып.10. Проблемы теории 
европейских языков: сб. ст.-СП б: Тригон, 2001. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
68
4.Грайс Г.П. Логика и речевое общение// Новое в зарубежной 
лингвистике. Вып: XVI .М 1985. 
5.Məmmədov İ.. Azərbaycan dilinin semantikası.Bakı Xəzər nəşriyyatı 
2006. 
6.Норман Б. Ю . ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ПРАГМАТИКА на материале 
русского и других славянских языков.( Elektron resurs:Tapemark.narod.ru›). 
7. gendocs.ru›v20474/?cc=8
.
8..vuzlit.ru›…pragmatika…pragmaticheskoe_znachenie… 
9.svberpedia.su/6xd0fl.html.
10.лектор.сом kultura-rechi...print sipyi- postulatyi.
M.Ahmedova 
Meaning, content and pragmatics 
Summary 
The article focuses on the meaning, content and pragmatic issues in 
theoretical linguistics. The peculiarities of meaning and content are widely 
analyzed in the article and their characteristic features are determined. When 
translating in artistic texts, this principle is taken as the basis on which words 
are spoken, in the context of the event, at the time of the event. The 
functional meaning of the words is also determined in this cоntext. In the 
figurative sense, the subject's assessment factor is loaded on the semantics of 
the words that are being processed. When evaluating, the author's desire, joy, 
desire, hate, etc. feelings are covered. Therefore, in this context, evaluation 
is subjective. It is more active in the attributes and style-action envelopes 
within the parts of the body. The pragmatic pragmatic depends on this 
factor.The result from the analysis is that the forementioned conseptions 
have an organic contact with text pragmatics. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
69
М.Ахмедова 
Значение, содержание и прагматика 
Резюме 
В статье основное внимание уделяется смыслу, содержанию и 
прагматическим вопросам теоретической лингвистики. В статье широ-
ко анализируются особенности смысла и содержания, определены их 
характерные особенности. При переводе в художественных текстах 
этот принцип берется за основу события во время события. Функцио-
нальное значение слов также определяется в этом контекст. В перенос-
ном смысле фактор оценки субъекта загружается в семантику обрабаты-
ваемых слов. При оценке, желании, месте, желании, ненависти и т. д. 
чувства покрыты. Итак, в этом контексте оценка субъективна. Он более 
активен в атрибутах и оболочках стилевых действий внутри частей тела. 
Из этого фактора зависит прагматическая прагматика. 
Результатом анализа является то, что вышеупомянутые предпосылки 
имеют органический контакт с текстовыми прагматиками. 
Rəyçi: Əfqan Abdullayev
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
70
СЕВИЛЬ АГАЕВА
АУЯ 
[e-mail] 
О РОЛИ РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ КРИТИЧЕСКОГО ЧТЕНИЯ У 
СТУДЕНТОВ ПЕРВОГО КУРСА ЯЗЫКОВОГО ФАКУЛЬТЕТА 
Ключевые слова: 
развитие критического чтения, формирование кри-
тического мышления, студенты языковых специальностей, работа с 
иноязычным текстом, начальный этап обучения в вузе. 
Açar sözlər: 
tənqidi oxunun inkişafı, tənqidi təfəkkürün formalaşması, dil 
mütəxəssisi tələbələri, xarici mətnlərlə iş, tədrisin ilkin mərhələsi. 
Key words: 
development of critical reading, formation of critical thinking, 
students of language specialities, work with foreign language texts, initial 
stage of education in high school. 
Формирование культуры чтения у студентов языковых факуль-
тетов является очень важной задачей в процессе освоения ими необходи-
мых языковых компетенций. Культура чтения для студентов, обучающихся 
по данным направлениям, должна содержать такие аспекты как: 
-умение результативно ориентироваться в источниках иноязычной 
информации; 
-пользоваться различными стратегиями чтения согласно содер-
жанию и способу предоставления иноязычной информации; 
-эффективно воспринимать, понимать изложенную в тексте инфор-
мацию, включая ее обработку и сортировку с точки зрения приоритетности; 
-уметь продуктивно выделить главную и второстепенную инфор-
мацию и мн. др. 
Необходимо отметить, что особую важность в формировании 
профессиональной культуры чтения (в рамках освоения иноязычной 
компетенции) приобретает критическая оценка новых знаний, получаемых 
в процессе ознакомления с текстом, а также развитие способности 
обучающихся обобщить содержательный материал, полученный в процессе 
чтения и сформулировать необходимые выводы [2; 4]. 
Такая культура чтения предвосхитила возникновение феномена 
критического чтения, который на настоящем этапе оформления образова-
тельной парадигмы определил аспекты самостоятельной творческой 
поисковой деятельности студентов языковых факультетов в контексте 
читательских парадигм, посредством реализации механизмов самоорга-
низации и самообразования. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
71
Под критическим чтением принято понимать процесс активного 
вдумчивого чтения, сопровождающегося критической оценкой 
прочитываемого. Критическое чтение исключает пассивное восприятие 
содержания, а также регулируется на основе принципов точности и 
обоснованности авторской мысли, представленной в тексте [3]. 
Развитие критического чтения имеет достаточно серьезное значе-
ние для предотвращения формирования мышления, основанного на 
клиповом восприятии окружающего мира и поступающей информации, 
что стало распространенным явлением в условиях современных реалий. 
Студенты, поступающие на первый курс (как, впрочем, практически и вся 
учащаяся молодежь), подвержены стандартности суждений, вызываемых 
соответствием изложенных мнений их собственным взглядам. Такая 
позиция предполагает манипулирование мнением читателя, уязвимость и 
заблуждения, основанные на неспособности критически оценить 
содержание получаемой информации. 
Достаточно возрастающее значение такая читательская стратегия 
(основанная на способности к критическому чтению) стала иметь в 
процессе формирования у студентов иноязычной компетентности. Это 
связано с тем, что, если содержание прочитанного не взвешивать и не 
перерабатывать критически, то это может привести к формированию 
стратегии неправильного чтения, что является недопустимым для 
студентов, обучающихся на языковых факультетах.
Необходимо также отметить, что критическое чтение вовсе не 
означает, что точку зрения автора или его идею надо оспорить или 
принять, как некую данность. Критическое чтение подразумевает 
рассмотрение мнения автора, принятие его «поворотов мысли» (cohesion), 
улавливание общей идеи (coherence) и оценку всей прагматической уста-
новки (intentionality). Только такое «взвешенное» восприятие содер-жания 
может стать основой того типа мышления, которое необходимо для 
развития критического чтения [2; 3; 5]. 
Например, рассмотрим отрывок иноязычного художественного 
текста: 
They limped painfully down the bank, and once the foremost of the two 
men staggered among the rough-strewn rocks. They were tired and weak, and 
their faces had the drawn expression of patience which comes of hardship long 
endured. Their were heavily burdened with blanket packs which were strapped 
to their shoulders. Headstraps, passing across the forehead, helped support 
these packs…They walked in a stooped posture, the shoulders well forward, the 
head still farther forward, the eyes bent upon the ground
… [7] 
В результате некритического поверхностного чтения будет вос-
произведена такая картина: 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
72
Два путника шли, тяжело хромая, по склону холма. Один из них, 
шедший впереди, споткнулся о камни и чуть не упал. Двигались они 
медленно, усталые и слабые, и напряженные их лица были покрыты 
той покорностью, какая является результатом долгих страданий и 
перенесенных лишений. К плечам их были привязаны тяжелые мешки. 
Головные ремни, проходящие по лбу, придерживали ношу на шее…Они 
шли согнувшись, выдвинув вперед плечи, с глазами, уставленными в землю. 
Такой подход неприемлем для студентов языковых специальностей. 
Критический подход к данному тексту позволит выявить особые 
повороты мысли автора, усиливающие впечатление содержания с помощью 
различных приемов, олицетворяющих собой особые «формулы» строения 
текста. Например,
путники болезненно хромали
вместо шли тяжело хромая, 
среди грубо 
разбросанных камней
вместо по склону холма, 
на лицах их было 
выражение терпения (от долгих лишений)
вместо лица были покрыты 
покорностью, 
их тяжело обременяла ноша, которая была привязана к 
плечам
вместо к плечам их были привязаны тяжелые мешки и пр.
Таким образом, критическое чтение позволяет более глубоко 
понять степень тяжести состояния путников: то есть настолько тяжело, 
что 
они [путники] шли в сутулой позе, плечи сильно выдавались вперед, 
голова еще больше выдавалась вперед, глаза были устремлены в землю
…, 
а 
кожаные ремни, пересекающие лоб помогали удерживать ношу
вместо 
«головные ремни, проходящие по лбу, придерживали ношу на шее…Они 
шли согнувшись, выдвинув вперед плечи, с глазами, уставленными в 
землю». 
Критическое чтение реализует одну из важнейших функций – 
достижение эффективности за счет рассуждения и продуцирования нового 
знания, что в рамках новой образовательной парадигмы регулируется 
самоактуализацией личности студента в процессе самостоятельной 
образовательной деятельности с привлечение потенциала интеграции 
смежных научных областей: страноведения, истории зарубежных 
государств, зарубежной литературы и т.п. 
В процессе критического чтения развивается совершенно новый 
тип мышления студентов языковых специальностей – критический тип 
мышления. В процессе интеграции этих двух процессов на начальном 
этапе работы с текстом происходит так называемое апеллирование 
студентов к собственному опыту – «Что я знаю по данной теме?», «Какие 
знания уже имеются у меня?» и пр. Причем знания не только языкового 
характера, но и иноязычной культуры, культуры речи, невербальной 
культуры общения, истории и т.д. [1; 5]. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
73
Следующий этап развития и совершенствования процесса крити-
ческого чтения и, соответственно, критического мышления, применяемого 
при чтении, основывается на том, чтобы в собственных рассуждениях 
студенты осознавали следующее: «Что я хочу узнать по данной теме?», 
«Какие новые знания мне необходимы, чтобы понять авторский смысл, его 
глубину, логико-смысловые узлы между компонентами текста, авторскую 
«формулу строения» содержания и т.п.?»
На данном этапе и начинается та самая работа студента языкового 
факультета над собственной самоактуализацией, творческой самореаЛиза-
цией и формированием у себя «зрелой» читательской стратегии и языковой 
компетентности [6]. 
Последующая рефлексия и самооценка результата критического 
чтения помогает студенту понять, каков уровень сформированности 
желаемой модели критического чтения и насколько продуктивно в ней 
задействовано критическое мышление: 
Так в контексте формирования языковых знаний и умений 
позицию познания, приобретения знаний – «Я знаю», а значит осознаю 
роль критического чтения для качества собственной учебной деятельнос-
ти и продуцирования знания – можно рассмотреть с точки зрения позиции 
студента как субъекта образовательной деятельности, следовательно, 
создаваемый ими продукт – полученные знания – должен выступать как 
объект. С позиции компетентностного подхода субъект деятельности и ее 
объект представлены в единстве и составляют неделимое целое. Если 
данные структурные элементы будут отделены друг от друга, то 
деятельность студентов в плане познания прекратит свое существование, 
что происходит в процессе поверхностного чтения [1; 3; 6].
Реализацию продукта познания – «Я умею», а значит знаю, как 
применить модель критического чтения – можно рассмотреть с позиций 
формирования критического мышления в процессе чтения. Данная 
образовательная технология становится наиболее популярной в процессе 
обучения студентов иноязычному чтению, письму, говорению, 
коммуникации. Механизм критического чтения и формирования на его 
основе критического типа мышления может быть положен в основу 
прогностической деятельности студентов языковых специальностей – «Я 
создаю», а значит я умею реализовать основы языковых знаний в поиске 
оптимальных путей формирования необходимой читательской стратегии.
Таким образом, при последующем обучении принципы крити-
ческого чтения на основе формируемого типа мышления с позиции цен-
ностно-ориентационной сферы и компетентностно-ориентированного 
подхода на дальнейших этапах обучения будут ярко выражены в процессе 
управления любыми проблемными ситуациями при восприятии и анализе 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
74
иноязычного текста – «Я стремлюсь», а значит, пользуюсь опытом 
критического чтения в любых ситуациях, требующих реализации про-
фессионально ориентированной иноязычной компетентности. 
Литература
: 
1.
Игнатьева, О. С. Технология развития критического мышления в 
образовательной среде вуза / О. С. Игнатьева, О. В. Лешер // 
Вестник ЧелГПУ. – 2017. – № 10. – С. 25-30. 
2.
Лесохина, А. М. Методические приемы при обучении чтению 
иноязычных художественных текстов в контексте диалога культур / 
А. М. Лесохина, С. А. Мирошниченко // Вестник РУДН. Серия: 
Русский и иностранный языки и методика их преподавания. – 2015. – 
№ 4. – С. 176-182. 
3.
Ружиэйро, В. Критическое чтение [Электронный ресурс]. – Режим 
доступа: http://psyera.ru/3476/kriticheskoe-chtenie 
4.
Серова, Т. С. Моделирование процесса речевой деятельности гибкого 
иноязычного чтения во взаимосвязи с письмом и говорением в 
интерактивных технологиях обучения / Т. С. Серова, Е. Л. Пипченко // 
Педагогическое образование в России. – 2016. – № 2. – С. 89-97. 
5.
Цыбенко, Э. О. Нетрадиционные методы с элементами творческих 
заданий в обучении иностранному языку в вузе / Э. О. Цыбенко // 
Северо-Кавказский психологический вестник. – 2013. – № 2. – С. 51-
54. 
6.
Яковенко, И. А. Формирование стратегий иноязычного смыслового 
чтения текстовой информации / И. А. Яковенко // Педагогика и 
психология образования. – 2017. – № 3. – С. 38-43. 
7.
Jack London. Love of life. Short stories. Foreign languages publishing 
house. Moscow. 1950. P. 19. 
S.Agayeva 
Təhsil fakultəsinin birinci kurs tələbələrində tənqidi oxu bacarıqlarının 
inkişaf etdirilməsinin rolu haqqında 
Xülasə 
Məqalə Təhsil fakültəsinin ilk mərhələlərində tələbələrin tənqidi oxu 
bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinin vacibliyindən bəhs edir. Müəllif oxu 
mədəniyyətinin formalaşması və tələbələrin dil bacarıqlarının mənim-sənil-
məsi kontekstində tənqidi oxunun inkişafını nəzərdən keçirir. Müəllif xarici 
dili oxu mədəniyyətinin komponentlərini və onun peşəkar yönümünü aşkar 
edir. Tənqidi oxu fenomeni müəllifin yeni təhsil modeli perspektivindən 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
75
analiz olunur, hansı ki, peşəkar yönümlü xarici dil kompetensiyasının for-
malaşdırılması prosesində tələbənin yaradıcı şəxsiyyətinin özünü-aktual-
laşdırması və özünü-reallaşdırmasını xarakterizə edir. Məqalə həm də oxu və 
yazı vasitəsilə müasir təhsil texnologiyaları əsasında tənqidi oxu ilə tələbə-
lərin tənqidi təfəkkür bacarıqları arasında əlaqəni öyrənir. Dil ixtisaslarında 
tələbələrin tənqidi oxu bacarıqlarının inkişafına böyük ehtiyac duyulur. 
Tənqidi oxu zamanı tənqidi təfəkkürün formalaşmasını əks etdirən bir sıra 
misallar göstərilmişdir. Bu misallarda “mən bilirəm”, “mən bacarıram”, 
“mən yaradıram”, “mən çalışıram” kimi effektiv öyrənmə aspektləri əks 
olunmuşdur. 
S.Aqayeva 
About the importance of developing students’ critical reading skills at 
the initial stages of education in Pedagogical Faculty 
Summary 
The article actualizes the importance of developing students’ critical 
reading skills at the initial stages of education in Pedagogical Faculty. The 
author considers the development of these skills in the context of the 
formation of reading culture and acquisition of students’ language 
competencies. The author reveals the components of foreign reading culture 
and its professional orientation. The critical reading phenomenon is analyzed 
from the perspective of the author of the new educational paradigm that defines 
self-actualization and self-realization of the creative personality of students in 
the process of formation of professionally oriented foreign language com-
petence. The article also examines the close relationship of critical reading with 
the formation of the students critical thinking skills, based on modern educatio-
nal technologies through reading and writing. The increasing need in the de-
velopment of students’ critical reading skills in language specialties has been 
noted; a number of examples are listed of the formation of a critical way of 
thinking in the process of critical reading, reflected in such aspects of effective 
learning as «I know», «I can», «I create» and «I try».
Rəyçi: Aytən Bayramova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
76
GÜNAY MƏMMƏDOVA
Azərbaycan Dillər Universiteti 
[e-mail] 
İNTONASİYANIN SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR 
Açar sözlər: 
intonasiya, melodiya, ton dillər, universal intonasiya 
Key words: 
intonation, melody, tonal languages, universal intonation 
Ключевые слова:
интонация, мелодия, тональные языки, 
универсальная интонация 
Mövzunun dərinliklərinə dalmadan öncə öyrənilməli ilkin məsələ 
“intonasiya” haqqında ümumi anlayışlardır. Gəlin bir anlıq təsəvvür edək ki, 
hamımız eyni tonda danışırıq. Nəticə etibarilə hamımız bir birimizi başa 
düşəcik, lakin, nitqimiz çox rəngsiz və cansıxıcı olacaqdır. Zənnimizcə, bu 
sətirləri oxuyan hər kəsin ”ton” haqda az da olsa anlayışı vardır. Belə ki, ton 
bir sözün deyilmə tərzidir. Ton praqmatik ünsiyyətin bir hissəsi olaraq 
danışanın həyəcanın, kədərin, sevincinin söz üzərindəki inikasıdır. Emosiyanın 
birinin tonunun müəyyən olunmasında böyük rolu vardır. İntonasiya və ton 
arasındakı fərqə gəldikdə isə ,belə ki, bu iki anlayış dilçilikdə çaşqınlıq yaradır 
.Dillər bu baxımdan iki qrupa ayrılır: 
1.
İntonasiya dilləri 
2.
Ton dilləri 
Əgər, Çin, Viyetnam, Mandarin və Tai kimi qəbildən olan dillər tonal dil 
olaraq təsvir edilirsə, bu, o deməkdir ki, həmin dildə bir söz müxtəlif tonlar 
vasitəsilə öz qrammatik və leksik kateqoriyasın dəyişib tamamilə başqa sözə 
çevrilir. İntonasiya dili olan İngilis dilində sait və samitlər ( sözün mənasın 
dəyişən nitq səsi ilk dəfə görkəmli fonetist B.D. Kurtene tərəfindən “fonem” 
terminiylə adlandırmışdır) sözün mənasının dəyişməsində mühüm rol oynayır. 
Məsələn, “motion” sözündəki “m” səsini “n” səsiylə əvəz etsək “notion” sözü 
yaranacaq; birinci “ hərəkət”, ikincisi isə “anlayış” mənasını verəcəkdir. Manda-
rin Çincəsindəki “man” sözü isə üzərinə qoyulan tondan asılı olaraq “ aldatmaq” 
və “ yavaş” mənasın verəcəkdir. 
Bəs, intonasiya dilçilikdə necə başa düşülür? İngilis dili bütün dillər kimi 
dövrlər üzrə böyük təkamül prosesi keçmişdir. Bütün dillərdə bir dilin bir çox 
aspekti illər keçdikcə dəyişir, yalnız, dəyişməyən bir qayda vardır – intonasiya. 
İngilis dili ilə eyni qəbildən olan dillərdə intonasiya sözləri fərqləndirməyə yox, 
müxtəlif qrammatik və kommunikativ tipli cümlələri fərqləndirməyə xidmət 
edir. İntonasiya nə deməyimizdən çox, necə deməyimizlə bağlı bir anlayışdır. 
Hər bir dilin özünə məxsus intonasiyası vardır. Azərbaycan dilçiliyində də 
intonasiyaya özünəməxsus linqvistik yanaşma mövcuddur. Belə ki, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
77
intonasiya terminin Azərbaycan dilçiliyindəki qarşılığını Ə. Dəmirçizadə 
“avazlanma” kimi təqdim etmişdir (3, s135). Yəni, hər bir dilin özünəməxsus 
“musiqi”si vardır. Belə ki, Meyers.C və Holt.S “Pronunciation for Success” 
kitabında qeyd edirlər ki, əgər sən aeroport kimi beynəlxalq bir məkanda 
digər dillərdən sənə doğma səslənən bir cümlə belə eşitsən sən o an bu 
cümlənin öz ana dilində olduğunun fərqinə varacaqsan. Bu öz dilinin sözlərini 
bildiyindən yox, ana dilinin “musiqi”sinə yaxşı bələd olduğundandır. (4,s 40) 
İntonasiyaya müxtəlif alimlər müxtəlif təriflər vermişdir. Araşdırma zamanı 
diqqətimizi çəkən isə Volkovanın intonasiyaya tərif verərkən göstərdiyi misal 
oldu: “Yeni bir insan ilə tanış olarkən “Tanış olmağımıza şadam” deyib eyni 
zamanda qaşqabaqlı görünmək necə də qəribə və çaşdırıcı olardı” ( 6, s54) . 
S.Volkovanın fikri Bolinger tərəfindən daha ətraflı şəkildə bir daha ”Intonation 
and Its Uses” kitabında öz təsdiqini tapır. O, intonasiyaya tərifi bu tərzdə verir : 
“ İntonasiya bədən dili və üz ifadəsi ilə sıx bağlı olan emosiya və münasibət 
bildirən qeyri-ixtiyari səs-simvollu sistemdir.” (1, s1) Belə nəticəyə gəlirik ki, 
intonasiya ayrılıqda mövcud deyildir və onun mövcudluğu Bolingerin 
sadaladığı faktorlarla bərabər qrammatik ünsürlərdən də asılıdır. 
