Microsoft Word Toplu esas Toplu 8 doc

Partiyasıdır) partiyasının lideri kimi 4 iyul 1776-cı ildə II Kontinental 
Konqress tərəfindən qəbul olunmuş “Müstəqillik Deklarasiyası”nın (ing. 
United States Declaration of Intependence
) qəbul edilməsinə qarşı çıxmış və 
bununla da özünü və təmsil etdiyi partiyanı “pariya” (tamil. 
Parayan – 
bütün 
hüquqlardan məhrum edilmiş) vəziyyətinə salmışdı [4. 233-262].
Dinkinsonun siyasi və bədii yaradıcılığının pik dövrü XVIII əsrin 60-cı 
illərinə təsadüf edir. Bu isə Amerika koloniyalarının Böyük Britaniya 
parlamentində qəbul olunmuş diskriminasiya aktlarına qarşı aktiv mübarizəsi 
dövrü ilə üst-üstə düşür. Dinkinson 1768-ci il fevral ayının 15-dən dekabr 
ayının 2-si tarixinədək “
Pennsylvania
chronicle” qəzetində dərc olunan 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
348
“Pensilvaniya fermerinin Britaniya koloniyalarının əhalisinə məktubları” 
(ing. 
Letters from a Farmer in Pennsylvania to the Inhabitants of the British 
Colonies
) adlı oçerklərində (antik Yunanıstanda və romada geniş yayılmış 
epistolyar (yun. 
epistole 
- məktub) publisistika üslubunda xronoloji 
məqalələr) Amerika fermerlərinin arzu və istəklərini iqtisadi və mədəni 
tələbatlarını, azadlıq və demokratiya ruhunu tərənnüm edirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Dinkinson kvakerlərlə yaxın əlaqələr saxlayırdı və 
kavakerlər içərisindən onun çoxlu sayda qohumları var idi. Kvakerlər (ing. 
Quakers – hərfi mənası – “tərəddüd edənlər”
) “Dostların dini cəmiyyəti” 
(ing. 
Religious Society of Friends
) adlanan rəsmi təşkilatı təmsil edirdilər. 
1648-ci ildə Avropada 30-illik müharibənin sonunda “Vestfal sülh 
müqaviləsindən” (15 may və 24 oktyabr 1648-ci il ) sonra ingilis dini 
dissidenti Corc Foksun (ing. 
George Fox
– 1624-1694) moizələrindən sonra 
təşəkkül tapmışdı [6.1295]. Məhz sonralar puritanlar (ing. 
Puritans – 
təmiz) 
qismində Amerikaya mühacirət etmiş kvakerlərin təmsil etdikləri “Dostların 
dini cəmiyyəti” Yeni yaranan Amerika cəmiyyətində multikultural ruhun 
formalaşmasında xüsusi rol oynayırdı. Bu birlik müstəqil dini təşkilatların 
külliyyatı idi və onların hər birinin inancları, praktiki davranışları bir-
birilərindən ciddi şəkildə fərqlənirdi. Lakin bu fərqlilik və ideoloji plüralizm 
onların sıx vəhdətini təmin edən amil kimi ortaya çıxırdı. Beləliklə, 
Dinkinson, Krevker və digər yazıçılar öz ideyalarının tərənnüm edəndə, 
bilavasitə puritanların simasında azadlıqsevər, əməksevər və tolerant din 
qardaşlarının ruhunu tərənnüm edirdilər [9. 149-159]. Bir məqamı da xüsusi 
vurğulamaq lazımdır ki, kalvinistlərin davamçıları, rəsmi anqlikan kilsəsinin 
nüfuzunu qəbul etməyən ingilis protestantları olan puritanlar digər 
xrisitianlardan yüksək intizamlı olmaları, tanrıya fövqəladə məhəbbət 
bəsləmələri və daim ruhani kamilliyə can atmaları ilə fərqlənirdilər. Puritanlar 
öz dissident ideyalarına görə İngiltərədə daim təqiblərə məruz qalırdılar. 
İngiltərə karalı I Yakovun (1603-1625) və I Karlın (1625-1649) dövründə daha 
sərt repressiyalara məruz qalan puritanların bir hissəsi Şimali Amerikaya 
mühacirət etmişdilər. Onların Massaçusetsdə məskunlaşması ilə Şimali 
Amerikada ingilis-saksonların məskunlaşmasının əsası qoyuldu [10. 98].
Dinkinsonun və Krevkerin “fermerlərin adından” yazdıqları məktublarında 
puritan ruhlu amerika fermerlərinin “amerika multikultural və tolerant 
millətini”, “Yeni Yərusəlim” yaratmaq kimi ilahi missiya almaları da əsas 
ideoloji xətt kimi vurğulanırdı. XVIII əsrin farnsız filosofları və intellektualları 
“fermer məktublarını” çox yüksək səviyyədə qiymətləndirir və onu Amerika 
etnik-mədəni və ictimai-siyasi təbiətini təsvir edən əsər kimi qəbul edirdilər [7. 
30]
.
Sözügedən yazıçılar “Fermer məktublarında” puritanlar kimi təmsil 
olunan Amerika fermerinin əməksevərliyini, azadlıqsevərliyini və 
tolerantlığını tərənnüm edərkən aşağıdakı əsas ruhani-mədəni prinsipləri 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
349
xüsusi vurğulayırdılar: bütün insanların sosial statusundan, irqindən, 
cinsindən, milli və dini mənsubiyyətindən, xarici görkəmindən, fiziki və 
idraki imkanlarından asılı olmayaraq tanrı qarşısında bərabərliyi. Bununla 
əlaqədar puritan-fermerlər hər hansı zülmə və dikriminasiyaya qarşı çıxan, 
bərabərliyi ali dəyər kimi qəbul edən və imtiyazları inkar edən mərhəmətli 
və nəcib insanlar kimi təsvir olunurdular. Düzgünlük, əməli-salehlik, sadəlik, 
yalnız həyat üçün vacib olan nemətlərə şükr edib, dəbdəbəyə, məsrəflərə 
“yox” demək, sülhə çağırış, zorakılğa heç cür yol verməmək kimi dəyərlər 
erkən Amerika ədəbiyyatında təsvir olunan “Yeni dünyanın” qurucusu - 
“yeni insanın” xarakterik cizgiləri idi [5. 7-12].
XX əsrin əvvəllərində dünya miqyasında inqilabi-demokratik hərəkatın 
başlanması, növbəti qlobal iqtisadi böhran (1900-1903) və I Dünya 
müharibəsi nəticəsində Avropadan, Asiyadan və Afrikadan Amerikaya, 
xüsusilə də Şimali Amerikaya çox güclü miqrant axını başlandı. Bu hadisələr 
“Amerika siyasi millətinin” formalaşmasında növbəti dövr kimi xarakterizə 
olunurdu. “Amerika” adlanan möhtəşəm bir binanın fundamentinə ilk daşları 
qoymuş ingilis-sakson puritanlarından fərqli olaraq, bu dəfə Amerikaya 
gələnlər “Yeni Yərusəlim” yaratmaq üçün deyil, artıq təşəkkül tapmış və 
“tanrı nurundan güc almış” bu torpaqda nicat tapmaq, azadlığa qovuşmaq, 
onun işığından və bol nemətlərindən bəhrələnmək üçün gəlirdilər. Bu dövrdə 
ingilis dilli ədəbiyyatda Amerika siyasi millətinin formalaşmasına və ABŞ-
da multikultural münasibətlərin məzmununa həsr edilmiş əsərlər içərisində 
yəhudi-ingilis yazıçısı İsrael Zanqvilin (1964-1926) təfəkkürünün məhsulu 
olan “Əridən qazan” pyesi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.
İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ etnik-siyasi inkişaf modelinin 
modifikasiyası olan “Melting pot” Amerika cəmiyyətində və mədəniyyətində 
özünəməxsus bir etnik-siyasi tərəqqini nəzərdə tutur. Lakin “Əridən qazan” 
siyasəti multikulturalizm prinsiplərinə tamamilə zidd fenomen hesab olunur. 
Bu termin Britaniya jurnalisti və dramaturqu İzrael Zanqvilin (ing. Israel 
Zangwill – 1864-1926) eyni adlı “Əridən qazan” pyesindən götürülmüşdür. 
Pyesin əsas ideoloji məzmunu ondan ibarətdir ki, ABŞ-da müxtəlif xalqların 
və milli mədəniyyətlərin qarışığından (sintezindən) yeni, vahid “Amerika 
milləti” yaradılır. Pyesin baş qəhrəmanı, Rusiya imperiyasından ABŞ-a 
mühacirət edən yəhudi mənşəli gənc Horas Elcer Nyu-York limanına 
yaxınlaşan immiqrant gəmisinin göyərtəsindən şəhəri görən kimi deyir: 
”Amerika tanrının yaratdığı çox böyük əridən bir tiyandır və bu tiyanda 
Avropadan gələn bütün nəcib xalqlar əriyirlər... Almanlar və fransızlar, 
irlandlar və ingilislər, yəhudilər və ruslar – hamısı bu özəl tiyana atılır. 