İntonasiya bildiyimiz kimi danışanın münasibətin və emosiyasın 
bildirir və məlum məsələdir ki, heç də dünyanın hər yerində insanlar hiss və 
emosiyalarını eyni şəkildə ifadə etmirlər, lakin, Bolinqer yazır ki, “səs”in və 
“məna”nın dillərarası oxşarlıq əhatisi o qədər genişdir ki, intonasiyanın ifadə 
etməyin yollarına bütün dillərdə rast gəlinən eyni modelləri olmalıdır. 
C.Vells Bolinqerin fikrin dəstəklərkən qeyd edir ki, bütün dillərdə danışan 
səbirsizliyini və həyəcanını bildirmək üçün sürətini artırır, təmkinli və fikirli 
səslənərkən isə azaldır (7, s15). Bolinqer bu fikirləri qeyd edərkən etiraf edir ki, 
bənzərliklər olsa da intonasiyanı universallaşdırmaq, yəni, dünyəviləşdirmək 
qeyri-mümkündür. Bu fikirlərə baxmayaraq amerikalı fonetist John.J.Ohala 
“ universal frequence code” nəzəriyyəsin əsasında “Universal Code of İnto-
nation” yaratmağa cəhd göstərmişdir( 5, s16)J. Ohalaya görə linqvistik 
informasiyanı çatdırmaq üçün intonasiya yetəri qədər dünyəvidir. 269 dilin əsa-
sında aparılan eksperimentin nəticələrinə əsasən sual cümlələrində, xüsusilə də 
Yes/No suallarında ton təsdiq cümlələri ilə müqayisədə bütün dillərdə yüksək 
olur. J.Ohalanın “ universal frequence code” nəzəriyyəsinə əsasən intonasiyanın 
köməyilə bütün dillərdə hətta qeyri-linqvistik informasiyanı da çatdırmaq olar. 
O burda qeyri-linqvsitik informasiya deyərkən acizlik, itaətkarlıq, nəzakətlilik 
kimi emosiyaları nəzərdə tutur.
20-ci əsr dilçiliyi əsasən yazılı dildə inkişaf etdiyi üçün dilçilərin 
intonasiyaya olan maraq dairəsi elə də geniş olmamışdır. Bu yalnız ona görə 
deyildir ki, supraseqment elementlərin analizi müəyyən qədər çətindir, həm 
də bu ona görədir ki, dilçilər, müəllimlər və xarici dil öyrənənlər arasındakı 
geniş yayılmış fikrə əsasən prosodik və paralinqvistik elementlərin tədirisi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
78
xarici dilin daha yaxşı anlayışılmasında elə də əhəhmiyyətli rol oynamır. 
Bügünki əsrimizdə isə maraqlar dəyişmişdir və qarşıya qoyulan sual “Xarici 
dilin tədrisində intonasiyaya diqqətin yönəldilməsi nə dərəcədə əhəmiyyətlidir” 
olmuşdur. Qarşıya qoyulan suala cavab olaraq əminliklə deyə bilərik ki, 
ünsiyyət qurmaq bacarığı ilə yanaşı düzgün anlaşılmaq bacarığına da 
yiyələnmək xarici dili öyrənmə prosesinin ayrılmaz hissəsidir. Hər hansı bir 
dilin tədrisində intonasiya anlayışının tələbələr tərəfindən düzgün mənimsənil-
məsi və situativ işlədilməsi mühüm məsələlərdən biridir. Xarici dil müəlliməsi 
olaraq biz bunun fərqindəyik və auditoriyada dəqiqələrlə tələffüz məşqləri 
edirik. Bütün bunlar faydalı olsa da kifayət deyildir. Tələbələrin yalnız nə 
deməklərinə yox, nəyi necə deməyi öyrənməklərinə də ehtiyacları vardır. Nə 
deməyimizdən çox necə deməyimizə bağlı olan intonasiyanı tədris etmək 
digər mövzulara nisbətən müəyyən qədər çətindir. Ən birincisi ona görə ki, 
intonasiya anlayışının özü elə tələbələr tərəfindən çətinliklə qavranılır. 
İntonasiyanı daha aydın izah etmək üçün tələbələrin diqqətin danışığımızın 
melodiyasına yönəltməkdə fayda böyükdür. Bu yöndə müəyyən növ 
çalışmalar vardır. Bu çalışmalara əsasən tələbələr onlara verilən cümlələri 
dodaqların kipləşdirərək, yəni, bağlı şəkili tələffüz etməlidirlər.Ağzı bağlı 
deyilən cümlədə sözlər yox, yalnız musiqi səslənəcəkdir. Səslənən bu musiqi 
elə məhz intonasiya olduğu tələbələr tərəfindən daha aydın qavranılacaqdır. 
Elə məhz intonasiyanın tədrisində məqsəd tələbələrə mümkün qədər “native-
like” və “natural” səslənmələrini, öyrənilən dilin “musiqi”sinə yiyələnməyi 
təmin etməkdir.
Məlum məsələdir ki, melodiya və vurğunun yerin dəyişməklə bir cümləni 
dəfələrlə başqa çalarda təqdim etmək mümkündür. Düzgün tonda deyilməyən 
cümlə səhv anlaşılmaya və söhbətin bitməsinə səbəb olur. B.Siertsema 
“Teaching of İntonation” kitabında qeyd edir ki, insanlar arasında yaranan 
münaqişələrin 90%-i yalnış intonasiya, cəmi 10%-i isə ya fikir ayrılığından 
yaranır.(2s,3). Bu eyni dili daşıyan insanlar arasında baş verirsə, müxtəlif dil 
daşıyıcıları arasında baş verməsi daha böyük ehtimaldır. Bu sahədəki ilk çətinlik 
ondan ibarətdir ki, ingilis dilini öyrənən Azərbaycan tələbəsinin xarici dillə 
problemi öz ana dilimizin intonasiyanı, başqa sözlə desək, öz dilinin 
melodiyasını ingilis dilinə daşımaqdır. Tələbənin qurduğu cümlə ingiliscə 
sözlərdən ibarət olsada avazlanma, yəni, intonasiya Azərbaycancan dilinə 
məxsusdur və zaman keçdikcə İngilis dilini inkişaf etdirməklərinə 
baxmayaraq bu problem vərdiş olaraq qalır. Yeri gəlmişkən, bir məsələyə də 
toxunmaq lazımdır ki, xarici dil öyrənənlər və eləcə də universitemizin 
tələbələri arasında geniş yayılmış fikrə əsasən xarici dilə yiyələnməkdə 
başlıca məqsəd ünsiyyət ehtiyacını ödəmək, başa düşmək və anlaşılmaqdır. 
Onlara görə düzgün tələffüz və intonasiya qaydalarına uyğun danışmaq az 
əhəmiyyətli bacarıqlardır. Bu düşüncəni dili həvəskar şəkildə öyrənənlər 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
79
üçün xoş görsək də, akademik səviyyədə öyrənən tələbələrimizə güzəştə 
getmək qeyri-mümkündür. Bəs biz fonetika mütəxəssiləri bu problemin 
qarşısını necə ala bilərik? Düşünürük ki, problemin qarşısını almaq problemi 
həll etməkdən asandır, yəni, intonasiya mövzusuna başlarkən bünövrədən 
tələbələrin tələffüz və intonasiyaları üzərində xüsusi metodlarla işləməkdə 
fayda vardır. Düşünürük ki, yalnız intonasiya bəhsində deyil, elə fonetika 
kursunun başlanğıcında tələbələrə “ear training” məşğələləri ilə ingilis 
dilinin “avaz”ına və ya “melodiya”sına vərdiş etdirməklə düzgün istiqamət 
tutmuş olarıq. Bizə görə, intonasiya situativ olduğundan intonasiyanı 
tələbələrdə situativ yöndə işləmək onları ingiliscə hər sferada və hər 
vəziyyətdə səlis ünsiyyət qurmağa və təbii səslənməyə vadar edəcəkdir.
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, intonasiya əlahiddə mövcud olan 
anlayış deyildir. Onun mövcudluğu danışanın əhval-ruhiyyəsindən və 
qurduğu cümlənin qrammatikasından asılıdır. Düzgün intonasiya isə tədris 
prosesində müəllimin xüsusi yönləndirməsini tələb edir. Bir fonetist BBC 
proramlarında dəfələrlə təkrarlanan bir qısa cümlənin 15dən çox intonasiya 
modelini toparlamışdır.(2,s3). İntonasiyanın tədrisində bu istiqamətin 
götürülməsi çox məqsədyönlü və faydalı hesab etmək olar. 
Ədəbiyyat: 
1.
Bolinger.D, İntonation and İts Uses”, Stanford,California, 1989 
2.
B.Siertsema “ Teaching of İntonation” dissertation work 
3.
Dəmirçizadə.Ə, ” Müasir Azərbaycan Dili”, Şərq-Qərb,Bakı, 2007 
4.
Meyers,C.& Holt, S. “Pronunciation for Success”, Aspen Production, 
2001 
5.
Ohala.J, “ An Ethological Perspective on Common Cross-Language 
Utilization of F0 of Voice.” 1984 
6.
Valkova. S, “Politeness Strategies, Compliments”, Palacky University, 
2004. 
7.
Vells.C, “ English Intonation”, Cambridge University Press, 2006 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
80
G.Məmmədova 
On Intonation’s Specific Peculiarities 
Summary 
As an introduction author gives general notion about intonation and 
opinions of different scholars on intonation. Scholars such as Bolinger, 
Ohala, Valkova’s worthreading opinions on intonation are presented in a 
research paper in harmony with each other. Bolinger states that, intonation, 
or speech melody refers to the rise and fall of the pitch of the voice in 
speech; it has intimate ties to facial expression and bodily gesture, and 
conveys, underneath it all, emotions and attidues. The article at the same 
time deals with the the importance of focusing on the teaching of intonation 
in language learning and difficulties and problems which students and 
teachers face in the process of teaching. Towards the end of the article author 
gives some rewardable and logical solutions for the tackling with the 
problems happening in the grasping the the “melody” of the target language. 
Г.Маммадова 
K специфическим особенностям интонации 
Резюме 
В основном речь идет о важности сосредоточения внимания на 
преподавании интонации в изучении языка и трудностях и проблемах, с 
которыми сталкиваются студенты и учителя в процессе обучения. В 
качестве введения автор дает общее представление об интонации и 
мнениях разных ученых по интонации. Пре своих иследиваниех уче-
ные, такие как Болингер, Охала, Валлова, изучали интонации и его
специфические особенности. Болингер утверждает, что интонация или 
речевая мелодия означают подъем и падение тона голоса в речи; он 
имеет связи с выражением лица и телесным жестом и передает его под 
все эмоции и чувства. К концу статьи автор дает некоторые полезные и 
логичные решения для проблем, возникающих при захвате «мелодии» 
целевого языка. 
Rəyçi: Kifayət Alırzayeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
81
NÜŞABƏ İSMAYILOVA 
ADPU 
[e-mail]
OPPOZİSİYA TERMİNİNİN IŞLƏNMƏSİNƏ DAİR 
Açar sözlər:
dilçilik, fonem, məna, fərqləndirmə,üsul,qrammatika 
Key words:
linguistics, phoneme, mean, distinguishing, styl, grammar 
Ключевые слова: 
лингвистика, фонем, значение, стиль, грамматика
Oppozisiya termini dilçilikdə həm nəzəriyyə, həm də metod kimi işlə-
nir. Oppozisiya nəzəriyyəsinin dilçilik elmində işlənməsi N.S.Trubetskoyun 
adı ilə bağlıdır. Oppozisiya yaxud qarşılaşdırma nəzəriyyəsində iki və daha 
artıq dil vahidinin tutuşdurulması, müqayisə nəzərdə tutulur.[1, 48] Digər 
linqvistik vahidlər kimi mürəkkəb sözləri təşkil edən morfemlərin funksiyal-
arının müəyyənləşdirilməsində oppozisiya xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Oppozisiya 
nəzəriyyəsi dilin müxtəlif səviyyələri ilə bağlı olduğundan ayrı-ayrı dil qatlarına 
məxsus dil vahidləri oppozisiya ola bilər.
Sıfır termini linqvistik mənanın şərti işarəsi kimi dilçilik elminə 
riyaziyyatdan gətirilmişdir. Linqvistik sıfır anlayışının işlənməsi isə oppozisiya 
nəzəriyyəsinə söykənməklə eyni pozisiyada struktur dil vahidlərinin 
qarşılaşdırılması ilə bağlıdır. Dil vahidləri bir-birilə paradiqmatik, sintaqmatik 
və iyerarxiya əlaqələrində olur.Paradiqmatik əlaqədə ən azı iki dil vahidi 
qarşılaşdırılır ki, bunlardan birini linqvistik sıfır adlandırmaq olar. Eyni 
mövqedə qarşılaşdırma zamanı eksponent formaya malik dil vahidlərinin 
qarşılığı kimi işlənən, lakin ifadə forması olmayan dil və nitq vahidləri linqvistik 
sıfır adlanır.
Dilin ayrı-ayrı şöbələri ilə bağlı aşağıdakı oppozisiya və linqvistik sıfır 
növlərini müəyyənləşdirmək olar:
1.
Fonoloji oppozisiya və sıfır diferensial əlamət. 
2.
Foetik oppozisiya və sıfır fonem.
3.
Qrammatik oppozisiya və qrammatik oppozisiya vahidləri. 
3.1
Morfoloji oppozisiya və sıfır morfem. 
3.2 Sintaktik oppozisiya və sıfır sintaksem. 
N. Trubetskoy fonemlərin diferensial əlamətlərini fərqləndirmək 
məqsədilə “Fonologiyanın əsasları” əsərində ilk dəfə oppozisiya nəzəriyyəsini 
irəli sürmüşdür. O, yazırdı ki, fonemlərdə fərqləndirici əlamətlərin müəyyən-
ləşdirilməsi oppozisiya anlayışlarının olmasını tələb edir. [5.39] İntellektual 
mənanı fərqləndirən səs qarşılaşdırması fonoloji oppozisiya adlanır. Fonolo-
giyada əsas rolu fonem deyil, fərqləndirici qarşılaşdırmalar oynayır.[5.84] Hər 
bir qarşılaşdırma üzvlərinə onları bir-birindən fərqləndirən əlamətlərlə yanaşı 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
82
elə əlamətlər xasdır ki, bunlar qarşılaşdırmanın bir-iki üzvünə aid olur. [5.85] 
Mənanı fərqləndirən hər bir oppozisiya üzvü fonoloji vahid hesab olunur. 
Fonoloji oppozisiyada qarşılaşdırmanın ilk başlanğıc tərəfi fonoloji sıfır 
olmalıdır. N. Trubetskoyun oppozisiya konsepsiyasında “fonoloji sıfır” anlayı-
şını “ayırd”etmək üçün onun aşağıda qeyd olunan məlum oppozisiya qruplarını 
nəzərdən keçirək: privativ oppozisiya, dərəcəli oppozisiya, ekvipolent op-
pozisiya.
Privativ oppozisiyada fonoloji vahidlərdən biri müəyyən əlamətə malik 
olur, digəri isə bu əlamətə malik olmur. Dərəcəli oppozisiyada hər iki fonoloji 
vahid eyni əlamətə malik olsalar da, bu əlamətin dərəcəsi müxtəlif olur. 
Ekvipolent oppozisiyada isə hər iki fonoloji vahid məntiqi cəhətdən eyni 
hüquqlu olur.
N.S.Trubetskoyun oppozisiya nəzəriyyəsində “fonoloji sıfır” anlayıçı öz 
əksini fonoloji vahidlərdən birinin müəyyən əlamətinin “sıfra bərabər”, “sıfır 
dərəcə” kimi müəyyənləşdiriməsində tapır. Burada “fonoloji sıfır” anlayışı 
inkişaf etdirilmir və fonologiyada “sıfır fonem” anlayışı səviyyəsinə çatmır.
Qeyd etmək lazımdır ki, fonetik oppozisiya fonoloji oppozisiyadan 
fərqlənir. İngilis dilinin nəzəri fonetika kitablarında, praktik fonetika 
dərsliklərində “sıfır fonem” anlayışı yoxdur və sıfır fonem termini işlənmir. 
Əgər fonologiyada əsas rolu fonemlər deyil, fərqləndirici qarşılaşdırmalar 
oynayırsa [5.84], fonetik oppozisiyada əsas rolu fonemlər, heca vurğu və digər 
fonetik vahidlər oynayır. Fonetik oppozisiyada həmcins fonemlər fonetik 
oppozisiya vahidlərini təşkil edir. “Sıfır fonem” anlayışının nisbətən yaxından 
ilk təsdiqi V.A. Vasilyevin “the oppozition of presence or absence of a sound, 
i.e. an ordinary zero phonemic opposition” [4.21] ifadəsində tapır.
V.A.Vasilyevə görə, fonemin fərqləndirici funksiyası bir fonemin digər 
bir fonemlə yaxud da heç bir səslə qarşılaşmasında meydana çıxır. A phoneme 
can only perform its distinctive function if it is opposed to another phoneme or 
no sound in the same position[4.150] Bu sitatdan göründüyü kimi, 
V.A.Vasilyev “a phoneme-no sound” qarşılaşdırmasında dolayısı ilə fonetik 
sahəsində axtardığımız “sıfır fonem” anlayışını ifadə etmiş olur.
V.A.Vasilyev gooseberry mürəkkəb isminin ( quzbəri) və ( quzbri) iki 
tələffüzü ilə bağlı sıfır alternasiya haqqında ( zero alternation) danışır.Daha 
sonra –berry kök-morfeminin (beri), (bəri) qarşılaşdırmasında (e)- (ə)-(-) 
axırıncı (-) sıfır variantını “heç bir səs” yaxud “səsin yoxluğu” (no sound) 
adlandırır. Müəllifin burda “no sound” adlandırdığı məfhum araşdırdığımız 
“sıfır fonem” anlayışının qarşılığıdır.
V.A.Vasilyevə görə, müxtəlif səslər arasında, yaxud da eyni bir 
morfemin müxtəlif allomorflarında səsin varlığı ilə yoxluğu-the absence of a 
sound (zero phoneme- C.Q.) arasında uyğunluq vardır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
83
...correspondences between different sounds or between a sound and 
the absence of a sound (zero phoneme-C.Q) in different allomorphs of the 
same morpheme are regular [4. 174].
V.A.Vasilyevin fonetik oppozisiya ilə bağlı işlətdiyi “no sound”, “the 
absence of a sound” sinonim terminlər qarşısında araşdırmaqda olduğumuz 
“sıfır fonem” termini dayanır. Əksər qarşılaşdırmada sıfır fonem sıfır mor-
femin göstəricisi olur.
Rain (rein)-rained (raind)-rainy (rein) sözlərinin qarşılaşmasında sıfır 
fonem (-) rain (rein) sözündə sıfır morfemin, (d) fonemi rained (reind) 
sözündə -ed morfeminin, (i) fonemi rainy sözündə -y morfeminin fonetik 
ifadə forması kimi çıxış edir. Sıfır fonemin işlənməsi reduksiya hadisəsi ilə 
bağlı ola bilər. Məs., can modal feli qüvvətli pozisiyalarda (k əe n), zəif 
pozisiyalarda (kən), (kn) kimi tələffüz olunur. Burada (əe) –(ə) –(-) (sıfır 
fonem) qarşılaşmasının iki qütbü yaranmış olur: qüvvətli və zəif pozisiya. 
Sıfır fonemin müəyyənləşməsində iki cəhət nəzərə alınmalıdır. Əvvəla, sıfır 
fonemin əsas xüsusiyyəti onun fonetik oppozisiya ilə bağlı olmasıdır. İkincisi 
zəif pozisiyanın fonetik ğöstəricisi olan sıfır fonem qüvvətli pozisiyada işlənən 
real fonemin qarşılığı kimi işlənməlidir.
Müasir ingilis dilində qüvvətli vurğu-zəif vurğu sıfır vurğu oppozisiyası 
semantik cəhətdən zəif, denotativ mənaları mübahisə doğuran artikl, bağlayıcı, 
sözönü, bir sıra əvəzliklər kimi nitq hissələrində özünü göstərir.
Məlumdur ki, köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissələrindən, affiks mor-
femlər isə kök morfemlərdən törəmişdir. Əsas nitq hissələri söz birləşmələri 
daxilində qüvvətli pozisiya təşkil etdiyindən hər bir komponent ayrılıqda 
qüvvətli vurğu ilə tələffüz edilir. Buna misal olaraq a white head [ ə `wait 
`hed] söz birləşməsini göstərmək olar. A whitehead man [ə`waithed `maen] 
mürəkkəb sözün daxilində işlənən head [hed] qüvvətli vurğu daşımır, zəif 
pozisiyada işlənir, y vurğusuz, ya da zəif vurğulu olur.
Mürəkkəb sözlərin tərkibində işlənən kök morfemlər zəif vurğulu, ya da 
vurğusuz ola bilir. Söz birləşmənin tərkibində işlənən sözlərin qüvvətli vurğu 
daşıması və qüvvətli pozisiya təşkil etməsi və müvafiq söz birləşmələri əsasında 
düzələn mürəkkəb süzlərin komponentlərinin zəif vurğulu və ya vurğusuz 
tələffüz edilməsi bir tərəfdən söz birləşməsinin komponentinin təşkil edən sözün 
mürəkkəb sözün tərkibində kök morfemə çevrilməsi faktının, digər tərəfdən, bu 
faktın nəticəsi kimi söz birləşməsinin mürəkkəb sözə çevrilməsi prosesinin 
fonetik təsdiqinin göstəricisi hesab oluna bilər.