Beləcə, tanrı Amerika millətini yaradır” [11. 137-151]. Məlum olur ki, 
“multikulturalizmin 
ABŞ 
modifikasiyası” 
bütün 
xalqların 
və 
mədəniyyətlərin “vahid Amerika kimliyi” ideyası altında assimilyasiyasını, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
350
yəni 100% amerikanlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Beləliklə, ümumi cizgilərdə 
ABŞ-da həyata keçirilən etnik siyasəti “Əridən qazan”, yaxud “Əridən tiyan” 
adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Bu isə XX əsr ərzində Amerika mədəni 
mühitində dövlət səviyyəsində həyata keçirilən etnik-mədəni inkişaf 
modelidir. Sözügedən etnik-siyasi paradiqmaya görə, Amerika milli kimliyinin 
formalaşması ölkədə təmsil olunan bütün xalqların “mədəni və bioloji cəhətdən 
bir-birinə tam şəkildə qarışması” düsturu üzrə baş tutmalıdır. Bununla əlaqədar 
“Əridən tiyan” ifadəsi XX əsrdə Amerikanın digər əsas simvolları ilə yanaşı 
ölkənin ən populyar milli simvoluna çevrilmişdir.
“Əridən tiyan” konsepsiyası multikulturalizm siyasətinin antipodu sayılır. 
Lakin dərindən təhlil edərkən, bu konsepsiyanın assimilyasiya siyasəti olmadığı 
və çoxlu sayda üstünlüklərə və əsl mütərəqqi dəyərlərə malik olduğu məlum 
olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi “Əridən tiyan” modeli ABŞ-da XX əsrin 10-
20-ci illərində müxtəlif çeşidli böhranların və I Dünya müharibəsinin törətdiyi 
fəsadlarla əlaqədar Avropadan, Afrikadan və Asiyadan ölkəyə miqrantların 
kütləvi axınları ilə əlaqədar formalaşmağa başlamışdı. Yeni şəraitdə isə 
Amerika cəmiyyəti ingilis-sakson konformizminin (lat. 
conformism – 
uyğun 
gələn, oxşar – siyasətdə uyğunlaşma, yaxud razılaşma mənasında işlədilir) -
hökmranlığı şəraitində artıq inkişaf edə bilməzdi. Dövrün tələblərinə uyğun 
olaraq, “yeni siyasi millətin” formalaşdırılması kimi zərurət gündəmə gəlmişdi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, hələ “Amerika inqilabından” (1775-1783) bir müddət 
sonra ölkədə “amalqamasiya” (lat. 
amalgama - 
ərinti, qarışıq) adlanan, çoxlu 
müxtəlif Avropa xalqlarının və mədəniyyətlərinin azad şəkildə bir-birinə 
qarışmasını və nəticədə yeni, vahid Amerika millətinin yaradılmasını nəzərdə 
tutan etnik-siyasi bir nəzəriyyə meydana gəlmişdi [3. 132-155]. Beləliklə, 
Amerika və ingilis dilli ədəbiyyatda öz əksini tapmış “Əridən qazan” 
metaforası hələ XVIII və XIX əsrlərdə müxtəlif etnosların və millətlərin 
qovuşmasını və mədəniyyətlərin bir-birinə qarışması aktını təsvir etmək 
üçün işlədilirdi. Bu termin sözügedən dövrlərdə, bədii ədəbiyyatda “Yeni 
dünyada” çox unikal bir dövlətin təşəkkülü ilə əlaqədar dillərdə əzbər olan 
“Yeni Yərusəlim”, “Yeni vəd almış torpaq”, “Təpə üzərində şəhər” ifadələri 
ilə yanaşı işlədilirdi.
ABŞ-da etnik-irqi və etnik-mədəni müxtəlifliklərin israrlı şəkildə 
qorunub saxlanması da danılmaz faktdır. Ölkədə inam və inancla bağlı 
hüquqlar ölkə konstitusiyasında təsbit olunmuşdur və müqəddəs dəyər kimi 
qorunur. Burada bütün mövcud dünya dinlərini təmsil edən kilsələr, 
məbədlər, məscidlər, sinaqoqlar, digər dini xarakterli tikililər mövcuddur. 