Fonologiya və fonetikada olduğu kimi, qrammatikada da oppzisiya və 
onun qrammatik vahidlərinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Qrammatik 
oppozisiya qrammatik kateqoriya üzvlərinin paradiqmatik əlaqəsini əks 
etsirir.[7.28] 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
84
Qrammatik oppozisiya qrammatikanın hər iki şöbəsinə aid olduğundan 
qrammatik oppozisiyanı və onun ayrılıqda vahidlərini morfoloji və sintaktik 
səviyyələrdə iki qrupa bölmək olar:
1.
Morfoloji oppozisiya və sıfır morfem. 
2.
Sintaktik oppozisiya və sıfır sintaksem. 
Fonoloji və fonetik oppozisiyadan fərqli olaraq morfoloji oppozisiya 
həm ifadə planını, həm də məzmun planını əks etdirir. Oppozisiya üzvünün 
göstəricisi kimi sıfır morfem dil işarəsi səviyyəsinə malik olur. M.Y.Bloxun 
qeyd etdiyi kimi, morfologiyada ən çox oppozisiya işlənir. [3.29]
Fonetik oppozisiyada başlanğıc nöqtə fonemin mövcudluğudursa 
morfoloji oppozisiyada başlanğıc nöqtə morfemin yoxluğudur, yəni sıfır 
morfemdir. Paradiqmatik sıfır, yaxud da sıfır morfem elə morfoloji 
oppozisiyada işlənir ki, qarşılaşdırmabın bir tərəfində morfemin eksponentlə 
ifadə forması işləndiyi halda, digər tərəfində fonem ifadə formasına malik 
morfem işlənmir. 
Nəzəri dilçilik ədəbiyyatında sıfır morfemin tədqiqi tarixi ilə bağlı fikirlər 
fərqlidir. Slavyan dilçiliyində morfemin digər növləri kimi sıfır morfemin də 
dilçilik elminə göstərilməsi B.de.Kurtenin adı ilə bağlıdır [6.145]
Qərb dilçilərinə görə, sıfır morfem anlayışını dilçilik elminə qədim Hind-
Avropa qrammatistləri gətirmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi, Amerika deskriptiv 
dilçilik məktəbinin banisi L.Blumfildə görə ilk dəfə sıfır morfemi terminindən 
Hind-Avropa komparativistləri istifadə etmişlər. Hələ eradan əvvəl hind 
dilçiliyində Panini səkkiz bölmədən ibarət qrammatika traktlarında bir sıra 
morfoloji qanunları, fonotaktik qaydaları, sıfır morfem anlayışını, daxili fleksiya 
hadisəsisni, morfem qovuşuğunda dəyişmə, morfem alternasiyasını təsvir 
etmişdir. [2,4]
Hind-Avropa tədqiqatçıları sıfır anlayışını ancaq şəkilçi morfemlərin 
qarşılığına aid etmişlər və nominativ məna daşıdığından kök-morfemin 
sıfırla bağlılığı olmamışdır. German dilçiliyində ilk dəfə sıfır morfeminin 
işlənməsi L.Blumfildə məxsusdur. O, “Language” əsərində dilin struktur 
vahidlərinin izahında zero-feature-sıfır əlamət, zero- affiks-sıfır affiks, zero-
alternant anlayışlarından etmişdir. Dilçilik ədəbiyyatının araşdırılması 
sübutedir ki, istər german dilçilərinin, istərsə də rus dilçilərinin böyük 
əksəriyyəti forma və mənaya malik morfemlə yanaşı, sıfır morfemini də 
qəbul etmişlər.
L.Blumfildə görə, morfemin “sıfır alternantı” müvafiq kateqorial tərkib 
hissələrə malik olmayan formalarda işlənir. O, sheep, deer kimi isimlərin 
cəmində, cut, shut, let kimi fellərin keçmiş zamanında işlənən sıfır morfem 
əvəzinə “sıfır alternant” terminini işlətmişdir. B.Blok, C.Treqer sıfır suffiksi 
heç nə ilə ifadə edilməyən (consisting of nothing) suffiks adlandırır. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
85
Məlumdur ki, morfoloji təhlil iki yerə bölünür: qrammorfologiya, 
onomotologiya. Qrammorfologiyada təhlil sözlərdən əşyalara, yəni formadan 
mənaya, onomotologiyada isə təhlil əşyalardan sözlərə, yəni mənadan 
formaya istiqamətində aparılır. Söz morfoloji təhlilin böyük vahidi, morfem isə 
kiçik vahidi hesab edilir. Söz cümlədə ayrılabilən, əvəzedilən, çevriləbilən 
mənalı vahiddir. [8, 129]
Söz paradiqmatika və sintaqmatikaya malikdir. Sözün paradiqmatikası 
onun morfoloji quruluşunu əhatə edir. Sözün morfoloji quruluşunun müəyyən 
birləşmə qaydaları əsasında zəncirvari birləşməsi onun sintaqmatikasını təşkil 
edir. Morfoloji paradiqma eyni bir leksemin müxtəlif qrammatik formalarını 
ifadə etməklə yanaşı onun leksik-qrammatik mənaya malik tiplərini də özündə 
cəmləşdirir. Morfoloji paradiqma sözdəyişdirici və sözdüzəldici olmaqla iki 
qrupa bölünür. Sözdəyişdirici paradiqma sözün qrammatik formalarının 
cəmidir: act, acts, acted, acting. Sözün leksik-qrammatik növlərinin cəmi həmin 
leksik vahidlərinin sözdüzəldici paradiqmasını düzəldir: act, act-ive, act-ion, act-
iv-ity, act-ive-ness və s.
Sözdəyişdirici və sözdüzəldici paradiqmaların vahidləri bir-birindən 
fərqlidir. Sözdəyişdirici və sözdüzəldici paradiqmaların vahidləri bir-birindən 
fərqlidir. Sözdəyişdirici paradiqmanın vahidlərinə əsas, qrammatik morfemlər, 
sözdüzəldici paradiqmanın vahidlərinə kök-morfem, leksik qrammatik mənanın 
implisit göstəricisidir.
Qrammatik sıfır morfemindən morfologiyda ətraflı danışıldığı halda, 
sözyaradıcılığında derivativ sıfır morfemin leksik-qarammatik funksiyasından 
çox az danışılır, derivativ sıfır morfemin sözdüzəldici paradiqmada mahiyyəti 
açılmamış qalır. Sıfır morfeminin sözdüzəldici paradiqmada statusunu 
müəyyənləşdirmək bir qədər çətindir, çünki sıfır morfemi sözdüzəldici 
paradiqmada leksik-qrammatik mənanın qarşılığı kimi çıxış etməlidir. 
Sözdüzəldici paradiqmada help 0-helpless qarşılaşdırmasında sıfır morfemi 
(help 0) ismin implisit göstəricisi, -less (helpless) morfemi isə sifətin 
göstəricisidir.
Adj+ N strukturlu vvhitehead 0 – grey-haired qarşılaşdırmasında 0 sıfır 
morfem və -ed morfemi mürəkkəb sifətlərin struktur derivativ elementləri 
kimi çıxış edir. Eyni ilə bu fikri barefoot 0 və barefooted mürəkkəb sözlərinə 
də aid etmək olar. Barefoot 0 barefooted qarşılaşmasında 0 morfem implisit 
formada, -ed morfemi isə eksplisit formada sözdüzəldici paradiqma sırasında 
mürəkkəb sözlərin morfoloji göstəriciləridir ki, burada implisit və eksplisit 
ifadə formalarını əks etdirmiş olur. 
Bir sıra avfour-storey 0 – four-storeyed (building), a four üheel 0 – 
four vvheeled carriage tipli mürəkkəb sifətlərdə sözdüzəldici oppozisiya 
növünü ekvipolent oppozisiya növü kimi müəyyənləşdirmək olar. Ekvipolent 
oppozisiyalarda oppozisiya üzvləri məntiqi cəhətdən eyni hüquqludur [5.94]

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
86
Buraya Azərbaycan dilində şirindil 0 –şirindilli, qaragöz 0 –qaragözlü, 
ucaboy 0 – ucaboylu leksik vahidləri aid etmək olar.
Bizə məlum olan dilçilik ədəbiyyatında şirindil 0-şirindilli strukturlu 
sinonim mürəkkəb sifətlərin nə semantik mənalarının fərqindən, nə də söz-
düzəldici paradiqmalarına məxsus o sıfır morfem və -li şəkilçisi morfeminin 
oxşar və fərqləndirici funksiyalarından bəhs olunmur.
Fikrimizcə, Num=N modeli mürəkkəb sifətlərdə (fourwheel ) sıfır mor-
femi ümumi və qeyri-müəyyənlik mənası daşıyır. (Num=N) =ed tipli mürəkkəb 
sifətlərdə (four-wheeled)-ed morfemi fərdi, konkret və müəyyənlik mənası 
bildirir. 
Ədəbiyyat 
1.
Adilov M I .,Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri. 
Bakı: Maarif, 1989
2.
Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: Maarif 1984 
3.
Blokh M.Y. A course in theoretical English grammar. M: Высшая 
школа. 1983 
4.
Vasilyev V.A. English Phonetics. A theoretical course. M: 1970 
5.
Trubetskoy N.S. Fonologiyanın əsasları. Bakı: Mütərcim 2001 
6.
Бодуен де Куртенэ И. А. Избранные труды по общему языкознанию. 
Т.Т. I-II. М: Издательство А Н СССР , 1963 
7.
Степанова М.Д. Методы синхронного анализа лексики. М: 1968 
8.
Trunka B. Principles of morphological analysis// Philologica Prangensia, 
1961 
Н.Исмайлова 
Термин
оппозиция и его использование 
Резюме 
В статье «Оппозиция и его использование» затронуты актуальные 
вопросы связанные с исследование теории оппозиции не ставится как 
цель, имеется в виду внести ясность особенностьям морфемом которые 
составляют компоненты сложных слов используя оппозисионного метода 
и элементов теории оппозиции.
Оппозиция также движение, партия, группа или человек, выступаю-
щая против господствующей партии или мнения, поддерживаемого боль-
шинством, в партии или группе. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
87
С этой целью в связи с теорией оппозиции на различных уровнях 
языка изучены оппозиция иерархии между членами парадигмы. Вместе 
с этим внесены исследовния о лингвистическом нулевом понятием, 
которое, является одним из членов парадигмы.
N. Ismailova 
Opposition and its using 
Summary 
In the article opposition and its using is spoken about different 
problems of linguistic concepts. The author’s purpose is not to investigate the 
theory of opposition, it is to clarify the elements of opposition and to explain the 
components of compound words with the help of opposition methods.
The term opposition is used in a way that is against someone or 
something. E.g. He spoke in opposition to the new law. In a way that shows 
how two things are different or disagree or two words that can be defined in 
opposition to each other. 
The author tried to clear the features of the morphemes that made up 
compound words. With this purpose the attitude of hierarchy between the 
members of paradigm has been learned in different levels of language. At the 
same time the concept of linguistic zero is also investigated.
Rəyçi: Nailə Sadıqova
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
88
NATAVAN XUDADAROVA
Azərbaycan Universiteti
[e-mail]
MƏNA YÜKÜ MÜXTƏLİF KOMPONENTLƏRDƏ OLAN 
“PUT” FEİLLİ FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİN STRUKTUR-
SEMANTİK TƏHLİLİ 
Açar sözlər:
frazeoloji söz birləşmələri , komponent, sintaktik, məna 
,ekvivalent, semantika
Ключевые слова:
фразеологические сочетания , компонент, синтаксис, 
смысл, эквивалент,cемантика
Key words:
phraseological units, component, syntactic, meaning, 
equivalent, semantics 
Söz birləşmələrini təsnif edərkən müxtəlif nöqteyi-nəzərdən yanaş-
malar olur. Bir tərəfdən söz birləşmələrinin sərbəst və sabit olması baxı-
mından , digər tərəfdən isə nitq hissələrinə görə, yəni feili söz birləşmələr, 
ismi söz birləşmələr, sifətli söz birləşmələrdir. Qeyd etməliyik ki, həmin 
birləşmələr hansı nitq hissələrindən ibarət olmasına baxmayaraq onların 
sərbəst forması, həmçinin daşlaşmış formaları mövcuddur. Əlbəttə biz bu 
yazımızda feili söz birləşmələrindən bəhs etmək niyyətindəyik və həmin 
birləşmələrin semantikasını təhlil edəcəyik. 
Feili söz birləşmələri ingilis dilində ən azı iki sözün birləşməsindən əmələ 
gəlir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, feillər (yəni əsas məna daşıyanlar) təsirli 
və təsirsiz olurlar.Feili söz birləşmələri bütün idarəetmə xüsusiyyətlərinə 
malikdir. Onların mətndə mövqeyini araşdırmaq, işlənmə prinsiplərini 
öyrənmək mətnin sintaksisi baxımından təbii olaraq maraq doğurur, struktur 
cəhətdən feili söz birləşmələr işləndiyi mətni mürəkkəb cümlə şəklinə salır, 
lakin bizim məqsədimiz bir qədər fərqlidir. Feili söz birləşmələr adı altında 
feili frazeoloji birləşmələrdən bəhs etməkdir və konkret olaraq tərkibində “to 
put” feili olan frazeoloji birləşmələrin semantik xüsusiyyətlərini kontekst 
vasitəsilə təhlil etməkdir. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, “to put” feili həm təsirli, həm də təsirsiz 
geniş semantikaya malik olmaqla xeyli fərqli valentliyə malikdir və özünün 
birləşə bilmək qabiliyyətinə görə də onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) 
zərf ilə birləşmə, b) of sözönü ilə birləşmə, c) sifətlə birləşmə və s. 
Onu da vurğulamaq istərdik ki, “to put” feili praqmatik vəziyyətin bütün 
sistemində bir-biri ilə əvəz oluna bilən bir sıra koqnitiv-freym mənalara 
malikdir. Bu məsələyə koqnitiv aspektdə yanaşdıqda “to put” feilinin düz 
(məntiqi) mənasına nəzər salsaq görərik ki, bu feili təhlil edərkən fərqli 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
89
prototip vəziyyət diqqəti cəlb edir: 1) hərəkətin baş verən yeri, 2) hərəkətin 
baş verən müddəti, 3) hərəkətin başvermə məqsədi, 4) hərəkəti icra edən 
şəxsin məşğuliyyəti, 5) hərəkəti icra edən şəxsin halı (vəziyyəti) 6) hərəkətin 
yaranmasının səbəbi və bütün bunların hamısının fövqündə kontekst və məcazi 
mənaların yaranma mexanizmi olan metafora dayanır və semantikanın dəyiş-
məsi, yeni çalarlıqda özünü göstərməsi ancaq bu koqnisiya ilə bağlıdır, ondan 
kənarda deyildir. 
İlk növbədə “to put” feilinin frazeosemantik sahəsini ətraflı və geniş 
təsvir etmək üçün hesab edirik ilk növbədə onun lüğəvi mənalarına diqqət 
çəkmək heç də pis olmazdı, əksinə fikirlərimizi və təhlilimizi daha canlı etmək 
və əsaslandırmaq çox rahat olardı.
to put
(hər hansı bir əşyanı horizontal vəziyyətdə) qoymaq, salmaq, 
yerləşdirmək (həbsə, vəziyyətə), əkmək (ideyanı, qeydi), demək (nöqteyi-nə-
zəri), idarə etmək (sual, söz, cümlə), aid etmək, gətirmək, salmaq və s. 
to put somebody in a good mood
- yaxşı əhval-ruhiyyəyə gətirmək; 
to 
put somebody in a bad mood
- əhval ruhiyyəni pozmaq; 
to put somebody 
to bed
- kimisə yatağa aparmaq və s. 
Qeyd etmək lazımdır ki, put komponentli frazeoloji vahidlərdə (birləş-
mələrdə) feildən sonra gələn sözlərin və həmçinin kontekstin xüsusi rolu da 
danılmazdır. 
She had the man only once in her life, and yet she was unable to put 
him out of her head. - O bu adamı yalnız həyatında bircə dəfə görmüşdü, 
ancaq buna baxmayaraq nə qədər çalışsa da (cəhd etsə də) onu unuda 
bilmirdi.
Cümlənin tərcüməsinə diqqət yetirsək “to put” feilinin lüğəvi 
mənasının heç birində bu semantik çalarlığı tapmaq mümkün deyildir, lakin 
həmin feili frazeoloji birləşmənin semantikası kontekstdən asılı olaraq (hətta 
qeyd edərdik ki feildən sonra gələn out of-da) “unuda bilməmək, başından 
çıxara bilməmək” kimi anlamı bildirir. Burada metaforlaşma şübhəsizdir.
Gündəlik danışıqda işlədilən başqa bir kontekstə diqqət çəkək. 
I have 
to go on a diet because I have been putting on weight lately. -Mən dietə otur-
malıyam, çünki son zamanlar kökəlirəm. (çəkim artır). 
Semantikadan bəhs 
edərkən biz burada iki məqama diqqət yetirməliyik. Birincisi “put” kom-
ponentli feili birləşmənin kökəlmə, çəki artımı semantikasını verir, burada hansı 
andasa “put” - özünün müəyyən lüğəvi mənasının çalarlığını göstərə bilir, lakin 
ikinci cəhət ondan ibarətdir ki, həmin kontekstin birinci hissəsində olan “to go” 
feilindən sonra da “on” işlədilib, ancaq həmin feilin birləşə bilmək səciyyəsi “to 
put” feilinin səciyyəsindən tamamilə fərqli olduğundan orada hansısa hərəkəti 
dayandırıb, başqa bir hərəkəti icra etmək durur və burda səbəb-nəticə əlaqəsi 
özünü göstərir yəni “to put on weight” - çəki artırsa (nəticədə), onun səbəbini 
“to go on diet” - davam etməsində axtarmaq lazımdır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
90
Come on John put your cards on the table. Tell me what you really 
think. - Con mənimlə açıq və səmimi ol (kartı stolun üstünə qoy). Əslində sən 
nə düşünürsən
. 
Dilçilik ədəbiyyatlarında belə bir fikir formalaşmışdır ki, hətta cümlədə 
sözlərin yerini dəyişərkən cümlənin ifadə etdiyi məna da dəyişir. Məsələyə 
bu prizmadan yanaşsaq da biz yuxarıda gətirdiyimiz cümlə nümunələrinin 
hər birində “put” komponentindən sonra “on” sözünün gəlməsinə 
baxmayaraq başqa komponentlər və kontekstdən asılı olaraq frazeoloji feili 
birləşmənin semantikası dəyişir. 
Həmçinin onu da qeyd etmək lazımdır ki, feili frazeoloji birləşmələr 
içərisində həm sinonim birləşmələr, həm də frazeoloji variantlar vardır. 
Onların bir neçəsinin kontekst daxilində işlədilməsinin semantikasının 
şərhini verməyimiz də hesab edirik maraqlı olardı. 
He put life into her portrait. -Rəssam onun portretinə ruh (həyat) verdi. 
Put more life into your movements. -Hərəkətlərinizə bir qədər enerji 
qatın (canlandırın hərəkətinizi) 
The outcome and lessons of this election stronly confirm the 
correctness of that resolution and the need of putting it into life without 
hesitation (The worker).-Bu seçkilərin nəticəsi və dərsləri qəbul olunmuş 
qərarın doğruluğunu tamamilə təsdiq etdi və onun təxirəsalınmadan həyata 
keçirilməsinin vacibliyini düzgün hesab etdi. 
Qeyd etməliyik ki, gətirdiyimiz 
cümlə nümunələrinin hər birində “put” komponenti ilə birlikdə life 
komponenti də vardır, lakin işləndiyi kontekstdən asılı olaraq həmin feili 
frazeoloji birləşmələrin semantikası tamamilə bir-birindən fərqli çalarlıqdan 
ibarətdir, müvafiq olaraq birinci halda “ruh vermək, ikinci halda hərəkəti 
canlandırmaq, üçüncü halda isə ideyanı həyata keçirmək (planı həyata 
keçirmək)”.
Some strange ideas are being put into ignorant heads by this self-styled 
prophet (ODCİE). -Bu özünü peyğəmbər kimi təqdim edən yalançı 
(fırıldaqçı) beynini səfeh şeylərlə doldurur. 
It was only this cursed undivorced condition of his, and-and the 
question whether annetle would take him, which he dared not put to the touch 
untile he had a clear and even darling future to offer her (Galsworthy) -Yalnız 
bu lənətə gəlmiş ayrılmamış (boşanmamış) ərin vəziyyəti və naməlumluq 
vəziyyəti. Annetin ona ərə getməyə razılıq verməsi, o, vəziyyətin tamamilə aydın 
olması və hətta gözəl gələcəyə söz verməsi məsələsi aydınlaşmayınca bu məsə-
ləyə toxunmaq belə istəmirdi. 
If so happened that Jem, after much anxious thought had determined that 
day to “put his fortune to the touch to win or lose it all”. -Belə oldu ki, Cem 
uzun sürən fikirləşmədən və həyəcanlanmaqdan sonra bir gün öz taleyini 
sınamaq istədi. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
91
A desperate struggle was going on within her. Should her put 
everything to the proof? Should she challenge directly that influence, that 
attraction which was drawing him away from her (Galsworthy) -Cunun 
qəlbində dəhşətli çarpışma gedirdi. Hər şeyə risk etmək? Bosinini onun 
əlindən almaq istəyən qüvvələrə qarşı çağırış etmək ya yox?