Beləliklə, Zanqvil və Krevker kimi ədəbiyyatçılar tərəfindən yaradılmış 
“Əridən tiyan” adlı “amerikalanşdırma mifi” ABŞ reallıqlarını dərindən 
öyrəndikcə, göz qabağında əriyib itir və Amerika etnik-siyasi birliyinin əsl 
demokratik mahiyyəti ortaya çıxır. Bu birlikdə isə “Amerika” ideyası milli 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
351
mədəniyyətləri, xalqların minilliklər ərzində formalaşmış dini və əxlaqi 
dəyərlərini tamamilə əridən “rəhmsiz assimilyasiya maşını” kimi deyil, 
bütün etnik-mədəni müxtəliflikləri yeni spesifik ideyalarla zənginləşdirən 
yüksək təşəkküllü inteqrativ mədəni məfkurə kimi təzahür edir. Məhz bu 
xüsusiyyətlərinə görə “Amerika” və “amerikanlaşma” kimi məfhumlar 
həmişə cazibədar görünmüş və bu gün də görünür. Amerikaya gələn hər bir 
miqrantın “Amerika” məfkurəsinə əsl məhəbbəti elə ilk addımlardan, Amerika 
torpağına qədəm qoyan kimi başlayır. Çünki bu məkan buraya təşrif gətirmiş 
“neofitə” (yun. 
neofithos
– yeni gəlmiş, nabələd) öz keçmişi ilə, ona o qədər də 
çox xoşbəxtlik gətirməyən köhnə həyatı tərzi ilə vidalaşmaq, yoxsulluqdan, 
zorakılıqdan və istibdaddan birdəfəlik qurtulmaq, dünyanın ən azad və 
tükənməz imkanları olan bir ölkəsinin vətəndaşı olmaq imkanı verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, “Əridən qazan” mexanizmini az qala mürtəce 
hadisə kimi qiymətləndirən İzrael Zanqvilin nəzəriyyəsi zaman keçdikcə özünü 
doğrultmadı. Bu gün Amerika milləti yer üzərində ideal etnik birlik prinsipləri 
olan millətlərdən biridir. “Əridən qazan” adlanan “assimilyasiya dəzgahı” isə 
millətləri əsla öz mədəniyyətlərini tamamilə unutmuş “manqurtlar həddində 
bişirmir”.
ABŞ-da multikulturalizmin spesifik modeli artıq XX əsrin 60-70-ci 
illərində mütləq şəkildə Amerika cəmiyyətinin ideoloji konstruksiyasına 
çevrildi. Bu diyarda da multikulturalizm kənardan gətirilmiş siyasi məsələ, yeni 
sosial problem deyildi. Etnik müxtəlifliklər, fərqliliklər məsələsi kimi 
multikulturalizm, əzəli olaraq Amerika mədəni ənənələrinin öz təbiətində qərar 
tutmuşdu. Lakin ABŞ-da multikulturalizm əlavə rənglərlə və çalarlarla seçilir. 
Kanadadan və digər polietnik məkanlardan fərqli olaraq, burada “Əridən 
qazan”ın sinkretik ideologiyası və plüralist milli identifikasiya (lat.
“identifiko”
– eyni – etnoqrafiyada və antropologiyada insanın müəyyən millətə mənsu-
biyyəti) üstünlük təşkil edir.
Bu gün ABŞ-da Amerika vətəndaşlığını daşıyan hər kəs, həm öz milli 
mənsubiyyətinə, həm də amerikalı olduğuna görə eyni qürur hissi keçirir. Bunu, 
son illərdə əldə olunmuş statistik faktlar da tam sübut edir. 325 milyonluq ABŞ 
əhalisinin 38 mil-nu afro-amerikalılardan, 12 mil-nu əslən Asiyalı olan 
amerikalılardan, 34 mil-nu İspaniya mənşəli amerikalılardan, 48 mil-nu 
almanlardan, 37 mil-nu ingilis-amerikalılardan, 26 mil-nu italyanlardan, 6 mil-
nu yəhudilərdən, 5 mil-nu ruslardan, 5 mil-nu ukraynalılardan, 4,5 mil-nu 
hollandlardan, 1 mil-nu yunanlardan, eləcə də digər millətlərdən ibarətdir. 