Yuxarıda gətirdiyimiz cümlə nümunələrinin tərcümələrindən 
göründüyü kimi frazeoloji birləşmənin yalnız sonuncu komponentinin 
dəyişdiyinə baxmayaraq onların kontekst daxilində semantikası o qədər də 
dəyişməyib. Birinci cümlədə nəyisə yoxlamaq, sınamaq, sınaqdan keçirmək, 
ikinci cümlədə taleyini sınamaq və nəhayət sonuncu cümlədə “risk etmək” 
kimi semantik çalarlığı ifadə edə bilib. Qeydlərimizin nəticəsi kimi yekun 
olaraq bir daha vurğulamaq istərdik ki, feili frazeoloji birləşmələrin 
semantikası birbaşa kontekst və sözlərin birləşə bilmək qabiliyyəti ilə 
şərtlənir. 
Bu yаrımbаşlıq аltındа təhlil еtdiyimiz sözbirləşmələri (frаzеоlоji) sırf 
birinci kоmpоnеntin mənа çаlаrlığı ilə sıхı surətdə bаğlıdır. Dеdiklərimizi 
gündəlik həyаtdа işlədilən sözbirləşmələri nümunəsi əsаsındа izаh еtməyə 
çаlışаq.
put on weight – kökəlmək -
I have to go on a diet because I have been 
putting on weight lately.-Mən pəhriz sахlаmаlıyаm, çünki sоn zаmаnlаr 
görürəm ki, (hiss еdirəm ki,) хеyli kökəlmişəm. 
put one’s faith in smb. – kiməsə inаnmаq, еtibаr еtmək- 
Have you 
put your faith in legends?-Siz əfsаnələrə inаnırsınızmı?
.
Hər iki cümlənin 
tərcüməsi göstərir ki, birinci hаldа “put on weight” sözbirləşməsi çəkiminin 
üstünə çəki qоymаq – kökəlmək, “put one’s faithin smb.’s smth.” - kiməsə 
nəyəsə inаnmаq, еtibаr еtmək sеmаntik çаlаrlığındа işlədilib. Bir məqаmа 
diqqət çəkmək yеrinə düşərdi, yəni burаdа əgər biz “believe” sözünü (ikinci 
cümlədə) işlətsək həmin sеmаntik çаlаrlığı tаm ifаdə еdə bilməzdik, çünki 
“believe” sözündə hаrdаsа hаdisənin iştirаkçısı оlmаq kimi аnlаm dа vаrdır. 
put one’s heads together- 
If there is a problem we all sit down, put 
our heads together and solve it. -Prоblеm yаrаnаn zаmаn biz bir yеrə yığışıb 
оnu həll еdirik. 
Burаdа hеç də bаşlаrın bir yеrə yığılmаsı birbаşа bаşlаrdаn 
dеyil məhz fikirlərin, idеyаlаrın birləşərək prоblеmin həlli yоllаrını ахtаrıb 
tаpmаq və həll еtməkdən gеdir. 
put one’s back into smth. -
We are putting our backs into the 
campaign to help him and save democracy. -Biz bütün qüvvəmizi bu 
kоmpаniyаyа sərf еdirik ki, оnа kömək еdək və dеmоkrаtiyаnı хilаs еdək. 
Bu 
kоntеkstdə də “put one’s back into smth.” ifаdəsində bütövlükdə mənа “put” 
sözünə görə bаşа düşülür, yəni bir işə “kürəyini vеrmək, qüvvəsini sərf 
еdərək” sеmаntik çаlаrlığındа əlbəttə “back” kоmpоnеntinin də öz çəkisi 
kоntеktsdə dаnılmаzdır. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
92
put one’s foot down -
He had planned to go skiing on his own, but his 
wife had decided to put her foot down. -О istəyirdi хizək sürməyə tək gеtsin, 
lаkin аrvаdı qəti surətdə оnun əlеyhinə çıхdı. 
Cümlənin tərcüməsindən 
göründüyü kimi qеyd оlunmuş frаzеоlоji birləşmə “qаdаğаn еtmək, əksinə 
оlmаq” kimi çаlаrlıqdа işlədilmişdir. Əlbəttə bu kоntеkstdə “to be against”də 
işlədilə bilərdi lаkin, “put” sözünün sеmаntik çаlаrlığındа nəyinsə əksinə bir 
аrqumеnt “qоymаq, qаdаğаn еtmək” оlduğundаn məhz bu sözbirləşməsi 
(frаzеоlоji birləşmə) bu kоntеkstdə dаhа uyğun şəkildə işlədilib. 
put one’s life in smb.’s hands - 
Do you take me for a fool? What 
makes you think I would put my life in your hand?- Siz məni bеlə ахmаq 
hеsаb еdirsiniz? Mənim inаnаrаq tаlеyimi sizə еtibаr еtməyimə hаnsı 
əsаsınız vаrdır? 
Kоntеkstdən göründüyü kimi frаzеоlоji sözbirləşmənin 
bütövlükdə sеmаntikаsı “put” kоmpоnеntindən аsılıdır və еlə də bаşа 
düşülür. Birbаşа tərcümə еtmək “həyаtını kiminsə əlinə qоymаq” yəni 
tаlеyini kiməsə еtibаr еtmək sеmаntik çаlаrlığındа işlədilib. 
put down in black and white- 
…
he has only to put down in black and 
white using it as a theme of a story… to forget all about it. (Maugham) -I 
must put it all down in cold black and white, untils such time as the memory 
and impulse of it is spent. (Dickens)
Birinci cümlə nümunəsinin qаrşılığını 
təхminən аşаğıdаkı kimi vеrmək оlаr: О hеkаyətin mövzusunu bеlə istifаdə 
еtmək üçün mütləq аğа аğ dеməli, qаrаyа qаrа dеməli оlduğunun vаcibliyini 
bilməli… bunlаrın hаmısını unutmаq üçün. İkinci cümlə nümunəsində isə 
həmin ifаdəni “hər şеyi öz rəngində görmək” kimi аnlаmаq mümkündür. 
Əlbəttə burаdа kоntеkstin rоlu dаnılmаzdır.
Ədəbiyyat 
1.Maugham W.S. The Moon and Sixpence. M., 1972, p.352. 
2. Shor stories, M., 1981, p.510. 
3.
ODCIE – Oxford Dictionary of Current Idiomatic English. 1975 
N.Xudadarova 
Superiority of phraseological unit “put” having the meaning in 
various component 
Summary 
The article is about phraseological units. Especially, the article learns 
the verbal phraseological units.The verbal phraseological units means a case 
and mainly used as the predicate of sentence. The main purpose of the article 
is to define semantic peculiarities, productivity of content, possibility of 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
93
using of phraseological units with the component “to put”. The article 
especially provides information about special role of the words which is used 
after the verb in phraseological units with “to put” component and special 
role of the context.
The semantic pecularities of phraseological units with “to put” 
component is analyzed through context. Sentences were selected from the 
works by English writers, examples of sentences were stated, used in daily 
life and in all cases, those sentences were translated to Azerbaijani language 
in the article. 
N.Khudadarova 
Структурно -семантическое исследование глагольных 
фразеологических словосочетаний “рut” , значение которых состоит из 
различных компонентов 
Резюме 
Статья посвящена фразеологическим словосочитаниям. В статье 
основное внимание уделяется глогольным словосочитаниям. Oтглаголь-
ные фразеологические единицы означают случай и в основном использу-
ются kak предикат предлажения. Основная цель статьи - определить 
семантические особенности фразеологической единицы "put".
Как мы видели из переводов в приведенных выше примерах предло-
жения, только последний компонент фразеологической комбинации 
изменился, но его контекст не изменился в его контексте. 
Семантические особенности фразеологической единицы «put» бы-
ли проанализированы через контекст. В статье предложения взяты из 
произведений английских писателей.Эти предложения иногда исполь-
зуются в повседневной жизни и во всех случаях эти переводятся а азер-
байджанский язык.
Rəyçi: Samirə Məmmədova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
94
АДЕЛЯ ФАРЗАЛИЕВА 
преподаватель кафедры “Иностранные языки” АзАСУ 
[e-mail] 
СИНТАКСИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА, ОСУЩЕСТВЛЯЕМЫЕ В 
СЛОЖНОМ ПРЕДЛОЖЕНИИ 
Аçаr sözlər: 
mürəkkəb cümlələr,
tabelilik bağlayıcıları, tabesizlik bağla-
yıcıları, tabeli сümlələr, intonasiya, bağlayıcılar, bağlayıcı sözlər
Ключевые слова:
сложные предложения, подчинительные союзы, 
сочинительные союзы, придаточные предложения,
интонация, союзы, 
союзные слова
Key words:
complex sentences, subordinating conjunctions, coordinating 
conjunctions, subordinate clauses, intonation, conjunctions, conjunction words
Сложноподчиненные предложения, построенные на основе 
подчинительной связи, четко соотносятся с простым предложением и 
строятся по единым структурным схемам. Придаточные предложения 
соотносительны с членами предложения - словами, но в отличие от пос-
ледних передают идею предмета, качественного или обстоятельственного 
признака через некоторую ситуацию, мысль о которой имеет расчле-
ненную предикативную структуру. В отмеченных выше признаках - 
соотнесенность с членами предложения и выражение через представление 
о ситуации более элементарных идей типа “предмет”- лежат основания 
двух возможных классификаций придаточных предложений.Первая - на 
основе соотносительности с членами предложения: прида-точные предло-
жения подлежащные, сказуемные, дополнительные, обстоя-тельственные, 
определительные. 
Вторая - на основе с частями речи: придаточное предложение 
субстантивное (придаточное подлежащное, сказуемное, дополнительное, 
наречное и адъективное (20, стр. 237).Отдельные предложения, входящие в 
состав сложного, с одной стороны, сходны с простыми предложениями, с 
другой - отличаются от них. Сходство отдельных предложений, являю-
щихся элементами сложного предложения, с простыми предложениями 
состоит в их грамматической структуре: как те, так и другие имеют 
главные члены, выражающие предикативность – под-лежащее и сказуемое 
в двусоставных предложениях или главный член в односоставных 
предложениях, и могут иметь второстепенные члены, которые увязаны в 
общую непрерывную цепь подчинительных словосочетаний, отправ-
ным пунктом которой являются главные члены. Как и в простых 
предложениях, каждая такая подчинительная цепь независима от таких 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
95
же подчинительных цепей других предложений. И в сложном объединено 
столько отдельных предложений, сколько в нем таких единств, имеющих 
свои главные члены. За последние 70-80 лет целым рядом исследователей 
высказывалось в различных работах по синтаксису сложного предложе-
ния сомнение относительно целесообразности сохранения в науке 
традиционной схемы деления связей между частями сложного предло-
жения на сочинительные и подчинительные. «Наш взгляд на сущность 
сочинения и подчинения, - писал В.И. Жельвис, - изложен в статье «К 
вопросу о видах синтаксической связи между частями сложного союзного 
предложения». Мы считаем, что сочинение и подчинение объективно су-
ществуют в языке и представляют собой смысло-вые категории, которые 
находят определенное формальное выражение в языке. Смысловое 
различие сочинения и подчинения состоит, по нашему мнению, в том, что 
при сочинении части сложного предложения, соединенные союзом, 
равноправны, в то время как при подчинении одна часть находится в 
зависимости от другой, тем или иным способом обслуживает ее. И в том и 
в другом случае части предложения очень тесно связаны друг с другом» 
Что представляют собой сочинительная и подчинительная связи в слож-
ном предложении? Под сочинительной связью двух частей предложения, 
по Жельвису, «следует понимать такую их связь, при которой эти части 
одинаково зависят друг от друга в смысловом, грамматическом и 
ритмомелодическом отношении. При подчинительной связи одна из 
частей сложного предложения (главная часть) в смысловом, граммати-
ческом и отчасти в ритмомелодическом отношении более независима, чем 
вторая (придаточная) часть» (13, стр
.
275). В целом же подчинение 
представляет собой случай более тесной связи между отдельными частями 
высказанной мысли, чем сочинение. Объединение предложений внутри 
сложного и установление между ними различных отношений, по мнению 
А.Н.Гвоздева, осуществляется рядом синтаксических средств. К ним 
относятся: интонация, союзы, союзные слова, соотносительные местои-
менные слова, порядок предложений, употребление времен и наклонений, 
лексические и фразеологические элементы (11, стр
. 
25). Таким образом, 
объединение предложений внутри сложного может происходить союзным 
или бессоюзным способом. Например: 
Yesterday I bought a penny fiddle 
And put it to my chin to play, 
But I found its strings painted, 
So I threw my fiddle away (45, стр. 3).
В данном четверостишии части сложного предложения соеди-
нены при помощи союзов. В следующем четверостишии используется 
бессоюзный способ: 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
96
Humpty Dumpty sat on the wall, 
Humpty Dumpty had a great fall; 
All the king’s horses, and all the king’s men
Couldn’t put Humpty together again (45, стр. 2). 
Один из самых распространенных способов объединения частей 
сложного предложения - это конечно же союзный (когда части сложного 
предложения соединяются в одно целое при помощи союзов, союзных 
слов), поэтому мы остановимся на нем более подробно. 
“Союзы - это слова, служащие для соединения между собой чле-
нов предложения и целых предложений. Связи между членами пред-
ложения и между предложениями могут быть различного характера”. 
Профессор Б.А. Ильиш считал, что союзы - это слова, которые служат для 
соединения между собой членов предложения, а также целых предло-
жений. Также он утверждал, что связи между членами предложения и 
между предложениями могут быть различного характера, соответственно 
и союзы могут быть различными по характеру (17, стр
.
245).
По роли в предложении союзы подразделяются на две группы: 
1. Союзы, которые выражают смысловые отношения между 
отдельными словами в предложении. 
2. Союзы, которые выражают смысловые отношения между 
частями сложного предложения. 
Соответственно различными по характеру могут быть и союзы. 
Союзы по их роли в предложении можно разделить на два разряда: одни 
союзы выражают смысловые отношения между отдельными словами в 
предложении, другие союзы выражают смысловые отношения между 
частями сложного предложения. Между теми и другими союзами есть 
сходство и различие. Есть много союзов, употребляющихся только для 
выражения смысловых отношений между частями сложного предложения. И 
эти союзы, писал профессор М.Н.Петерсон, «... более позднего происх-
ождения. Вместе с ростом употребительности сложных предложений, что 
вызывается потребностью выражения все более сложных отношений между 
явлениями, количество союзов все увеличивается, значение их становится 
разнообразнее (26, стр
.
65). Таким образом, союзы выполняют важнейшую 
коммуникативно-речевую функцию. С их помощью говорящий (или 
пишущий) и слушающий (вообще воспринимающий речь) устанавливают 
различные смысловые и эмоциональные связи между компонентами речи, 
осуществляют логическое членение речевых отрывков, передают и воспри-
нимают значение целого и отношения к нему его частей. В этом прояв-
ляется исключительно важные для общения логические и выразительные 
функции союзов. Поэтому о союзе нельзя говорить лишь как о фор-
мальном показателе синтаксических (грамматических) связей между 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
97
компонентами связной речи. Следовательно, и связи между членами 
предложения и между предложениями могут быть различного характера. 
Союзы, соединяющие члены предложения, связывают их как равнопра-
вные элементы. В этой функции они всегда будут сочинительными. 
Союзы, соединяющие между собой целые предложения, могут связывать 
их и на началах равноправия - в таком случае это будут сочинительные 
союзы - и на началах подчинения одного предложения другому - в таком 
случае это будут подчинительные союзы. Таким образом, у 
подчинительных союзов есть нечто общее с предлогами, с которыми 
некоторые из них связаны и по происхождению: ср., Например, 
before, 
after, till
и т.п. Новые союзы возникают из других источников. Например, 
слово 
directly
, первоначально наречие. 
I went there directly after breakfas
t), 
превра-щается в союз в предложении такого типа: 
directly he arrived, he 
was ushered into the room.
Здесь слово 
directly
означает ‘немедленно поле 
того как’, ‘как только’. Наконец, арсенал английских союзов пополняется 
и за счет предложных сочетаний. Например, в предложении 
in case he 
comes tell him to wait
сочетание 
in case
фактически равнозначно союзу 
if
‘если’. Число союзов, соединяющих между собой члены предложения, 
очень незначительное. Так, союз 
and
имеет чисто соединительное 
значение, 
both … and 
то же значение, но более подчеркнуто, и полный 
союз 
neither … nor
имеет отрицательно-соединительное значение. 
Число сочинительных союзов, соединяющих предложения, также 
невелико: 
and, as well as, both ... and, not only ... but also, but, or, either ... or.
Ос-новываясь на определении союзов, которое дает В.В.Виноградов, в 
современном английском языке можно выделить следующие группы 
сочинительных союзов: соединительные, разделительные, противи-
тельные, следственно -результативные, причинные. Все перечисленные 
группы союзов выступают в пределах сложносочиненного предложения, 
выражая определенные отношения между соединяемыми предложениями. 
«Но несмотря на то, что мы выделяем только пять групп сочинительных 
союзов, не следует думать, - писала И.П.Конькова, - что круг смысловых 
отношений ограничивается только перечисленными отношениями: 
соединения, противопоставления, раздели-тельности и т.д. Смысловые 
оттенки, выражаемые как с помощью союзов, так и с помощью 
семантико-синтаксических средств, представляют большое разнообразие 
для каждого вида связи (22, стр
.
32). 
В отличии от сочинительных союзов, подчинительных союзов 
очень много и типов их гораздо больше. Подчинительные союзы служат 
для присоединения придаточного предложения к главному. 
Подчинительные союзы подразделяются на союзы, которые вводятся:

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
98
1. В номинативных придаточных предложениях подлежащих, сказуемых 
и дополнительных: “that” - что, “if” - если, “whether” - ли;
2. Обстоятельственные придаточные предложения:
a) времени: “after” - после, “as” - как, “as long as” - до тех пор, “as soon as” - 
как только, “before”, “until” , “till” - до, “while” - в то время как; 
b) причины: “as” - как, “because” - потому что, “for” - для, “seeing that” - 
видя что; 
c) условия: “if”- если, “on condition that”, “provided that”, “providing that” - 
при условии что, “supposing that”- предполагая что; 
d) цели: “lest” - что бы не, “so that” - так что, “in order that” - с тем чтобы, 
“that” - что;
e) образа действия: “as” - как, “as if”, “as though” - как будто, “so ... that”, 
“such ... that” - так что;
f) сравнения: “as ... as” - как, “not so ... as” - не такой как, “than” - чем;
g) следствия; “so that” - так что;
h) уступительные; “in spite of the fact that” - несмотря на тот факт что, 
“though”, “although”. 
Обобщая вышеуказанные, мы пришли к выводу что, несмотря на 
то, что сложные предложения являются категорией противопоставленной 
простым предложениям, между ними есть характеристики, которые 
объединяют эти противопоставленные категории. Первым сходством 
является то, что сложное предложение, как и простое, выполняет 
коммуникативную функцию. Вторым сходством является то, что сложное 
предложение по своим структурно-семантическим свойствам предлагает 
систему простого. Хотя сложное предложение является объединением 
минимум двух простых предложений, это значит, что оно носит 
механический характер, так как само по себе объединение двух частей 
сложного предложения приводит к единице, которая отличается от ее 
составляющих. Это относится к семантическому аспекту сложного 
предложения. 
Список использованной литературы 
1.
Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. Ч.2: 
Синтаксис. - М.: Просвещение, 1958. 
2.
Петерсон М.Н. Союзы в русском языке // Русский язык в школе. - 
1952. - N5. 
3.
Ильиш Б.А. Строй современного английского языка: Учебное 
пособие для студентов педагогических университетов - 2-ое издание, 
1971. М., 365 pp. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
99
A. Fərzəliyeva 
Mürəkkəb cümlələrdə tətbiq olunan sintaktik vasitələr 
Xülasə 
Məqalədə mürəkkəb cümlələrin konsepsiyaları və xüsusiyyətləri, 
eləcədə nominativ tabeli cümlələrin xüsusiyyətləri müzakirə olunur. 
Müəyyən bir birlik və bütövlüyün müəyyənləşdirilməsi və təsviri, nominativ 
budaq cümlələrin öyrənilməsi üçün geniş nəzəri əsaslara baxmayaraq, 
müasir linqvistik fənnin əsas vəzifələrindən biridir. 
Əvvəl qeyd olunduğu nəticəyə əsaslanaraq, müasir linqvistik elm 
çərçivəsində mürəkkəb cümlələrdə nominativ budaq cümlələrin öyrənilməsi 
hər zaman inkişaf edən bir fenomendir, çünki düşüncə və kommunikasiya 
üçün ehtiyac olduğu kimi, nitqi daha mükəmməl və gözəl etməyə də ehtiyac 
var. Bu məqsədlə, ingilis dilində bir neçə sadə cümlənin, həm bağlayıcı 
eyni zamanda bağlayıcısız üsulla tərtib edilmiş mürəkkəb budaq cümlələrin 
xüsusi sintaktik birləşmələr yaradılır .
A.Farzaliyeva 
Syntactic means implemented in complex sentences 
Summary 
Concepts and features of a complex sentence, differences as well as 
the characteristics of nominative subordinate clauses on functions and design 
are considered in this article. Despite the broad theoretical basis for the study 
of subordinate clauses, in particular nominative subordinate clauses, the 
identification and description of a certain unity and integrity, is one of the 
main tasks of modern linguistic science. 
Proceeding from what was stated earlier, it can be concluded that 
the study of nominative subordinate parts in complex sentences within the 
framework of modern linguistic science is a phenomenon that develops all 
the time, since there is a need for thinking and communication, as well as the 
need to make speech more literate and beautiful. And for this purpose, 
special syntactic formations are created in English, which are understood as 
the connections of several simple sentences, both conjunctions and non-
conjunctions, by means of which complex subordinate clauses are compiled. 