ABŞ-da ingilis, fransız, ispan və digər dillərin ən populyar dillər 
olmasına baxmayaraq, amerikalılar gündəlik həyatlarında – evdə, işdə, 
küçədə 322 dildən istifadə edirlər. Təkcə Kaliforniya ştatında əhali 207 dildə 
danışır. Vayominqin əhalisi 56, Nyu-Yorkun əhalisi isə 129 dildən istifadə 
edir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
352
XX əsrdə Amerika etnik-mədəni mühitinin və ABŞ gerçəkliklərinin 
ədəbi-bədii təhlili yəhudi mənşəli məşhur amerika yazıçısı Sol Bellounun 
(əsl adı Solomon Belousovdur – 1915-2015) əsərlərində tərənnüm olunmağa 
başladı. 1976-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş Sol 
Bellounun valideynləri XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasından 
Kanadaya (Kvebek) mühacirət etmişdilər. Saha sonra Bellou ailəsi Çikaqoya 
köçmüş və burada yoxsul məhəllədə məskən salmışdı. Sol Bellou uşaq 
vaxtlarından ədəbiyyata meyl etmiş və sonralar yazdığı əsərlərində Amerika 
həyatını, “Amerika” adlanan məkənda miqrantın yerini və ictimai 
vəziyyətini, Amerika sosiumunun spesifik xüsusiyyətlərini təsvir etmişdi. 
Yazıçı karyerasına o, idiş dilindən tərcümə etdiyi ədəbi icmallarla başlamışdı 
və elə ilk əsərləri ona həm Amerikada, həm də dünyada misli görünməmiş 
şöhrət qazandırmışdı.1944-cü ildə, II Dünya müharibəsinin sona çatdığı bir 
dövrdə yazdığı “Yerlə göy arasında” (ing. 
Dangling Man
) adlı ilk romanında 
Sol Bellou insanın öz “mən”ini sosial kataklizmlər və total xaos şəraitində 
necə qorumasını, cəmiyyət tərəfindən onun üzərinə qoyulmuş sosial, milli və 
mənəvi öhdəlikləri necə yerinə yetirməsini təsvir edirdi. Yazıçının “Qurban” 
(ing. 
The Vvictim - 1947
), “Ogi Marçın Sərgüzəştləri” (ing. 
The Adventures 
of Auqie March
- 1953), “Məqamı tut” (ing. 
Seize the Day
-1956) 
“Henderson yağışların hakimi” (ing. 
Henderson the Rain King
-1959), 
Hersoq (ing. 
Herzog - 1964
), “Humboldtun hədiyyəsi” (ing. 
Humboldt
,
s Gift 
– 1975
-
əsər Pulitser mükafatına
(ing. Pulitzer Prize, 
ABŞ-da ən prestijli 
mükafatlardan biri, macar-yəhudi mənşəli qəzet maqnatı Cozef Pulitserin 
(1847-1911) vəsiyyəti əsasında yaradılmışdır) layiq görülmüşdü) və 2001-ci 
ilə qədər yazdığı çoxlu sayda digər əsərlərində də bütün böhranlı 
situasiyalarda şəxsi “mən”in mühafizəsi, tərəqqisi və təntənəsi əsas motiv 
kimi çıxış edirdi [13]
.
1976-cı ildə XX əsrin ən tanınmış və istedadlı nasirlərindən biri kimi 
Sol Bellou ABŞ və dünya ədəbiyyatında göstərdiyi xidmətlərə və “öz 
yaradıcılığında humanizm ideyalarını və müasir mədəniyyətin 
xüsusiyyətlərini spesifik üslubda və incə şəkildə təhlil və tərənnüm etdiyinə 
görə” Nobel mükafatına layiq görülmüşdü. “Ogi Marçın sərgüzəştləri” 
əsərində Bellou təəssüf hissi ilə qeyd edir ki, “bu gün bütün dünyada alimlər, 
ədiblər və siyasətçilər insanın düşkünlük dərəcəsini öyrənirlər, onun yaxşı 
olması perspektivlərini əsla gündəmə gətirmirlər”. “Qurban” əsərində isə 
nasir iddia edir ki, küt insanın kütlüyünə elə cavab ver ki, o özünü müdrik 
hesab etmək fikrinə düşməsin. 