Rəyçi: Aygün Məmmədova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
100
CEYRAN PIRAVDIYEVA 
ADU 
[e-mail] 
/HERE VƏ THERE/
MƏKAN ZƏRFLƏRİNİN DEYKTİK 
MAHİYYƏTİ 
Açar sözlər
:deyksis, məkan zərfləri, referensiya, işarə əvəzliyi, məkan 
deyksisi, burada(buraya), orada (oraya) 
Key words
:deixis, place adverbs, reference,demonstrative pronoun, place 
deixis, here, there 
Ключевые слова
: дейксис, oбстоятель 
ство места, pеференция, yказательные местоимения, пространственный 
дейксис, тут, там 
Şəxs deyksisi kateqoriyası sözləri ilə yanaşı, məkana işarə funk-
siyasını yerinə yetirən sözlər də müasir ingilis dili deyktik sistemində əhəmiy-
yətli yer tutur və həm semantik məzmunun rəngarəngliyi, həm də deyktiklik 
dərəcəsi ilə səciyyələnir. Bu mənada 
here və there
məkan zərfləri xüsusi maraq 
kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, K. Hengeveld və L. Makkenzi məkan zərflə-
rinin predikat kimi istifadə oluna biləcəklərini, yəni onların konstruksiyalarda ön 
mövqedə yerləşərək referensial funksiya yerinə yetirmək qabiliyyətini qeyd 
edir. Bununla belə, həmin müəlliflərin zərflərin semantik xüsusiyyətləri ilə bağlı 
fikirləri fərqlənir. Belə ki, K. Henqeveld(7,40) onların 
deyktik
, Makkenzi isə 
denotativ
və yaxud adlandırma mahiyyəti daşıdığını bildirir(9,20). Bununla 
bağlı deyksis, adlandırma və referensiya anlayışları arasındakı qarşılıqlı 
münasibətlər məsələsi diqqəti cəlb edir. 
Deyksis, geniş mənada işarədir. Deyktik elementin işarəvi mahiyyəti C. 
Layons tərəfindən açıq şəkildə vurğulanır: Deyksis referentə danışan tərəfindən 
hər hansı bədən üzvü hərəkəti ( jest ) ilə işarədir (8, 189 ). Əgər bu tərifi hərfi 
mənada başa düşsək, onda deyksisin formal işarə olunmuş və olunmamış 
realizə növləri mövcud olması qənaətinə gəlmək olar. N. Kirvalidze deyktik 
əvəzlikləri məhz bu prinsip əsasında kommunikativ növlərə ayırır.(1,38) Bu 
baxımdan 
here
zərfi kommunikativ cəhətdən formal işarə olunmamış deyktik 
elementdir, yəni o 
sıfır
mahiyyəti daşıyır. Formal işarə olunmuş realizədə isə 
deyksis kommunikasiya anı ilə vaxt baxımından üst – üstə düşməyən məkanı 
göstərə bilər.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
101
Göründüyü kimi, bu halda referentin müəyyənləşdirilməsində daha 
çox mücərrədlik olsa da, hər halda söhbət yenə də deyksisdən gedir. Yeganə 
fərq referentin müəyyənləşdirilməsi üçün ümumi kommunikasiya prosesi 
əvəzinə daha spesifik dil kommunikasiyasına ehtiyac duyulmasındadır. Belə 
bir spesifik kommunikasiya prosesində ötürücü yer və zaman zərflərindən və 
yaxud işarə əvəzliklərindən referenti müvafiq məkan və temporal parametrlərdə 
“yerləşdirib” müəyyənləşdirmək üçün istifadə edir. Təsadüfi deyil ki, 
M.A.K.Halidey və R. Hasan işarə əvəzliklərinin funksiyalarını nəzərə alaraq 
onları işarə referensiya vasitələri, zaman və yer zərflərini isə işarə zərfləri 
adlandırmışlar.(6,79) T.Sorokina işarə əzəzliklərinin və müəyyənlik artiklinin 
bu funksiyasını referentin fərdiləşdirilməsi adlandırır (4,96).
Daha az hallarda deyktik elementlər həmçinin ayrı – ayrı komponent-
lərin deyil, bütöv cümlənin məkan və zaman baxımından yerləşdirilməsinə 
xidmət edir. Məsələn:
1) “ I just got here a minute ago, from New- York…(10 , 130) 
2) Kino and Juana walked through the city as though it were not there( 
10, 80) 
3) Now the dealers glanced quickly at one another ( 10, 48) 
4) The whole country was powder then, and in 61 I believe all
the 
coyotes starved to death (
10 , 174). 
Burada yer və zaman zərfləri mövcud situasiyaya müvafiq məkan və 
temporal sahələrin aşkarlanmasına xidmət edir. Temporal sahə əslində 
metaforik məkan sahəsidir və bu mənada 
here və now 
zərfləri kimi 
there və 
then
zərflərinin də funksiyaları üst – üstə düşür. 
Məkan 
və 
zaman 
anlayışlarının parametrlərini müqayisə etsək, deyksisin, ilk növbədə, məkan, 
daha sonra isə temporal mahiyyət daşıdığı aşkarlanır. Temporal parametrdə 
deyksis məkan parametrindəki ilə analoji qaydada işlənir, belə ki, zaman 
məkandan daha mücərrəd anlayışdır . 
Məkan anlayışı əşyaların mövcudluğunu, yer tutumunu, xarici 
görünüşünü, daxili quruluşunu, onların birinin digərinə nisbətdə yerləşmə 
qaydasını, həcmini ( böyük və kiçikliyini), aralarındakı məsafəni və digər 
cəhətləri əhatə edir ( 2, 394).
Zaman isə proseslərin sürəkliyini, axıcılıq tempini, onların ardıcıl və 
ya qeyri- ardıcıl olmasını, bu proseslərin müxtəlif faza və mərhələlərinin bir 
– birindən ayırd edilməsini, hadisələrin davamlılığını, bu davamlılıq 
prosesində onları təşkil edən komponentlərin daxili və biri – birinə olan 
münasibətlərinin genetik əlaqələrini ehtiva edir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
102
İndi isə 
here və there
yer zərflərinin diskursiv mahiyyətinə diqqət 
yetirək. M.Rubinşteyn 
here və there
zərflərinin diskursiv mahiyyəti haqqında 
tədqiqatlar aparmış və bu zərfləri rus dilindəki müvafiq zərflərlə ( 
tut, tam
) 
müqayisədə öyrənmişdir. O, 
tut və tam
zəfrlərinin rus dilində yer, zaman və 
diskursiv, 
here
zərfinin isə ingilis dilində yer, işarə və diskursiv xüsusiyyətlərə 
malik olduğunu qeyd edir. 
There
zərfinin bu xüsusiyyətlərə əlavə olaraq 
həmçinin, ekspletiv mahiyyət daşıdığı məlum olur.
Aşağıdakı nümunələrdən 
here və there
zərflərinin mövcud situasiya ilə 
uyğunlaşaraq deyktik funksiya yerinə yetirdiyi aydınlaşır:
I am glad to see so many of you guys here tonight when you could be at 
home watching the new Britney Spears series on television, he draws ( 
Financial Times, October 1-2, 2005, 7). 
Və :“That huge place there? She cried pointing” 
“Do you like it ?”( 10, 90) 
Here və there 
zərflərinin işləndiyi konstruksiyalarda 
paralelizm müşahidə olunur. Onların hər ikisi predmetə, şəxsə və ya 
hadisəyə işarə funksiyası yerinə yetirir.Fərq isə 
here 
zərfinin yaxın 
deyksisin, 
there 
zərfinin isə uzaq deyksisin göstəricisi olmasıdır. 
Here və 
there 
deyktik elementlərinin birgə işlənməsi aralarındakı semantik 
oppozisiyanı daha da gücləndirir: /
Dressed up white flannels I went over to 
his lawn a little while after seven and wandered around rather ill at ease 
among swirls and eddies of people I don’t know – though here and there was 
a face I had noticed on the commuting train
/( 10, 51) .
Informasiyanı göndərənin subyektə münasibətdə reallığın bu və ya 
digər predmetinin yeri və ya hərəkət istiqamətini səciyyələndirdiyi məkan 
deyktik sözləri iki mikrosistemdə büruzə verir. Bu mikrosistemin əsasında nisbi 
mahiyyət daşıyan semantik oppozisiya var həmin oppozisiyanın hissələri əlaqəli 
elementlərdən ibarətdir. Deyktik sözlərin kateqorial semantik xüsusiyyətləri 
paradigmatik və sintaqmatik aspektlərdə büruzə verir. Bunun nəticəsində həmin 
sözlərin semantik strukturu, bir qayda olaraq, sabit deyil, daha çox ümumiləş-
məyə doğru meyllənir. 
/There və here/ 
zərflərinin işlənməsinin semantik və 
praqmatik şərtlərinə diqqət yetirək: 
/There/
– leksik feillə birləşə bilər, məsələn: /There, he left/ - (Bax e, o 
çıxıb gedib). 
/
There
/ - leksik isimlə birləşə bilər, məsələn: /There, a dog/ - (Bax e, it 
var burda). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
103
/
There/
- sual ədatları /yes/no/ ilə birləşə bilməz: /There, is that 
yours?/ /There, did he go out? / 
/
There
/ - məlumat bildirən suallarla işlənə bilməz, məsələn: /There, 
who saw it? / - (Bura bax?Bunu kim görüb?) 
/
There-if
/ baglayıcısı ilə birləşə bilməz, məsələn: /There, if god says/ 
- (Bura bax, əgər allah istəsə). 
/Here/
– ümid ifadə edən sözlərlə işlənə bilməz, məsələn: /Here, 
hopefully you have/ - (Budur, ümid edirəm sənin var). 
/
Here/ -
neqative fokuslu ifadələrlə işlənə bilməz, məsələn: /Here, no 
meat (left)/ - (Bura bax, ət qalmayıb). 
/
Here
/ - inkar cümlələrdə işlənə bilməz, məsələn: /Here, it is not biq/. 
/ 
Here/
- budaq cümlələrdə işlənə bilməz, məsələn: /You know, here 
it is/. 
/
You know here it is
/ - cümləsi yalnız özünü təqdim etmə zamanı 
işlənə bilər. 
/
Here I am/
- ifadəsi insan öz - özünə danışarkən işlənə bilər. - Buda 
mən. 
/Here I found it
/ - Aha tapdım – bu tipli cümlələr də insanin özüylə 
danışması zamanı işlənir . 
Klassik deyktik sözlər /
burada - orada/,/buraya - oraya/, /bu - o, 
budur/
- 
la işarə edilən hallarda danışan və seyr edən həmişə eyni olur. 
Məsələn: 
/“I see nothing here” he said. “It is really very simple”/ 
(Mən burada heç nə görmürəm,o dedi. Bu həqiqətən də çox sadədir.) 
Lakin elə deyktik sözlər var ki, onlarda bu uyğunluq vacib deyil. 
Deyksisin zamana və məkana görə istiqaməti aşağıdakı sözlərin 
köməyilə ifadə olunur: /
before,ago, a week ago, a week before
./ Xarakterik 
olaraq vasitəli nitqdə dəyişən danışanla bərabər bütün deyktik göstəricilər də 
əvəz olunur. 
Beləliklə, məkan deyksisi dünya dillərində iki əsas tipin formal 
elementləri ilə ifadə olunur: işarəedici əvəzlikləri daxil edən ad qrupları, yaxud 
onların analoqları 
/in this forest, in this country
)/ və zərf tipli elementlər 
/here, 
there/, back)/. 
E.S.Yakovleva əsərlərində məkan münasibətlərinə dünyanın sadəlövh 
görünüşü fraqmentləri kimi baxır.(5,65). Dil mənalarını həqiqətin faktları ilə 
birbaşa deyil, bu dildə göstərilmiş dünyanın sadəlövh görünüşünün istinadlarına 
bağlamaq olar. Nəticədə, adi dillərin semantikasında universal və milli 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
104
xüsusiyyətlərə mənsubiyyətin aşkar edilməsi üçün əsas yaranır, dil mənasını 
formalaşdırmaq üçün bir sıra fundamental prinsiplər və əvvəl dağınıq 
görsənən faktların dərin ümumiliyi aşkar olunur (5 s.235). Adları çəkilmiş 
əsərlərin əsası antroposentrik faktorun qeydə alınması – lokativ şəraitdə 
danışan və seyr edənin fiquru - və danışanın fəzası, yaxud şəxsi sahə 
anlayışının daxil edilməsidir (5,s.245). Bunların reallaşdırılması 
E.S.Yakovlevanın kitab və bir sıra məqalələrində fəza münasibətləri 
fraqmentlərinin təsviridir. Onun əsərləri dil modelləri, yaxud fraqmentlərdə 
birləşən məkan - vaxt leksikası təsvirinə yönəlib (5, s.239). 
Demək lazımdır ki, məkan deyksisi anlayışı tək danışandan - dinlə-
yəndən ayrılma dərəcəsinə söykənmir, o, həmçinin indiki zamanda və 
keçmişdə, tərpənən - tərpənməyən, görünən - görünməyən (yəni görünüşdən 
kənar olan) obyektləri fərqləndirir. 
Deyksis həmçinin həmsöhbətə ünvanlana bilər. Məsələn: 
/To the right! To the left! Forward! Back!/ 
(
Sağa!Sola!İrəli!Geri!). 
İnsan yolu göstərəndə: 
/Go straight, turn to the right, go forward, you ‘ll see a market on the 
left/ 
(
Düz gedərsiz, sağa dönərsiz, irəli gedərsiz, solda mağaza 
görəcəksiniz
). 
Belə misallarda istiqamət və yer, danışana deyil, həmsöhbətə işarələ-
nir. Belə işarə məkan deyksisinə xas olan xüsusiyyətdir. 
Ədəbiyyat siyahısı 
1.
Кирвалидзе Н.Т. Дейктические средства в системе современного 
английского языка и их роль в организации текста: Автореф. 
Дис….докт. филол. наук. М.,1991, 49 с. 
2.
Падучева Е. В. Семантика синтаксиса [Текст]. М.: Наука, 1974, 292 
c. 
3.
Падучева Е.В. К теории референции: имена и дeскрипции в 
неэктенциональных контекстах. В сб: НТИ: Сер. 2, №1, 1983. 
4.
Сорокина Т.С. Функциональные основы теории грамматической 
синонимии// Вопросы языкознания , 2003, №3, с 92- 112. 
5.
Яковлева Е.С. О связи дейксиса и модальности. // Логической 
анализ языков. Противоречимость и аномальность текста. Вып.3. 
Ред. Н.Д.Арутюнова. М.: Языки русской культуры, 1990, 280 c. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
105
İngilis dilində: 
6.
Halliday Michael, Matthiessen C.M.I.M. An introduction to functional 
grammar. Third edition, London: Arnold, 2004, 328 p. 
7.
Hengeveld K. Parts of Speech. Layered Structure and Reference in a 
Functional Perspective. Ed. Mike Fortescue, Peter Harder and L. 
Kristoffersen, Amsterdam: John Benjamins, 1992, 29-55. 
8.
Lyons J. Deixis, space and time in Semantics, Vol.2. Cambridge 
University Press. 1977, 899 p. 
9.
Mackenzie L. Places and Things. Layered Structure and Reference in a 
Functional Perspective. Ed. Mike Fortescue, Peter Harder and L. 
Krisroffersen. Amsterdam : John Benjamins. 1992, pp 253- 276. 
10.
Lindsay G. Betrayed Spring. 1953, 503 p.
Дж. Пиравдыева 
Дейктический способность наречии места /here и there/ 
Резюме 
Эта статья посвящена одному из основных типов дейксисa как 
дейксис пространства. Дейксис - важная область лингвистики. В 
лингвистике, дейксис относится к словам или фразам. Слова или фразы, 
требующие контекстной информации, чтобы передать какое-либо среднее 
значение, являются дейктической. 
Наречия места /
here 
и
there
/ в основном обсуждаются и 
анализируются как средство места дейксис. Многие слова могут 
использоваться как пространственные дейксисы, но /
here 
и
there
/ требуют 
особого внимания. Здесь также анализируются мнения многих ученых. 
Статья основана на дейктической функции наречии места /
here 
и
there
/ . 
В статье поставлена задача показать, какие этические слова 
отражают определенную систему понятий. Автор затрагивает 
дейктические элементы в составе лексических и грамматических 
значений. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
106
J.Piravdiyeva 
Deictic essence of place adverbs /
here 
and 
there/ 
Summary 
This article is devoted to one of the main types of deixis as place 
deixis. Deixis is an important field of linguistics. In linguistics, deixis refers 
to words or phrases. Words or phrases requiring contextual information in 
order to convey any meaning are deictic. 
Place adverbs /
here
and 
there/
are mainly discussed and analyzed as 
means of place deixis. Many words can be used as deictic expressions but 
/
here
and 
there/
need special attention. Many points of views of the scientists 
are analyzed. This article is based on the adverbs /
here and there/
and their 
deictic functions. 
The article has got the aim to show what deictic words reflect the 
certain system of concepts. The author touches upon the deictic eelements in 
the composition of lexical and grammatical meanings. 
Rəyçi:
Şəfaqət Mahmudova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
107
GÜLNAR ABDULLAYEVA
ADU 
[e-mail] 
İBTIDAİ TƏHSİL PİLLƏSİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN İNGİLİS DİLİ 
DƏRSLƏRİNDƏ İNTERAKTİV METODLARDAN İSTİFADƏ 
TƏCRÜBƏSİNDƏN 
Açar sözlər:
ibtidai təhsil, interaktiv, metod, xarici, dil
Ключевые слова: 
начальная школа, интерактивный, метод, иностран-
ный, язык 
Keywords:
primary school, interactive, method, foreign, language 
Şagirdlərdə xarici dil üzrə ünsiyyət qurma bacarığının yaradılması dün-
yaya yeni baxışın formalaşmasına zəmin yaradır. Xarici dil şagirdlərin 
humanitar təhsil səviyyəsini yüksəltməklə yanaşı, daim dəyişən dünyanın 
tələblərinə adaptasiya olunmasına, şəxsiyyət kimi formalaşmasına kömək 
edir. O cümlədən, şagirdlərin linqvistik biliklərini zənginləşdirir, ünsiyyət 
mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm, aparıcı rol oynayır və nitq 
inkişafına müsbət təsir göstərir. Xarici dilə mükəmməl yiyələnmiş hər bir 
gənc harada olmasından asılı olmayaraq ölkəmizi layiqincə təmsil etmək, 
respublikamızda baş verən prosesləri dünya ictimaiyyətinə birbaşa çatdırmaq, 
digər dünya ölkələri ilə tanışlıq imkanı qazanırlar. Məhz bu işdə xarici dilin 
düzgün şəkildə tədrisi dil müəllimlərinin birbaşa vəzifəsidir.
Müasir təhsil sistemi orta məktəb şagirdlərinin kommunikativ səriştəli-
liyinin artırılmasını tələb edir. “Ümumitəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün 
fənn kurikulumları” adlı sənəddə xarici dildə kommunikativ səriştənin formalaş-
dırılması və təkmilləşdirilməsi, nitq ünsiyyəti prosesində kommunikativ 
bacarıqların inkişaf etdirilməsi, kommunikativ məqsədlər üçün dialoji bacarıq-
ların ibtidai təhsil pilləsində yaradılması, sosio-mədəni səriştəliliyin formalaş-
dırılması üçün ingilisdilli ölkələrin xüsusiyyətləri barədə biliklərin 
genişləndirilməsi kimi məsələlər öz əksinə tapmışdır. İbtidai təhsil pilləsində (I-
IV siniflər) ingilis dilinin öyrədilməsi məqsədi aşağı sinif şagirdlərində linqvis-
tik və kommunikativ xarakterli bilik və bacarıqları formalaşdırmaqdan iba-
rətdir. [2, 8]
Xarici dilin tədrisi vasitəsilə ibtidai təhsil səviyyəsində dinləyib-anlama, 
danışma, ilkin yazı bacarıqlarının formalaşdırılması, düzgün oxu qabiliy-
yətlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi təmin olunur.
İbtidai təhsil səviyyəsində 
(I-IV siniflər) 
xarici dil təliminin məzmu-
nuna
əsasən şagird: 
1.
Dinlədiyi fikrin məzmununu izah edir; 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
108
2.
Gündəlik həyatda və məişətdə istifadə olunan əşyaları, onlara aid 
əlamət və hərəkətləri adlandırır; 
3.
Sadə nitq etiketləri əsasında ünsiyyət yaradır, süjetli şəkillər üzrə nitq 
nümunələri qurur; 
4.
Ana dili ilə müqayisədə öyrəndiyi dilin fərqli səslərini ayırır və 
tələffüz edir;
5.
Kiçikhəcmli mətnləri oxuyur və məzmununu izah edir; 
6.
Öyrəndiyi söz birləşməsi və cümlə modelləri əsasında kiçikhəcmli 
şifahi və yazılı mətnlər qurur; 
7.
Qarşılaşdığı yeni sözlərin mənasını lüğət vasitəsilə müəyyən edir. [3, 
90] 
Məktəbin bütün pillələrində xarici dilin tədrisinə dair təlim, tərbiyə 
məqsədləri müxtəlifdir. İbtidai təhsil pilləsində xarici dilin tədrisinin 
tərbiyəvi məqsədi uşağın növbəti baza pilləsində təhsilini müvəfəqiyyətlə 
davam etdirməsi üçün hazırlıqlı olmasından ibarətdir. Tədris ibtidai sinif 
şagirdlərinin əqli və psixo-emosional potensialının fəaliyyətə cəlb olunması və 
inkişaf etdirilməsini (yaddaş, fantaziya və s.); fənnin xarici aləmə olan müsbət 
yanaşmasını; həyati vərdiş və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsini; dərs zamanı 
pedaqoji mədəniyyətin gözlənilməsini; təlim-tərbiyə məsələlərinə riayət 
edilməsini; qarşılıqlı hörmət, əməkdaşlıq bacarıqlarının formalaşdırılması və s. 
kimi məsələləri təmin etməlidir. Bütün bu məsələləri nəzərə alaraq, ümumtəhsil 
məktəblərində xarici dil təliminin əsas məqsədi nitq, dil, kommunikativ bacarıq 
və vərdişlərin formalaşdırılması kimi müəyyənləşdirilir. Məqsədlərin düzgün 
müəyyənləşdirilməsi səriştəyə əsaslanan təhsilin mühüm aspektidir. Xarici 
dillərin tədrisinin bu mərhələsində (ibtidai) təhsil məqsədlərinə nail olmaq 
üçün vəzifələrin qoyuluşu bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini 
tələb edir: 
1.