XXI əsr ABŞ ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri də əfqan 
mənşəli yazıçı Xaled Hosseynidir (1965). Əfqan diplomatının oğlu olan 
Xaled Hosseyni Kabulda anadan olmuş, 1973-cü ildə Əfqan hökmdarı 
Məhəmməd Zahir şahın devrilməsindən sonra, 1976-cı ildə ailəsi ilə birlikdə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
353
Parisə köçmüş, 1979-cu ildə Sovet ordusu Əfqanıstana daxil olduqdan sonra 
ABŞ-a mühacirət etmişdi. Can-Dieqoda Kaliforniya Universitetini bitirmiş 
və aktiv şəkildə humanitar fəaliyyətlə məşğul olmağa başlamışdır. Xaled 
Hosseyni 2006-cı ildə BMT-də qaçqınlar üzrə Agentliyin elçisi seçilmişdir. 
Sonralar Əfaqnıstan xalqına yardım məqsədi ilə öz şəxsi fondunu (ing. 
The 
Khaled Hosseini Foundation
) yaratmışdı. Yazıçıya misli görünməmiş şöhrət 
gətirmiş əsər 2003-cü ildə yazılmış “Küləyin arxasınca qaçan” (“Çərpələng 
qaldıran” romanın digər adıdır, ing
. 
The Kite Runner
) romanıdır. Əsərdə 
Kabul sakini olan Amir adlı oğlanın dilindən XX əsrin 70-90-cı illərində 
Əfqanıstanda baş verən sosial kataklizmlərin dalğasında insan taleyinin necə 
uçub-dağılması, total zorakılığın, hərbi-siyasi hüdudsuzluğun, əxlaqi-mənəvi 
böhranın və ifrat intolerantlığın şəxsiyyətin ləyaqətini necə alçaltması təsvir 
edilir. Yazıçı açıq tekstlə əfqan cəmiyyətində mövcud olan çoxəsrlik etnik-
mədəni müxtəlifliyin ölkədə davamlı savaşların səbəbi olmasını və bütün 
etnik müxtəlifliklərin “Əfqanıstan” məfkurəsi ətrafında birləşməyə hazır və 
qadir olmamasını təəssüf hissi ilə qeyd edir və bu müstəvidə zorakılığın 
müdhiş təbiətini açıb göstərir. Hadisələri daha dinamik rakursda inkişaf 
etdirərək, Xaled Hosseyni talibanların 1996-2001-ci illərdə “İslam 
Əfqanıstan Əmirliyinə” rəhbərlik etdikləri vaxtda etnik təmizləmə siyasətini 
necə qəddar üsullarla həyata keçirməsini təsvir edir və total zülmdən, 
intolerantlıqdan, səfalətdən qaçan insanların ABŞ cəmiyyətinə pənah 
gətirmələrini və Amerika cəmiyyətində nicat tapmalarını, əsl azadlıq 
qazanmalarını ön plana çəkir. Qeyd etmək lazımdır ki, roman 2004-cü ildə
“Eksklüziv Kitab Prizi”
(ing. 
Exclusive Books Boeke Prize
)
mükafatına layiq 
görülmüş, 2005-ci ildə ABŞ-da o dövr üçün mövcud olan bestsellerlər (ing. 
Best seller - 
ən yaxşı satılan) içərisində 3-cü yeri tutmuşdu. 2009-cu ildə isə 
“
The Millions
” jurnalının dərc etdiyi “Milleniumun ən yaxşı kitabları” 
külliyyatında Xaled Hosseynin “Küləyin arxasınca qaçan” romanı ilk 20 ən 
yaxşı kitablar siyahısında yer tutmuşdu. 2007-ci ildə isə ABŞ rejissoru Mark 
Foster sözügedən əsər əsasında eyni adlı film çəkmişdi. Filmin nümayişi 
Əfqanıstanda qadağan olunsa da, Britaniya kino və televiziya sənəti 
(BAFTA) mükafatına layiq görülmüş və hətta “Qızıl qlobus” və “Oskar” 
mükafatlarına təqdim olunmuşdu. Xaled Hosseyninin 2007-ci ildə yazdığı 
“Minlərlə sayrışan günəşlər” (ing. “
A Thousand Splendid Suns”
) və 2013-cü 
ildə yazdığı “Və əks-səda dağlarda uçur” (ing. 