Şifahi nitq fəaliyyəti üzrə kommunikativ bacarıqların inkişaf 
etdirilməsi və informasiyanın mənimsənilməsi;
2.
Xarici dilə qarşı həvəsləndirici hədəflərin müəyyənləşdirilməsi, 
motivasiyanın gücləndirilməsi; 
3.
Şagirdlərdə tədris edilən xarici dilə, onun mədəniyyətinə hörmət 
etmək hissinin tərbiyə olunması; 
4.
Müəllim-şagird, şagird-şagird münasibətlərinin pozitiv şəkildə 
qurulması; 
5.
Dilin tədrisi metodikasına uyğun şagirdlərin psixiki inkişafının 
xüsusiyyətləri nəzərə alınması və məntiqi, tənqidi və yaradıcı 
təfəkkürün formalaşdırılması təmin edilməlidir. 
İbtidai təhsil pilləsində (I-IV siniflər) yuxarıda sadaladığımız məqsədləri 
həyata keçirtmək üçün xarici dilin tədrisi vasitəsilə şagirdlərdə dinləyib-
anlama, şifahi nitq, ilkin yazı və oxu bacarıqlarının yaradılması təmin 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
109
edilməlidir. Bu səbəbdən xarici dilin tədrisi zamanı şagirdlərdə dilin kom-
ponentlərinin (tələffüz, lüğət və qrammatika) və dil bacarıqlarının (oxu, yazı, 
dinləyib-anlama və nitq) inkişaf etdirilməsi diqqət mərkəzində dayanır. 
Dinləyib-anlama – 
bu mərhələdə üstünlük xarici dilin mənimsənilmə-
sinin əsas vasitələrindən biri kimi dinləməyə verilir. Dinləyib-anlama 
bacarıqları avtomatik inkişaf etdirilməlidir. Bütün vəziyyətlərdə, dinləyib-
anlama komunikativ prosesin ən mühüm aspekti olaraq praktikada tətbiq 
olunmalıdır. Dinləyib-anlama fəaliyyəti zamanı müxtəlif produktiv vərdişlər 
qazanılır. Hərflərin, sözlərin, sadə cümlələrin səs ilə seçilməsinə xüsusi 
əhəmiyyət verilir, çünki xarici dil üçün xarakterik səslənmələrə diqqət 
yetirilməsi, anlama bacarığı və düzgün tələffüzün formalaşması vacibdir. Bu, 
uğurlu interaksiyanın əsasını təqdim edir. Fonematik dinləmənin inkişafı 
məzmunlu mətnlərdə olur. Şagirdlərin mətni asan anlamaları üçün əyani 
vəsaitlər (şəkillər, əşyalar, rəsmlər və s.) və səs indikatorları da (hər hansı bir 
səs-küy, aydın ifadə olunan intonasiyalar və s.) əlavə edilməlidir. İbtidai 
sinif şagirdlərindən mətnin tam başa düşülməsi (kommunikasiya halı, ümumi 
informasiyanın anlanılması kifayətdir), ifadələrin destrukturizasiyası və 
linqvistik baxımdan təhlil edilməsi tələb olunmur. Təhsilin aşağı pilləsində 
şagirdlərin dinləyib-anlama zamanı qəbul etdikləri informasiyalar, yuxarı 
siniflərdə şifahi nitq üçün nümunələr şəklində istifadə edilir. Məhz bunun 
üçün də:Şagirdlərə didaktik mətnlər təqdim edilməli (leksik, qramatik 
konstruksiyalarla yükləndirilməməli); 
mətnlərin dili funksional dilə uyğunlaşdırılmalı və müasir dil normalarını 
əhatə etməlidir. 
Danışma 
– aşağı sinif şagirdləri danışmaqda çətinlik çəkirlər. İlkin tələffüz 
vərdişlərinə yiyələnən şagirdlər öyrəndiyi söz, söz birləşmələri və nitq 
etiketlərindən istifadə edərək ünsiyyət qurmağa başlayırlar. Danışma 
fəaliyyəti xarici dildə kommunikasiya yaradaraq, şagirdlərə axıcı ünsiyyətə 
girmək, öz fikirlərini sərbəst ifadə etmək imkanı verir. Düzgün, səliqəli 
danışıq zamanı şagirdlər lüğət və qrammatikadan istifadə etməli, qarşılıqlı əlaqə 
yaratmalı, dəqiq vaxt müəyyənləşdirməlidirlər. Axıcı danışıq isə əksinə, vaxt 
məhdudiyyəti olmadan, qrammatik və lüğət düzgünlüyünə əsaslanmayan, sürətli 
danışıq dilidir. Bu gün hər bir müəllim şagirdlərdə əvvəlcə səliqəli, düzgün, 
sonra axıcı danışıq vərdişlərini aşılamalıdır. Tədrisin strategiyası reproduksiya-
laşmaya yönəlmişdir. Reproduksiyalaşmanın məqsədi düzgün ifadənin 
formalaşdırılması və leksik ehtiyatın zənginləşirilməsindən, möhkəmləndiril-
məsindən ibarətdir. Reproduksiyalaşma üçün şer, tapmaca, mahnı, və 
dialoqlardan istifadə edilir. Şagirdlərə öyrəndikləri leksik materiallar əsasında 
sual-cavab təşkil edilir, nümunələr əsasında sadə oyunlar tətbiq edilir. 
İlkin yazı - 
daha ciddi və dilin qanunlarına tabe olan bir fəaliyyət növü 
kimi başa düşülür. Şagirdlər yazı vasitəsilə öz fikirlərini daha geniş ifadə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
110
edirlər, qrammatik modellərdən və birləşmələrdən istifadə edərək eşitdiklə-
rini düzgün yazırlar. Sərbəstliyi, plan tərtib etməyi, yeni proyektlər qurmağı, 
müxtəlif yazı nümunələrini tərtib etmək bacarığını əldə edirlər. Burada da 
tədris produktivləşməyə əsaslandırılır. Azyaşlı şagirdlərin hələ də texniki 
problemləri olduğu üçün ibtidai pillədə yazı bacarığının inkişafı müxtəlif 
yollarla həyata keçirilir. İbtidai pillədə tədrisin ilk ilində yazı vərdiş və 
bacarıqlarının yiyələnməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Şagirdlər hərfləri 
öyrənirlər. Hərfləri birləşdirmək texnikasına sahib olmaqla, sözlər yazmağa 
başlayırlar. İlkin mərhələdə produktivləşmənin darıxdırıcı olmaması üçün 
şagirdlərə çoxrəngli, məzmunlu və həvəsləndirici mətnlər təqdim olunmalıdır 
(məs., sevdiyi və sevmədiyi yemək haqqında anketin doldurulması). Eləcə də 
yazılı produktivləşmə həm oxu bacarığının həm də, dil materialının yadda 
saxlanılmasına kömək edir. 
1.
Oxu –
nitq fəaliyyətinin növlərindən biridir. Burada iki bacarığı 
fərqləndirmək lazımdır: 
2.
mətnin ucadan oxunması, onun düzgün səsləndirilməsi; 
3.
oxunulan mətnin dərk edilməsi.
Səsləndirmə bacarığını inkişaf etdirmək üçün şagirdə yaxşı bildiyi çalışma 
verilməlidir. Çünki mətni ucadan oxuyan zaman şagird məzmun haqqında 
düşünmür. Onun bütün diqqəti fonetik aspektə, düşüncəsi hərflərin səslərlə 
əlaqələndirilməsinə cəmlənir. Bu zaman o, düşündüyünü deyil, gördüyünü 
oxuyur. Oxuduğunu anlamaq bacarığını inkişaf etdirmək üçün şagirdləri aktiv 
oxucu vəziyyətinə qoymaq lazımdır. Bunun üçün onlara mətnin 
oxunulmasına qədər oxu tapşırığı təqdim etmək, konkret tapşırıqlarla onların 
diqqətini mətnə adaptasiya etmək lazımdır. Yaş xüsusiyyətlərini nəzərə 
almaqla ibtidai təhsil pilləsində, tədrisin birinci ilində sözlərin hissələrə 
ayrılması xaricində oxu vərdişinə az diqqət ayrılır, səthi metoda diqqət 
yönəlir.
Müasir dövr, bu gün müəllimlərdən fəal təlim mühiti yaratmağı tələb edir. 
Ənənəvi dərsdən fərqli olaraq interaktiv, müasir dərsin tələbləri şagirdlərin idrak 
fəaliyyətinin formalaşmasına istiqamətlənir. Təhsil sahəsində aparılan islahatlar, 
dərsliklərin müasir, təkmilləşdirilmiş modeldə təşkili müəllimlərin imkanlarını 
daha da artırır. Xarici dil dərsləri müasir avadanlıqlar və yeni me-todlar əsasın-
da təşkil olunur, təlim prosesində şagirdlərimiz müxtəlif möv-zular ətrafında-
geniş informasiyalar, seçimlər əldə edir və dil bacarıqlarına yiyələnirlər. İngilis 
dili dərslərində dilin səlist və axıcı şəkildə öyrədilməsi hər bir dil müəlliminin 
üzərinə düşən əsas vəzifədir. Bu prosesdə əsas hədəf şagirdlərimizə nitq 
modellərindən istifadə edərək öyrətmək, istənilən və-ziyyətdə dialoq qura bil-
mək bacarığını aşılamaqdır. Siniflər üzrə müəyyən olunmuş məzmun 
standartlarının tətbiqində təlimin təşkilinin forma və üsullarının düzgün 
seçilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Düzgün seçilmiş forma və üsullar 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
111
öyrənənlərin xarici dil təliminə marağını artıracaq, ünsiyyətə girməyə, 
fikirlərini rahat şəkildə ifadə etməyə kömək edəcək, onlarda tərəddüd hissini, 
hazırcavablıqla, cəldliklə, çevikliklə əvəzləyəcək və onlar asanlıqla xarici 
dildə ünsiyyət yarada bilmə bacarığına yiyələnəcəklər. Seçilən forma və 
üsullar müəllimləri yaradıcı axtarışa istiqamətləndirdiyi kimi, öyrənənləri də 
yüksək fəallığa, xarici dildə fikrini ifadə etməyə, tərəddüd, qorxu, ehtiyat 
hisslərini aradan qaldırmağa və öyrəndikləri dildə danışmağa sövq edəcəkdir. 
Təlim prosesində müxtəlif üsulların seçilməsinin üstünlüyü ondadır ki, bu 
zaman passiv şagird qalmır, bütün şagirdlər diqqət mərkəzində saxlanılır və 
hamının bacarığı ortaya çıxır. Bu da xarici dil təlimində ən vacib şərtlərdən 
hesab edilir. İbtidai sinif şagirdləri uşaqlıq hissləri ilə yaşadıqları üçün hələ də 
cizgi filmlərini, şəkilli kitabları izləməyi çox sevirlər. Bu gün dərs prosesində 
şagirdlərə mətnlər oxutdurub-əzbərlətmək yerinə, dərsi şəkilli kitablarla, 
multimedia, slaydlar vasitəsilə mətnlərin şərhi və rollarla ifa olunması kimi-
müasir üsullarla təşkil etmək lazımdır. Məhz buna görədə fəal təlim tədrisin 
və idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması metodlarının məcmusudur. 
Fəal təlimi həyata keçirən çoxlu maraqlı interaktiv metodlar vardır. Hər bir 
metodun özünəməxsus tətbiqetmə texnologiyası mövcuddur. Təlimin 
səmərəliyini artırmaq üçün metodların düzgün seçilməsi vacib məsələdir. 
Düzgün seçilmiş forma və üsullar ibtidai sinif şagirdlərinin xarici dil 
təliminə qarşı maraqlarını artıracaq, ünsiyyətə girməyə, fikirlərini sərbəst 
ifadə edə bilməyə zəmin yaradacaqdır. İbtidai siniflərdə ingilis dili fənninin 
tədrisində ən çox tətbiq olunan üsul və metodlara “cütlərlə iş”, “ziqzaq” və 
“göyqurşağı”, “rollu oyun”, “dəyirmi masa”, “auksion”, “klaster”, “venn 
diaqramı”, “insert”, “karusel”, “akvarium”, “qərarlar ağacı”, “layihələrin 
hazırlanması”, “söz assosiasiyası” və s. kimi fəaliyyətləri göstərmək olar. Dil 
təlimində standart dərs formaları ilə yanaşı, “dərs – müzakirə”, “dərs – tok-
şou”, “dərs – ekskursiya”, “inteqrativ dərs” və s. kimi qeyri – standart dərs 
formalarından da istifadə edilə bilər. Bu metod və üsullar qısa vaxt ərzində 
mövzunu əhatəli keçməyə, hər bir şagirdin çalışmanın bütün mərhələlərində 
iştirak etməsinə kömək edir. O cümlədən, şagirdlərdə inam hissini 
gücləndirir, kommunikativ, qrupdaxili qarşılıqlı əlaqə hisslərini, məntiqi, 
tənqidi, yaradıcı düşünməni inkişaf etdirir. Müəllim seçdiyi standart və ona 
uyğun məzmun xəttinə əsasən təyin etdiyi məqsədlərə çatmaq üçün mövzuya 
uyğun metod və üsulları müəyyənləşdirir. [8 , 58] 
İbtidai təhsil pilləsində 
dinləyib-anlama
üzrə: dinləyib-anlamanın 
müxtəlif tiplərindən asılı olaraq metod və üsullar da müxtəlif olur. Spesifik 
dinləmə
zamanı şagirdlər cavabını bilmək istədikləri məlumat haqqında 
spesifik suallar verirlər
. 
Şagirdlərin verilən qaydaları, elanları, filmləri, 
sualların cavablarını başa düşməyə ehtiyacları vardır. Bu zaman aşağıdakı 
texnologiyalardan istifadə olunması faydalı hesab edilir:
“sual-cavab”, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
112
“səhvi tap”, “məndən sonra de”, “informasiya boşluqları”, “fərqi tap”, 
“informasiya boşluqları”, “fiziki hərəkətə çağırış”, “səhvimi düzəlt” , 
“şəkilli imla”, “musiqili imla”, “yarımçıq hekayə”, “təsvir et və şəklini 
çək”, “zəncirli hekayə”, “səhvlərlə hekayə”, “auksion”
və s.
Effektli 
dinləyib-anlama tədris prosesində düzgün canlı tələffüz və intonasiyaya 
əsaslanır. Bunun üçün disk, CD çalışmaları bu vərdişin qazanılmasında 
mühüm rol oynayır, onlar bu üsulla yazılı, şifahi tapşırıqları cəld yerinə 
yetirməyi öyrənirlər. Dinləmənin mahiyyəti odur ki, müəllim hər hansı bir 
situasiyanın əsas ideyasını öyrənmək istəyir.
Danışma fəaliyyəti üzrə
-
bu gün hər bir müəllim şagirdlərdə əvvəlcə 
səliqəli, düzgün, sonra axıcı danışıq vərdişlərini qazandırmalıdır. Burada 
fəaliyyət növü və şagirdin səviyyəsi də nəzərə alınmalıdır. Danışma 
fəaliyyəti ilə bağlı texnologiyalar aşağıdakılardır: 
“şəkilli hekayə” “cütlükdə 
düşün və paylaş”, “səhvimi tap”, “ziqzaq”,”bitməmiş hekayə”, “rollu 
oyun”, “tap görüm kim”, “söhbət kartları”, “fərqi tap”, “dialoq”, 
“obyektləri şəkillərdə seç”, “şəkillərin təsviri“, “şəkillərlə suallar və 
komanda”, “şifahi təsvirdən obyektlərin adlarını tapmaq”, “cümlələri 
şəkillərlə uzlaşdırmaq”, “dairəvi söhbət” və s
. 
Oxu üzrə 
- şagirdlər bilik qazanmaq, həyatı öyrənmək, asudə vaxtını 
səmərəli keçirmək üçün oxu imkanlarından istifadə edirlər. Sinifdə oxu 
məlumatverici xarakterdə olmalı, açar sözlər tapılmalı, şagird əsas ideyanı 
başa düşərək oxumalı və mənanı anlamalıdır. Oxu prosesində 
“əks mənada 
oxu” , “qarışıq hekayə”, səhv-düz cavablar, “bəli-xeyr cavablar”, “başlıq 
seçmək”, “cümləni tamamlamaq”, “xüsusi suallar vermək”, “sinonim və ya 
antonimi tapmaq”, “BİBÖ”, “Venn diaqramı”, “insert”, “səhv fikirləri 
tapmaq”
və s. kimi texnologiyalardan istifadə olunur.
Yazı üzrə 
- şagirdlər daha ciddi və dilin qanunlarına tabe olan bir 
fəaliyyət növü vasitəsilə öz fikirlərini daha geniş ifadə etmək, yeni plan, 
proyektlər qurmaq, müxtəlif yazı nümunələrini tərtib etmək bacarığına 
yiyələnirlər. Orta məktəbdə yazı fəaliyyəti texnologiyaları bunlardır: “
üç 
əlaqəsiz əşya”, “səhvlərlə yazı” , “şagirdən-şagirdə ötürülən yazı”, 
“qrupdan-qrupa ötürülən yazı”, “banan imlası”, “cümlə tamamlama”, 
“sənin dediyin barədə mən nə düşünürəm”, “şəkli yada sal”, “arqument 
yazı” 
və s.
[4, 66]
Bütün bunları nəzərə alaraq, ümumtəhsil məktəblərində xarici dil 
təliminin əsas məqsədi nitq, dil, kommunikativ bacarıq və vərdişlərin 
formalaşdırılması kimi müəyyənləşdirilir. Müəllim təyin etdiyi standart və 
ona uyğun məzmun xəttinə əsasən məqsədlərə çatmaq üçün mövzuya uyğun 
metod və üsulları seçir. Bu metod və üsulların tətbiqində əsas məqsəd 
şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirmək, mövzu haqqında açıq və 
sərbəst rəy söyləmək, fikirlərini düzgün şəkildə əsaslandırmaq, tənqidi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
113
təfəkkürlərini inkişaf etdirmək, əməkdaşlıq etmək, digərlərinin fikrinə 
münasibət bəsləmək və s. kimi bacarıqların formalaşdırılmasıdır. İbtidai 
təhsil səviyyəsini başa vurmuş hər bir şagird xarici dildə sadə ünsiyyət 
bacarıqlarına yiyələndiyini nümayiş etdirməyi, oxuduğu mətndəki əsas 
məzmunu anlamalı və ona öz fikrini bildirməyi, lüğətlərdən, kompyuter 
texnikasından istifadə etməyi bacarmalıdır. 
Ədəbiyyat: 
1.
Qasımova L., Azərbaycan təhsilində kurrikulum konsepsiyası, Bakı 
2016 
2.
Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn kurikulumları. 
Bakı, “Təhsil”, 2008, 480 səh. 
3.
Zeynalova N.,Bayramova A. Ümumi təhsilin kurrikulumunun 
əsasları, Bakı 2017 
4.
Veysova Z. Fəal/İnteraktiv Təlim. Müəllimlər üçün vəsait. UNİCEF, 
2007
5.
Xarici dil üzrə fənn kurikulumu. Bakı, 2007.
6.
Kurikulumların hazırlanması və tətbiqi məsələləri. Bakı, “Kövsər”, 
2008, 224 səh.
7.
İbtidai siniflər üçün yeni fənn kurikulumlarına dair gündəlik 
planlaşdırma nümunələri. Bakı, “Kövsər”, 2010, 196 səh.
8.
Zeynalova N., Müasir təhsilin əsasları, Bakı-2017
9.
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları 
(kurikulumları). Bakı, “Kurikulum” jurnalı, 2010, №3, səh. 115-130.
10.
Kurikulum islahatı: tədqiqatlar, nəticələr. Bakı, “Mütərcim”, 2011, 
344 səh.
11.
Ümumi təhsilin fənn standartları (I-XI siniflər). Bakı, “Mütərcim”, 
2012, 402 səh.
12.
The Practice of English Language Teaching, Longman handbooks for 
language teaching, London and New York, 1995.
13.
English Language Teaching and Learning in Primary School. 
Theoretical and Methodological Perspectives, 204-217p 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
114
G.Abdulayeva
Experience in using interactive methods in English language classes 
for pupils at elementary level 
Summary 
The main objective of foreign language teaching in general schools is to 
define speech, language, communicative skills and habits. Selects methods 
and techniques appropriate to the topic to achieve goals based on the 
standard and content line that the teacher assigns. The main purpose of using 
these methods and techniques is to develop students' creative thinking, to 
express their opinions openly and freely, to justify their ideas, to develop 
their critical thinking, to cooperate, to act on the opinions of others, and to 
develop other skills. Everyone who has completed primary education should 
demonstrate that they have a simple communication skills on the foreign 
language, understand the basic content of the text they need to read, use their 
ideas, dictionaries and computer techniques. 
Г.Абдуллаева 
Опыт использования интерактивных методов в классах 
английского языка для учащихся на начальном уровне 
Резюме 
Основная цель преподавания иностранных языков в общеобразовате-
льных школах - определить речевые, языковые и коммуникативные навы-
ки и привычки. Выбирает методы, соответствующие теме, для достижения 
целей, основанных на стандарте и контенте, который назначает учитель. 
Основная цель использования этих методов - развивать творческое 
мышление учащихся, открыто и свободно выражать свои взгляды, 
обосновывать свои идеи, развивать свое критическое мышление, сотру-
дничать, выражать свое отношение к мнению других. а также 
формирование навыков. Каждый, кто завершает начальное образование, 
должен продемонстрировать, что у него есть простые навыки общения на 
иностранных языках, понимание основного содержания в тексте, который 
он читает, и использовать его идеи, словари и компьютерные технологии. 
Rəyçi: Vidadi Bəşirov 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
115
NAILƏ QULIYEVA 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 
[e-mail]
PROFESSIONAL TERMINOLOGY 
Keywords
: terminological system, vocabulary, lexicology, terminology, 
concept, profession
Açar sözlər
: terminoloji sistem, söz bazası, leksikologiya, terminologiya, 
konsepsiya, peşə 
Ключевые слова
: терминологическая система, лексика, лексикология, 
терминология, концепция, профессия 
Hundreds
of thousands of words belong to special scientific, 
professional or trade terminological systems and are not used or even 
understood by people outside the particular specialty. Every field of modern 
activity has its specialized vocabulary, and similarly special terminologies for 
technology, psychology, music, management, finance, linguistics and many 
others. 
Term, as traditionally understood, is a word or a word-group which 
is specifically employed by a particular branch of science, technology, trade 
or the arts to convey a concept peculiar to his particular activity. 
Terminology is concerned with the relationship between the sciences 
such as physics, chemistry, medicine, etc. and a combination of other 
disciplines such as linguistics, logic, ontology, and computer science. 
So, 
share, bank, balance sheet 
are finance terms; 
court, lawyer, civil law 
are legal terms; and 
top manager, creative team, motivation 
are
used in 
management. 
Bilingual, interdental, labialization, palatalization, glottal stop, 
descending scale
are terms of theoretical phonetics. 
There
are several controversial
problems in the field of terminology. The 
first
is the question whether a term loses its terminological status when it comes 
into common usage. Today this is a frequent occurrence, as various elements of 
the media of communication (TV, radio, magazines, etc.) ply people with 
scraps of knowledge from different scientific fields, technology and the arts. 
It is quite natural that under circumstances numerous terms pass into general 
usage without losing connection with their specific fields.
There are linguists in whose opinion terms are only those words 
which have retained their exclusiveness and are not known or recognized 
outside their specific sphere. There is yet another point of view, according to 
which any terminological system is supposed to include all the words and 
word-groups conveying concept peculiar to a particular branch of 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
116
knowledge, regardless of their exclusiveness. Modern research of various 
terminological systems has shown that there is no impenetrable wall between 
terminology and the general language system. To the contrary, terminologies 
seem to obey the same rules as other vocabulary strata. Therefore, exchange 
between terminological systems and the “common” vocabulary is quite normal, 
and it would be wrong to regard a term as something “special” and standing 
apart. 
Two other controversial problems deal with polysemy and synonymy. 
According to some linguists, an “ideal” term should be monosemantic (i.e. it 
should have only one meaning). Polysemantic terms may lead to misunders-
tanding, and that is a serious shortcoming in professional communication. This 
requirement seems quite reasonable, yet facts of the language do not meet it. 
There are numerous polysemantic terms. In the terminology of painting, the 
term 
color 
may denote 
hue 
and, at
the same time, 
stuff used for coloring. 
The same is true about synonymy in terminological systems. There are 
scholars who insist that terms should not have synonyms because, consequently, 
scientists and other specialists would name the same objects and phenomena 
in their field by different terms and would not be able to come to any 
agreement. This may be true. But, in fact, terms do possess synonyms. In 
painting, the same term 
color
has several synonyms in both its meanings: 
hue, shade, tint, tinge
in the first meaning and 
paint, dye
in the second. 
A common problem of terminology work is that the importance and 
indeed the very nature of terminology is poorly understood. Thus many 
people simply have no idea at all of what it is, while others, searching for an 
explanation of some sort, end up associating it with “thermal science” and 
hence radiators. Related professions in the communications field, such as 
translation and technical writing, will often be aware of the word without 
having precise knowledge of what it entails. 
In fact, terminology is a many-faceted subject being, depending on 
the perspective from which it is approached and the affiliations of the person 
discussing it: 
•
a resource, 
•
a set of methodologies and procedures to be used in creating this 
resource, 
•
a factor in communication, 
•
a community of actors, and 
•
an academic discipline. 
Three major points need to be made here: 
•
Firstly, proper terminology is concerned with the relationship 
between concepts, and between them and their designations, rather than with 
designations alone or with the objects they represent. This point is essential 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
117
if quality is to be achieved, especially with synonyms and in multilingual 
environments. 
•
Secondly, a designation does not necessarily have to be a word or 
phrase, although it often is. Thus terminological resources may comprise sy-
mbols, drawings, formulae, codes, etc. as well as, or even instead of, words. 
This point is especially important given the move to multimedia systems. 
•
Thirdly, terminology is inextricably linked with specialist knowle-
dge and hence with special languages or languages for special purposes 
(LSPs). 
In addition, the word "structured" needs some explanation: it should be noted 
that, in practice, terminological collections may well contain not only well 
structured standardized terms and concepts, but also innovative, vague and 
unstructured conceptual and linguistic information. 
This basic definition of terminology is supplemented in this Final Report by 
two other terms: 
•
terminology work - i.e. the work performed in the creation or 
documentation of terminological resources »
•
terminological activities - a broader term which includes not only 
terminology work but also such areas as training, tool development, and 
organizational and administrative measures. »
There is a difference between lexicology and terminology. While 
lexicology is the study of words in general, terminology is the study of 
special-language words or terms associated with particular areas of specialist 
knowledge. Neither lexicology nor terminology is directly concerned with 
any particular application. Lexicography, however, is the process of making 
dictionaries, most commonly of general-language words, but occasionally of 
special-language words (i.e. terms). Most general-purpose dictionaries also 
contain a number of specialist terms, often embedded within entries together 
with general-language words. Terminography (or often misleadingly 
“terminology”), on the other hand, is concerned exclusively with compiling 
collections of the vocabulary of special languages. The outputs of this work 
may be known by a number of different names - often used inconsistently - 
including “terminology”, “specialized vocabulary”, “glossary”, and so on. 
The work and objectives of lexicographers and terminographers are 
in many ways complementary, but there are a number of important 
differences which need to be noted. 
Dictionaries are word-based: lexicographical work starts by 
identifying the different senses of a particular word form. The overall 
presentation to the user is generally alphabetical, reflecting the word-based 
working method. Synonyms - different form same meaning - are therefore 
usually scattered throughout the dictionary, whereas polysemes (related but 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
118
different senses) and homonyms (same form, different meaning) are grouped 
together. 
While a few notable attempts have been made to produce conce-
ptually-based general-language dictionaries - or "thesauri", the results of 
such attempts are bound to vary considerably according to the cultural and 
chronological context of the author. 
By contrast, high-quality terminologies are always in some sense 
concept-based, reflecting the fact that the terms which they contain map out 
an area of specialist knowledge in which encyclopedic information plays a 
central role. Such areas of knowledge tend to be highly constrained (e.g. 
“viniculture”; “gastronomy”; and so on, rather than “food and drink”), and 
therefore more amenable to a conceptual organization than is the case with 
the totality of knowledge covered by general language. The relations 
between the concepts which the terms represent are the main organizing 
principle of terminographical work, and are usually reflected in the chosen 
manner of presentation to the user of the terminology. Conceptually-based 
work is usually presented in the paper medium in a thesaurus-type structure, 
often mapped out by a system of classification accompanied by an 
alphabetical index to allow access through the word form as well as the 
concept. In terminologies, synonyms therefore appear together as 
representations of the same meaning, whereas polysemes and homonyms are 
presented separately in different entries. 
Literature
1.
Амосова Н.Н. Основы английской этимологии. Л., 1963.
2.
Ginsburg R.S. A Course in Modern English Lexicology. M., 1979. 
3.
Kuznetsova V.S. Notes on English Lexicology- K., 1968. 
N.Quliyeva 
Peşəkar terminologiya 
Xülasə 
Yüz minlərlə söz xüsusi elmi, peşə və ticarət terminoloji sistemlərinə 
aiddir və xüsusi ixtisas xaricində olmayan insanlar tərəfindən istifadə edilmir 
və ya başa düşülmür. Müasir fəaliyyətin hər bir sahəsi öz ixtisaslaşmış lü-
ğətinə və texnoloji, psixologiya, musiqi, idarəetmə, maliyyə, dilçilik və sairə 
kimi xüsusi terminologiyaya malikdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
119
Termin, ənənəvi olaraq başa düşüldüyü kimi, xüsusi fəaliyyətə xas 
olan konsepsiyanı çatdırmaq üçün elm, texnologiya, ticarət və sənətin xüsusi 
bir sahəsi tərəfindən xüsusi olaraq istifadə edilən söz və ya söz qrupudur. 
Terminologiya kimya, tibb, texnologiya və s. kimi elmlər arasındakı 
əlaqə və dilçilik, məntiq, ontologiya, kompüter elmləri kimi digər elmlərin 
birləşməsidir. 
Н.Гулиева 
Профессиональная терминология 
Резюме 
Сотни тысяч слов относятся к специальным научным, профессио-
нальным или торговым терминологическим системам и не используются 
или даже не понимаются людьми вне определенной специальности. Каж-
дая область современной деятельности имеет свой специализированный 
словарь, а также специальные термины для технологии, психологии, 
музыки, менеджмента, финансов, лингвистики и многих других. 
Термин, как традиционно понимается, является словом или слово 
группой, которая специально используется определенной отраслью науки, 
техники, торговли или искусства, чтобы передать понятие, свойственное 
его конкретной деятельности. 
Терминология связана с отношениями между науками, такими 
как физика, химия, медицина и т.д., сочетанием других дисциплин, та-
ких как лингвистика, логика, онтология и информатика. 
Rəyçi: Sevil Əliyeva 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
120
NABAT İBRAHIMOVA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
[e-mail] 
QƏDİM TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ ZAMAN VƏ MƏKAN 
ANLAYIŞINI GERÇƏKLƏŞDİRƏN LİNQVİSTİK İFADƏ 
GÖRÜMLƏRİ SİSTEMI HAQQINDA 
Açar sözlər
: məkan, zaman, Orxon-Yenisey abidələri,qrammatik məkan, 
ifadə görümü, nitq hissələri. 
Ключевые слова
: пространство, время, памятники Орхон-Енисей, 
грамматическое пространство, выражения, части речи. 
Key words
: space, time, Orkhon-Yenisey monuments, grammatical space, 
expression of meaning, part of speech. 
Göytürk, Orxon-Yenisey yazıları da adlandırılan Qədim türk yazılı abidə-
lərində zaman və məkan fəlsəfi anlayışlarının zəngin linqvistik ifadə görümləri 
sistemi vardır. Türkoloji dilçiliyin bu ortaq tədqiqat obyekti barədə bir sıra 
məqalələr, tezislər, monoqrafiyalar, həmçinin dərsliklər, dərs vəsaitləri yazılıb 
çap edilsə də, türkoloji dilçiliyin həmin ümumi mövzusu çoxşaxəli, çoxcəhətli 
olduğu üçün müxtəlif yönümlərdən öyrənlməsinə zəruri ehtiyac duyulur. 
Xüsusən, fəlsəfi məkan anlayışının dildə mühüm təzahür formalarının, 
linqvistik ifadə görümlərinin ən önəmlisi, aparıcısı sayılan və indiyədək həm 
türkoloji, həm də ümumi dilçilikdə araşdırılmayan qrammatik məkan kate-
qoriyasının tədqiqi aktual xarakter daşıyır. Çünki qrammatik məkan 
kateqoriyası məkan anlayışını linqvistik ifadə görümlərinin məna mərkəzi, 
semantik nüvəsi sayılır. Məkan anlayışının dildə formalaşdıran, gerçəkləşdirən 
və iffadə edən digər linqvistik təzahür formaları, yaxud ifadə görümləri 
qrammatik məkan anlayışı fonunda yaranıb formalaşdıqları üçün onun konkret 
komponentləri hesab edilə bilər. Məkan anlayışının konkret, fərdi təzahür 
formalarının, yaxud linqvistik ifadə görümlərinin hər biri öz fərdi funksiyası, 
linqvistik əlamətləri ilə seçilir. Onların hər birinin maraqlı özəllikləri vardır. 
Qrammatik məkan kateqoriyasının mühüm komponentləri dedikdə ilk öncə 
məkan məzmunlu isimlər və yer zərfləri təsəvvürdə canlanır. Məkan anlayışının 
göstərilən başlıca linqvistik ifadə görümlərindən, qrammatik məkan 
kateqoriyasının mühüm komponentlərindən olan yer zərfləri, zərfləşən sözlər 
əsas nitq hissələrindən, əsasən isimlərdən tədrici yolla yaranmışdır. Orxon-
Yenisey abidələrində artıq zərfə çevrilən, yaxud zərf sayılan sözlərin zaman, 
eləcə də məkan anlayışının linqvistik ifadə görümü sayılması fikrinin 
dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Çünki zaman və məkan anlayışlarının 
linqvistik təzahür formaları, yaxud adları göstərilən linqvistik ifadə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
121
görümləri təkcə zaman və yer zərfləri deyildir. Zaman, eləcə də məkan 
mənalı isimlər də həmin anlayışların linqvistik ifadə görümləridir. Həm də 
onlar ayrıca zaman və yer zərflərindən çoxdur. Bütün dillərdə isimlərin 
başqa nitq hissələrindən əvvəl yaranması, qədim türk yazılı abidələrində, 
yaxud türk yazılarında işlənən isimlərin də həmin abidələrdə əksini tapmış 
başqa nitq hissələrindən əvvəl yaranıb formalaşmasına şübhə edilməməlidir. 
Orxon-Yenisey abidələrində yalnız quruluşca sadə isimlər yox, həm də 
müxtəlif üsullarla əmələ gələn düzəltmə isimlər də onların sayca çox 
olmasında rol oynamışdır. Qədim türk yazılı abidələrində məkan mənalı həm 
sadə, həm də düzəltmə isimlərə də rast gəlinir. Məsələn, yir (Ktk4) – yer. 
Məkan və zaman – materiyanın ümumi varlıq formaları adlandıqlarına 
görə daxili vəhdət təşkil edirlər. Buna görə də onları birlikdə, bir-biri ilə 
qarşılıqlı münasibət zəminində öyrənmək, aydınlaşdırmaq daha məqsədəuyğun-
dur. Azərbaycan Ensiklopediyasının VI cildinin 486-cı səhifəsində (Bakı, 1982-
ci il) oxuyuruq: “Müasir təsəvvürlərə görə, məkan cisimlərin mövcudluğunu, 
yer tutumunu, quruluşunu, onların bir-birinə nisbətən yerləşmə qaydasını, böyük 
və kiçikliyini, aralarındakı məsafəni və s. münasibətlərini ifadə edir. Zaman isə 
proseslərin sürəkliliyini, axıcılığını, bu proseslərin müxtəlif faza və mərhələ-
lərinin bir-biridən ayırd edilməsini, səbəb-nəticə münasibətlərinin, genetik 
əlaqələrini və s. ifadə edir. Məkan və zamanın ümumi xassələri bunlardır: 
obyektivlik, mütləqlik və nisbilik, bir-biri ilə və hərəkətlə üzvi əlaqə, sonsuzluq 
və əbədilik, arasıkəsilməzliklə arasıkəsillənliyin vəhdəti. Fərqli xassələri isə 
məkanın üçölçülü, zamanın birölçülü (geridönməz) olmasıdır”. 
Dünya tarixində türk imzası ilə “türk dilli xalqların daşlar üzərində 
yazıldığı diqqətə yönəldilən ilk tarixi, türk ədəbiyyatının ilk yazılı örnəkləri” 
adı ilə qəbul edilməsindən bir əsrdən çox zaman keçmiş Orxon-Yenisey 
abidələrinin lüğət tərkibində müxtəlif leksik-semantik, tematik söz qrupları 
işlənmişdir. Həmin “söz qruplarında türk dillərinin tarixi inkişaf prosesinin 
əks olunduğunu görmək mümkündür. Onları çox müxtəlif səciyyəli 
informasiyaların daşıyıcıları adlandırmaq olar. 
Alınma sözlərin kəmiyyətcə azlığı qədim türk yazılı abidələrinin lüğət 
tərkibinin xarakterik əlamətlərindən biri sayılır. Orxon-Yenisey 
abidələrindəki qədim sözləri diqqətlə gözdən keçirilməsi nəticəsində belə 
qənaətə gəlinir ki, qədim sözlərin müəyyən qismi Azərbaycan ədəbi dilində 
ilkin forma və mənasını saxlamışdır. Tədqiqat obyektimiz zaman və məkan 
məzmunlu sözlər olduğuna görə həmin leksemlərdən söhbət açmalıyıq. 
Burada həm təkhecalı, həm də çoxhecalı sözlər vardır. Məsələn: çöl (T.23)”; 
el (KTş.4), alt (MÇ25), ön (KTŞ, 4; T.10); təpə (KTŞ.11); yaz (KTşm.8; 
BXh.31; BXc.2); yay (BXş39; BXq3; MÇ20); yer (KTc.4, 13); yol (MÇ11); 
Çoxhecalı sözlər. Obu (T1.11.3); otağ (Yn.XLVI.2) öndən (T.29; 
MÇ35); 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
122
Qədim türk mənşəli sözlərin müəyyən hissəsi Azərbaycan ədəbi dilində 
fono-morfoloji dəyişikliyə uğramışdır. Fonetik dəyişikliyə uğramış sözlər 
bunlardır:
Arka (T.S,) – arxa, dal; bəri//biri (T.14; KTc 1,3) – bəri: sağ; bəridənyən 
(T.11) – bəri tərəfdən: cənubdan; içrə (KTc.12) – içəri (dəki), daxili; içrəki 
(BXş.28) – içindəki, içəridəki; ilgərü//ilgəri (KTc 2, 3) – irəli: sərq; kün batsık 
(Oö; KTc. 2) – gürbatan, qərb; kür ortusınaru (KTc.2) – gün orta, sına, cənuba; 
kün toğcık (KTş. 4,8) – gündoğan, şərq; kurı (ğaru) (KTc. 2,8; BXşm11) – 
geri(yə), qərbə; kuridan//kurdan (T.14) – geridən, qərbdən, ıvak (KTc 5, 7) – 
uzaq; kerü//keri (KÇ16; KTş.2) – geri, arxa; qərb, arxa: qərb; orzu (sınaru) 
(K.Tb.2; İB 36) – orta (sına); birdəki, irəlidəki; taşka (KTş.11,2 b. – dışarı, çölə; 
toğuru (MÇ.29). 
Orxon-Yenisey abidələrində quruluşca sadə isimlərin əsasən bir və iki 
hecalı, çox az halında üçhecalı olduğu qeyd edilmişdir. Birhecalı məkan mənalı 
isimlərə yer (KTK4) - yer. Qədim türk yazılı abidələrində bir səs əsasında əmələ 
gələn sözlər də vardır. Onlarda 1 – ağac, meşə kimi sözlərdə məkan mənasının 
çalarlığı da vardır (1, s.76, 84). 
Qədim türk yazılı abidələrinə dair qaynaqlarda sadə isimlərin nəyə görə 
bir və iki hecalı nadir hallarda üç hecalı olması açıqlanmır. 
Qədim türk yazılı abidələrində təkhecalı məkan mənalı və çalarlı isimlərin 
çoxhecalı isimlərdən sayca çoxluğu tarixi inkişaf prosesi, ünsiyyət prosesində 
çoxhecalı sözlərə yox, azhecalı sözlərə meyl edilməsi ümumi linqvistik qanuna-
qənaət prinsipinə əməl olunması ilə bağlıdır. Dilin inkişafının ilkin 
mərhələsində belə olmuşdur. Sadəliyə, səlisliyə və yığcamlığa meyl dilin daxili 
mahiyyətindən irəli gəlir. Coğrafi, yaxud məkan məzmunlu təkhecalı isimlərə 
bunları nümunə göstərə bilərik: tağ (T44) “dağ”, köl (KTş34) “göl”, ev (KTşm 
“ev (KTş11”), kapığ (KTş17) “qapı və s. Orxon-Yenisey abidələrində feldən 
isim düzəldən – ık-ik-uk,-ük, -k, -k şəkilçisi feldən isim düzəldən digər 
şəkilçilərdən daha fəal, işlək olduğu, müasir türk dilllərindəki kimi abidələrdə 
bu şəkilçi ilə çoxlu sifət düzəldildiyi, abidələrin verdiyi faktların – ık, - ik 
şəkilçisinin, əsasən sifət, onun açıq saitli variantının, yəni – ak, - ek, - ək 
köməkçi morfeminin isə isim düzəltdiyi ilə bağlı N.K.Dmitriyevin söylədiyi 
fikrin tamamilə doğruluğunu təsdiqlədiyi diqqətə yönəldilmiş, - ık, - ik 
şəkilçisinin Orxon-Yenisey abidələrində sifətdən düzəltdiyi müxtəlif mənalı 
isimlər içərisində məkan mənalı isimlərin də öz əksini tapdığı göstərilmiş və 
məkan mənalı isimlərə Turuk (dayanacaq) – T.24; yantık (yamal) T26 sözlərin 
nümunəsi verilmişdir (3, s. 16). Orxon-Yenisey abidələrində qrammatik məkan 
kateqoriyası ilə birbaşa bağlı məkan mənalı sözlər yetərincədir. Onlar qram-
matik məkan kateqoriyasının morfoloji, sintaktik göstəricilərinin daşıyıcılarıdır. 