And the Mountains Echoed
) 
romanlarında da etnik-dini və dini-mədəni intolerantlığın, ifrat barışmazlığın 
və qlobal qovğaların nəticəsi olan vətəndaş müharibəsinin insanların 
həyatını, onların arzu və istəklərini, gələcək planlarını və perspektivlərini 
necə alt-üst etməsini yüksək təşəkküllü bədii üslubda təsvir edir. Qeyd etmək 
lazımdır ki, “Minlərlə sayrışan günəşlər” romanının adını Xaled Hosseyni 
Azərbaycan şairi Sahib Təbrizinin (azərb. 
Mirzə Məhəmməd Əli Sahib 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
354
Təbrizi - 1601-1677
) Kabul haqqında yazdığı poemasından götürmüşdür. 
Poemada Məryəm və Leyla adlı iki əfqanlı qızın həyatından, düşüncələrindən, 
arzu və əməllərindən bəhs olunur. 2007-ci ilin mütləq bestselleri olan, ABŞ-da 
və B.Britaniyada “Oxucunun seçimi” mükafatına layiq görülmüş əsərdə əfqan 
cəmiyyətinin iki müxtəlif mühitindən olan qadınların - qeyri-qanuni nikahdan 
doğulmuş, varlı biznesmenin qızı olan Məryəmin və mehriban ailədə böyümüş, 
daim gözəl və maraqlı həyat arzusunda olan Leylanın Əfqanıstanın düçar 
olduğu müharibənin qurbanlarına necə çevrilmələri addım-addım izlənilir. 
Nəzəri cəhətdən rastlaşmaları mümkün olmayan iki qadını müharibə bir fəlakət 
dalğasında birləşdirir. Tamamilə fərqli dünyagörüşlərinə malik olan, müxtəlif 
mədəni mühitdən çıxmış qadınlar istibdadın və zorakılığın təcəssümü olan 
şəxsin arvadları kimi bir dam altında yaşamağa və sağ qalmaq üçün sərsəm 
dünyanın rəhimsiz qanunlarına birgə sinə gərməyə məcbur olurlar
Xaled Hosseyninin 2013-cü ildə yazdığı sonuncu “Və əks-səda dağlarda 
uçur” romanında isə Pəri adlı əfqan qızının simasında və onun acı taleyinin 
nümunəsində ayrıca götürülmüş insanın, bütöv ailələrin, kollektivlərin və 
cəmiyyətin hərbi-siyasi hüdudsusliq, xaos, əxlaqi-mənəvi tənəzzül və böhran 
şəraitində bu günə və gələcəyə olan ümidlərinin necə sındığı və parçalandığı 
təsvir olunur. Analarının vəfatından sonra sevimli bacısının (Pəri) qayğısına 
qalmağı öz öhdəsinə götürmüş Abdulla ağlı kiçik oğlan bacısının xoşbəxtliyi 
naminə dünyanın bütün nemətlərindən imtina etməyə hazırdır. Lakin onun 
bütün bu arzuları və cəhdləri əfqan cəmiyyətinin patriarxal qaydaları ilə 
toqquşaraq sınmış güzgü kimi çilik-cilik olur. Abdulla həyətlərində bitən və 
deyilənə görə peyğəmbər əyyamından qalmış ağacın möcüzəsinə inanır. O, 
ağacın altında daim bacısını xoşbəxt olması niyyəti ilə dua edir və inanır ki, 
ibadət zamanı əgər onun üstünə ağacdan düz on dənə yarpaq düşərsə, arzu və 
istəkləri mütləq yerinə yetəcək. Lakin reallıq mistikadan daha güclü faktor 
olmasını bir daha sübut edir. Əfqan cəmiyyətinin çoxəslik stereotiplərinə 
qarşı çıxmaq istəməyən Pəri ilə Abdullanın atası öz qızını uşaqlartı olmayan 
varlı ailəyə satır və həyətdəki, peyğəmbərin yaşıdı olan, ağacı kəsir. 
Hosseyninin əsərlərində total faciənin apokalipsis məqamları kimi 
qiymətləndirilən “ayrılıq” ümumbəşəri kontekstdə təhlil edilir və qlobal 
miqyasda insanlığın bu fəlakətdən əsla sığorta olunmadığı təsdiq olunur. 