Qrammatik məkan kateqoriyasının morfoloji göstəriciləri qrammatik-məkan 
mənası ifadə edən, bildirən yönlük, yönəlmə (istiqamət) yerlik, çıxışlıq hal 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
123
şəkilçiləri, sintaktik göstəriciləri isə birinci növ təyini söz birləşmələri (irak 
bodun (KTc5) “uzaq xalq”, könültəki sab (KTc2) “ürəkdəki söz”, tört 
bulundakı bodur (KTş2) “dord tərəfdəki xalq”, tabğaçğı bəylər (KTş7) 
“talğaçdakı bəylər”, içəriki bədiçgi (BKşm14) “saraydakı naxışçı” və . Verilmiş 
nümunələrdə birləşmənin birinci tərəfi ikinci tərəfini məkana görə təyin edir. 
İkinci tərəf birinci tərəfin məkanını bildirir: öz içi (T13) “öz içi (daxili)”, öz tası 
(T13) “öz xarici”, yir sayu (KTc9) “öz içi (daxili)” və s. (4; s.70-71, 88). 
Birinci tərəf məkan, yer, itkinci tərəf vəziə, rütbə bildirir: üç buyrukı 
(BKs14) “iç buyruğu” (4, s. 89). 
Göytürk dilində tabeedici söz, əsas söz zərf olan zərf birləşmələrinin az da 
olsa, işlənməsinə rast gəlmək mümkündür. Zərf birləşmələrinin müasir türk 
dillərində də zəif inkişaf etdiyi və türk dillərinin qrammatik quruluşuna həsr 
edilmiş əsərlərin böyük əksəriyyətində bu birləşmələr haqqında ümumiyyətlə 
məlumat verilmədiyi, həmin birləşmələrin idarə sintaktik əlaqəsi ilə yarandığı 
söylənilmiş, göytürk dilində zərf birləşmələrinin ikinci tərəfi kimi, əsasən yer və 
zaman zərflərinin çıxış etdiyi göstərilmiş və bu nümunələr verilmişdir: Önük 
yoğaru (BKsş) “Önük yuxarı”, Kök Önük yuğarı (T15) “Göy Önük yuxarı”, ol 
sub kodı (T27) “o su (çay) boyu”. Sələmə kodı (MÇ16) “Sələmə boyu”, ekin 
ara (KTş1) “ikisinin arasında” yer sayu (KTc 9) “yer boyu”, at üzə (T25) “at 
üstdə”, tokuz oğuz üzə (MÇ3) “doqquz Oğuzların üzərində” (4, s. 132). 
Məkan və zaman anlayışlarını ifadə edən zərflərin maraqlı, özəl 
xüsusiyyətləri vardır. Orxon-Yenisey yazılarında zaman, məkan anlayışlarını 
bildirən zərfləşən sözlər əsas nitq hissələrindən tədrici yolla yaranmışdır. Orxon-
Yenisey abidələrində zərfə çevrilmiş, yaxud zərf sayılan sözlərin, həm də iki 
nitq hissəsinin əlamətlərini özündə əks etdirən sözlər zaman, eləcə də məkan 
anlayışlarının linqvistik ifadə görümləri sayılır. Söz birləşmələrində və cümlə 
daxilindəki sözlər arasında əlaqə yaradan, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə 
bağlayan, hal şəkilçiləri həm qədim türk yazılı abidələrində, həm də müasir 
Azərbaycan ədəbi dilində eyni funksiyanı yerinə yetirmişlər (I, s. 91), lakin 
ismin hallarının saya, hal şəkilçilərinin isə fonetik tərkibcə müasir Azərbaycan 
dilindən fərqləndikləri söylənilmişdir. Məsələn: Anta-orada, o zaman (1, s. 
91), bunta – burada və s. 
Hərəkətin icra vaxtını, zamanını bildirən sözlərdən təcridi yolla əmələ 
gələn zərflərə diqqət yetirək: Kışın kiltan tapa sülədimiz (mog2) Burada işin, 
hərəkətin zamanı bildirilir – Qışda Kidana hücum etdiik və s. 
“Ol küntə” təkdi türk bodun Təmir kapığka (Top 46) 
- Türk xalqı o zaman Dəmir qapıya yetdi. Qədim türk yazılı 
abidələrində hərəkətin icra vaxtını, zamanını bildirən zaman zərfləri zaman 
anlayışının linqvistik ifadə görümləri içərisində mitkrosistem təşkil edir. 
Məsələn: ol ödkə (Ktb.44) – o zaman; Yazına oğuzğaru sü taşıktımız 
(KTB48) – yazda oğuzların üzərinə qoşun çəkdik və s. Orxon-Yenisey 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
124
abidələrində və müasir Azərbaycan dilində ismin hallarının iki qrupa 
bölündüyünü görürük: 1. Qrammatik hallar. 2. Məkani-qrammatik hallar. 
Adlıq, yiyəlik və təsirlik hallar xalis qrammatik, yönlük, yerlik və 
çıxışlıq hallar isə həm məkani, həm də qrammatik hal olsa da, əsasən məkani 
hallardan hesab olunduğu göstərilmşidir (2, s. 46). 
Qədim türk yazılı abidələrində müasir Azərbaycan dilində müstəqil 
şəkildə işlənməyən və məzmunca yönlük hala oxşayan yönəlmə (istiqamət) 
halı olmuşdur. Biz bele düşünürük ki, türk mənşəli sayıldığına görə birinci 
yönəlmə mötərizədə isə istiqamət sözünü yazmaq daha önəmlidir. Türk 
dillərinin qədim dövr yazıları üçün səciyyəvi hesab edilən yönəlmə halı 
yönlük hala bənzəsə də, onunla eyni deyildir. Hər şeydən öncə onun ayrıca, 
xüsusi linqvistik göstəricisi (-ğaru, - gerü) yuxarıda söylədiyimizi 
təsdiqləyir. Eyni zamanda, məkan anlayışının köməkçi linqvistik ifadə 
görümləri sırasına daxil edilən yönlük hal şəkilçisi bütün adları, yönəlmə 
halının şəkilçisi isə məkan mənalı isimlərə artırılmışdır. Bunlar yönəlmə 
halının yönlük halından fərqləndirən əlamətlər sayılır. Azərbaycan, türkoloji 
və eləcə də ümumi dilçilikdə haqqında danışılmayan qrammatik məkan 
kateqoriyası ilə bağlı bir daha söhbət açmağı vacib hesab edirik. Biz hesab 
edirik ki, dilimizin morfologiyasında digər qrammatik kateqoriyalarla bir 
sırada qrammatik məkan kateqoriyası haqqında da fikir və düşüncələri 
bildirməyə zəruri ehtiyac olduğu bir daha diqqətə yönəldilməlidir. Çünki, 
qrammatik zaman və qrammatik məkan kateqoriyası arasında sıx bağlılıq 
bunları söyləməyə əsas verir. Fəlsəfi-məntiqi məzmunlu zaman və məkan 
kateqoriyalarından ayrı materiyanın təsəvvür edilməməsi, obyektiv xarakter 
daşıyan bu kateqoriyaların daxili bağlılığı, birliyi onların hər ikisinin dildə 
gerçəkləşməsinin zəruri tələbatdan irəli gəldiyini sübut edir. Buna görə də, 
həmin obyektiv kateqoriyalardan yalnız birinin dildə təzahüründən danışıb, 
digərini unutmaq doğru deyildir. Belə bir sual doğur? Niyə obyektiv 
zamanın dildə reallaşmasından, gerçəkləşməsindən danışılmalıdır, obyektiv 
məkanın isə dildə təzahüründən, gerçəkləşməsindən yox? Axı onlar daxili 
vəhdətdədir. Dillə obyektiv aləmin qarşılıqlı münasibəti kimi, çox ciddi 
məsələyə birtərəfli yanaşmaq olmaz. Başqa sözlə, qrammatik zaman 
kateqoriyası araşdırılırsa, öyrənilirsə, qrammatik məkan kateqoriyası niyə 
tədqiq edilməsin? Nəyə görə materiyanın mövcudluq formalarından birini – 
zaman kateqoriyasını dildə-nitqdə gerçəkləşdirən ifadə edən qrammatik 
kateqoriya dilçilikdə araşdırılsın, zamanla eyni statuslu qrammatik məkan 
kateqoriyası araşdırılmasın. Çünki obyektiv zamanı dildə, eləcə də dil 
vasitəsi ilə həyata keçirilən ünsiyyət prosesində - nitqdə formalaşdıran, ifadə 
edən qrammatik zaman kateqoriyası ilə eyni statuslu qrammatik məkan 
kateqoriyası da məkan anlayışının linqvistik ifadə görümləri sırasına, yaxud 
sisteminə daxil edilməli və həmin anlayışın linqvistik ifadə görümlərindən ən 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
125
önəmlisi, ən aparıcısı sayılmalıdır. Fəlsəfədə zaman və məkan kateqoriyaları 
yanaşı, qoşa işlədildiyi kimi, dilçilik elminin qrammatika şöbəsində də qram-
matik zaman kateqoriyası və qrammatik məkan kateqoriyası yanaşı, qoşa işlə-
nilməlidir. 
Qrammatik məkan kateqoriyasının əhatə dairəsi genişdir. Belə ki, 
qrammatik məkan kateqoriyasının göstəriciləri yalnız köməkçi morfemlərlə - 
şəkilçilərlə məhdudlaşmır. Bu kateqoriyanın formalaşmasında qrammatik şəkil-
çilərdən, yəni hal şəkilçilərindən başqa, leksik-qrammatik vahidlər – məkan məz-
munlu isimlər, yer zərfləri, yer zərflikləri, zərf birləşmələri, ismi, feli birləşmələr, 
yer budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr həlledici və əsas rol oynayır. 
Məkan qrammatik kateqoriyasının əmələ gəlməsində ilk öncə yer (məkan) 
mənalı isimlər, yer zərfləri diqqəti çəkir. Məkan məzmunu sözlər – uyğun 
isimlər, yer zərfləri; mübtəda, tamamlıq, yer zərflikləri, zərflik budaq cümləli 
(yer budaq cümləli)) tabeli mürəkkəb cümlə qrammatik məkan kateqoriyasının 
ümumi linqvistik mənzərəsini əks etdirir. Məkan mənalı sözləri – yer anlamlı 
isimləri, yer zərflərini, qrammatik məkan kateqoriyasının semantik nüvəsi, 
yaxud məna mərkəzi adlandırmaq olar. 
Konkret desək, qrammatik məkan kateqoriyası əsasən məkan mənasını 
bildirən yönlük, yönəlmə (istiqamət), yerlik və çıxışlıq hallarını, onların şəkili, 
morfoloji əlamətlərini artırdıqları sözlərlə birilkdə, yəni isimləri, yer zərflərini, 
məkan mənalı mübtədaları, tamamlıqları, yer zərflərini, yer budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlələri özündə birləşdirən geniş məzmunlu və formalı linqvistik 
kateqoriyadır. Onu çoxcəhətli, çoxşaxəli linqvistik əlamətlərin daşıyıcısı 
adlandırmaq mümkündür. Qrammatik məkan kateqoriyası həmin kateqoriyada 
əksini tapmış digər mənalardan məkan mənasının önəmli, aparıcı mövqe tutması 
ilə yaranıb formalaşır. Haqqında söhbət açdığımız kateqoriya başqa qrammatik 
kateqoriyalardan əhatə dairəsinin genişliyi və çox komponentliyi ilə fərqlənir. 
Məkan kateqoriyasının anlayışının bütün linqvistik ifadə görümlərini özündə 
birləşdirə bilməsi onun adını çəkdiyimiz digər linqvistik ifadə görümləri içində 
ən alisi və başlıcası olduğunu sübut edir. Qrammatik məkan kateqoriyasının 
məzmunca dolğunlaşmasında məkan mənalı isimlərə yer zərfləri ilə müqayisədə 
üstün mövqedə dayanır. Bu, ismin mahiyyəti, leksik-semantik, eləcə də leksik-
qrammatik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Yer zərflərindən fərqli olaraq isimlər həm 
ümumi, həm də xüsusi məkan anlayışının linqvistik ifadə görümləri kimi özünü 
göstərir. 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 
1.
Nizami Xudiyev. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı – 2015,596 
səh. 
2.
Muxtar Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Şərq-Qərb. Bakı 2007, 
280 səh. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
126
3.
Yunis Məmmədov. Orxon-Yenisey abidələrində adlar (isim, sifət, say, 
əvəzlik) dərs vəsaiti, Bakı 1979 – 105 səh. 
4.
Rəcəbli Əbülfəz. Göytürk dilinin sintaksisi. Bakı: “Nurlan”, 2003- 634 
səh. 
Н.Ибрагимова
О системе лингвистического выражения
понятие времени и пространство в древнетюркских
письменных памятниках 
Резюме 
Статья посвящена изучению лингвистических выражений, 
которая определяет понятия времени и пространства в памятниках 
Орxон-Енисея.
Было указано, что многогранный характер темы фокусирует 
свое внимание на исследованиях и анализе его различных аспектов. 
Подобно категории времени-пространство также является частью 
системы лингвистических философских проблем. Язык, являющийся 
предметом и объектом лингвистических исследований, играет решающую 
роль в научном объяснении самых сложных философских проблем. 
Одним из важных выражений философского пространства считается 
категория грамматического пространства, которое не исследовалось ни в 
тюркологии, ни в общей лингвистике. 
Учитывая, что в каждом из языковых выражений пространсТвен-
ной концепции необходимо говорить об их индивидуальных отличитель-
ных чертах, желательно объединить две грамматические категории в класс 
грамматики и пространства, учитывая, что дательный падеж выражает 
направленность, творительный и предложный падежи местоположение и 
являются морфологическими показателями категории грамматического 
пространства. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
127
N.Ibrahimova
About the system of linguistic expression the 
concept of time and space in ancient
Türkic written monuments 
This article is devoted to the study of systems of linguistic expressions, 
which reflects the concepts of time and space in the Orkhon-Yenisey 
monuments. 
It was pointed out that the multifaceted nature of the topic focuses on 
research and analysis of its various aspects. 
One of the important expressions of philosophical space is the category 
of grammatical space that has not been researched either in Turkic studies or 
in general linguistics. 
Given that in each of the linguistic expressions of the spatial concept it 
is necessary to talk about their individual distinctive features, it is desirable 
to combine the two grammatical categories into a group of grammar and 
space, taking into account that the dative case expresses the direction, the 
instrumental and prepositional cases are morphological indicators of the 
category of grammatical space. 
Rəyçi: Nizami Xudiyev
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
128
JAFAR SALIMOV 
Azerbaijan State Pedagogical University (Quba branch) 
[e-mail]
VALIDA KARIMOVA 
Khazar University 
[e-mail]
APPROACHES, METHODS, PROCEDURES AND TECHNIQUES OF 
ENGLISH LANGUAGE TEACHING AND LEARNING 
Açar sözlər:
uşaqların yönləndirilməsi, şagirdlərin öyrənməsinə təsirlər, 
öyrənmə mühiti, məqsəd nəzəriyyəsi, ibtidai siniflərdə İngilis dilinin 
öyrədilməsi, məqsədlərin əldə edilməsi, sinif quruluşu. 
Keywords:
children’s orientation, influences on pupils learning, the learning 
environment, goal theory, teaching English in primary classes, achievement 
goals, classroom structure. 
Ключевые слова:
детская ориентация, влияние на обучение ученика, 
учебная среда, теория цели, преподавание английского языка в начальных 
классах, цели достижения, структура аудитории. 
Although English is not the language with the largest number of 
native or first language speakers, it has become a lingua franca. A lingua 
franca can be defined as a language widely adopted for communication 
between two speakers whose native languages are different from each 
other’s and where one or both speakers are using it as a second language. 
Many people living in the European Union, for example, frequently operate 
in English as well as their own languages and the economic and cultural 
influence of the United States has led to increasing English use in many 
areas of the globe. Whatever, the spread of English across the globe and 
whatever its overlap with other languages, there has been an intriguing 
debate over the years as to how many people speak English as either a ‘first’ 
or a ‘second’ language. Estimates of speaker numbers are somewhat 
variable. For example, Braj Kachru (1985) [1] suggested between 320-380 
million people spoke English as a first language, anywhere between 250-350 
million as a second language. On the other hand David Crystal (1995 and 
1997) [3] takes 75 territories where English holds a special place and 
calculates around 377 million first language speakers of English and only 98 
million speakers of English as a second language. However, he points out 
that it would be easy to get nearer a total of 350 million for second language 
speakers if we were able to calculate how many speakers of English as a 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
129
second language there were in, say, Canada or Australia, or in countries like 
Pakistan or Nigeria.
There is a number of interlocking reasons for the popularity of 
English as a lingua franca. Many of these are historical, but they also include 
economic and cultural factors which have influenced and sustained the 
spread of the language: a colonial history, economics, travel, information 
exchange, popular culture. There are many views of English in the world and 
what it is doing and has done. Perhaps the first thing to say is that English is 
one of the many languages in the world battling it out for the position. There 
are some doubts as to its future status, but even in the present, it is worth 
countering the idea that it is an all-embracing world language. Language is 
an intensely political issue since it is bound up with identity and power. 
Because of its lingua franca status, English sometimes finds itself in conflict 
with more local languages, such as Welsh in Wales or French in parts of 
French-speaking Canada. 
Many people worry about what English means for the cultures; it 
comes into contact with seeing its teaching as a form of cultural imperialism. 
Alistair Penny cook draws our attention to the views of many people who 
have seen English as a way of promoting their own culture and to the 
interrelationship of English and colonialism. The view that learners of 
English are victims of linguistic and cultural imperialism is not shared by 
everyone. Most English language teaching in the world is not carried out by 
native speakers, but despite this, English language teaching methodology – 
especially that imported directly from English-speaking traditions – may not 
fit comfortably with the local educational culture in certain parts of the 
world, just as the contents of language teaching materials need looking at 
carefully for the cultural messages they may convey.
Many people learn English because they have moved into a target-
language community and they need to be able to operate successfully within 
that community. A target-language community is a place where English is the 
national language - e.g. Britain, Canada, New Zealand, etc - or where it is one of 
the main languages of culture and commerce - e.g. India, Pakistan, Nigeria. 
An enormous growth area in English language teaching has been the 
area of Business English because many students perceive a need for the kind of 
language which will allow them to operate in the world of English-medium 
commerce. Once again there are specific vocabulary and language events 
which are unlikely to appear in a general English course, but which are 
vitally important for business students. So, teachers find themselves training 
classes in such procedures as the art of negotiating, the correct use of phones 
and e-mail, or the reading of business reports. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
130
Teaching may be defined as the stimulating learning. Learning is an 
active process carried out by doing researches. Teaching-learning process 
method may be considered as a structural-functional component of the 
Teacher-Student activity. Teacher and Learner are interrelated. This 
interrelation is carried out through methods.
The main function of a teacher is to help pupils to learn, namely: 
the teacher organizes their learning; 
the instructs and educates pupils; 
provides the evaluation and checking pupils’ learning 
The main function of a learner lies in the very process of language learning. 
It implies: 
the acquisition of knowledge about a linguistic or language item the 
pupil is to learn; 
drill and transformation or the process of manipulating knowledge to 
make fit new tasks, new situations to form habits; 
making use of what he\she learns in the act of communication 
developing language skills. 
Therefore, the teacher stimulates learning and pupils are involved in 
the process of learning. In the teaching-learning process, consequently, 
learning is more vital and the learner’s role in the classroom should be more 
active than the teachers’. In 1967 a new curriculum for ten years school was 
adopted [11]. The new Educational teaching system was adopted by many 
countries of the world except the Soviet Union. It is already 7 years our 
independent Republic has adopted the new curriculum. It is called the 
national curriculum. The seven years experiments show that the new 
curriculum gives much more knowledge to pupils than the traditional 
educational system. 
What is curriculum?
– A school like any other 
educational institution has a curriculum which states the subject to be studied 
the number of hours (periods) allotted to the study of each subject in which 
the subjects are introduced according to the curriculum. The syllabus is the 
main document which lays down the aims and content of teaching subjects. 
The syllabus realizes the requirements of the curriculum of each subject 
teaching.
It is accepted for most fields of learning that motivation is essential to 
success: that we must want to do something to succeed at it. Without such 
motivation, we will almost certainly fail to make the necessary effort. 
Motivation is an internal drive that pushes us to do things in order to achieve 
something. Marion Williams and Richard Burden suggest that motivation is 
a “state of cognitive arousal” which provokes a “decision to act” as a result 
of which there is “sustained intellectual or physical effort” so that the person 
can achieve some “previously set goal” [10]. In discussions of motivation, an 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
131
accepted distinction is made between extrinsic and intrinsic motivation, that 
is motivation which comes from outside and from inside. 
Extrinsic 
motivation
is caused by any number of outside factors, for example, the need 
to pass the exam, the hope of financial reward, or the possibility of future 
travel. 
Intrinsic motivation
, by contrast, comes from within the individual. 
Thus, a person might be motivated by the enjoyment of the learning process 
itself or by a desire to make themselves feel better. The author comes to the 
view that intrinsic motivation is especially important for encouraging 
success. Even where the original reason for taking up a language course, for 
example, is extrinsic, the chances of success will be greatly enhanced if the 
students come to love the learning process. 
A major issue in language learning theory has been whether 
traditional techniques normally associated with language teaching – 
drills, 
repetition, controlled practice of specific language items
etc. – have any 
beneficial effect. Indeed, in educational theory generally, there has been 
some argument about whether teaching works at all. In fact, learning is the 
human activity which least needs manipulation by others. Most learning is 
not the result of instruction. It is rather the result of unhampered