Amerika cəmiyyətində Hosseyninin əsərlərinin fövqəladə uğur qazanması 
təkcə onun yüksək bədii üslubda yazılması, hadisələrə qəlbin gözü ilə 
baxılması deyil, həm də Əfqanıstan inqilabını (1973), Sovet təcavüzünü, 
Bəbrək Karməl (1979-1986) və Məhəmməd Nəcibulla (1987-1992) rejimini, 
Taliban istibdadını və fanatizmini (1996-2001) yaşamış əfqan xalqının bu 
gün Amerika demokratik dəyərləri əsasında necə bir düzgün cəmiyyət 
qurmasının yüksək pafosla təsviri və tərənnüm olunmasıdır [14].

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
355
Beləliklə, XVIII əsrin ortalarından başlanmış və bu günədək yüksək 
templərlə, spesifik prinsiplərlə, çoxrəngli və çoxçalarlı üslublarla təşəkkül 
tapan və inkişaf edən Amerika və ingilis dilli ədəbiyyatın ümumi cizgilərdə 
təhlilindən belə bir nəticə hasil olur ki, bütün dövrlərdə o, ideoloji baxımdan 
Amerika millətinin əxlaqi-mədəni, sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi 
təşəkkülünün təntənəsinə xidmət edən xüsusi yaradıcılıq aktı olmuşdur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat: 
1. Calvert Jane E. Quaker Constitutionalism and the Political Thought of 
John 3.Dickinson. - Crevecoeur J. Hector St. John de. Letters from an 
American Farmer and Sketches of Eighteenth-Century America. N. Y., 1981
2. Dickinson, John. Letters from a Farmer in Pennsylvania to the Inhabitants 
of the British Colonies. Philadelphia, 1774
3. Ferguson, Robert A. “We Hold These Truths”: Strategies of Control in 
the Literature of the Founders // Reconstructing American Literary History. 
Ed. By S. Bercovitch. Cambridge (Mass.) and L., 1986. 
4. Glazer N. (англ.)русск. Beyond the Melting Pot: The Negroes, Puerto 
Ricans, Jews, Italians and Irish of New York City. - 2
nd
. - Cambridge: MIT 
Press
5.Jackobson. David L. John Dickinson and the Revolution in Pennsylvania. 
1764-1776. Berkley, 19656.Stille, Charles J. The Life and Times of John 
Dickinson. 1732 - 1808. N. Y., 1969 (orig. Ed. 1891) 
7. Tichi, Cecelia. New World, New Earth. Environmental Reform in the 
American Literature from the Puritans through Whitman. New Haven and 
L., 1979 
8. Tyler M. C. The Literary History of the American Revolution. 1763—
1783. N. Y., 1957 
9. The Columbia History of the American Literature. N. Y., 1988 
С.Ахмедова 
Особенности этнического и политического единства в 
Соединенных Штатах. Американская мультикультурная 
реальность с языком литературных и художественных источников 
Резюме 
Статья посвящена художественно-литературному представлению 
проблем по становлению и формированию специфического Американс-
кого социума, воспеваемых в англоязычной и Американской литературе. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
356
В связи с этим, в статье было обращено к самым известным произве-
дениям таких прозаиков, как Мишель Кревкер, Джон Динкинсон, Исраэль 
Зангвилл, Солл Беллоу, Халед Хоссейни и других. Особенности формиро-
вания «американской нации», участие множество мултикультуральных 
элементов в американском этнополитическом объединении, сила и 
могущество «Американской идеи» в статье воспеты на примере 
произведений перечисленных выше прозаиков. А также сделан глубокий 
анализ современных американских реалий, в контексте общечеловеческих 
ценностей. Роль и значение человеческого разума, его духовно-
нравственные качества в становлении и формировании социума, в статье 
выдвигается на передний план, как основной мотив исследования. В 
статье, также уделено достаточное большое место изображению 
Американской жизни в свете особенностей мультикультуральной среды и 
этнокультурной политики и анализу тех моментов, связанных с особым 
местом и социально-экономическим положением мигрантов, их 
адаптацией и интеграцией в уникальном пространстве, под названием 
«Америка». Ссылаясь на произведения прозаиков, упоминавщихся в 
статье, методически и последоватеьно проследован процесс становления и 
формирования мультикультурального общества в США, в период с начала 
XVIII до начало XXI века, и сделан соответствующий акцент к 
новоявлениям, происходящим в каждом указанном веке. В связи с этим, в 
статье сделаны попытки систематического слома укоренившихся в 
сознаниях негативных стереотипов, от так называемого эпитета 
«Плавильный котел»,воплощенного в социально-культурных идеях 
перечисленных прозаиков. В составлении статьи особое внимание 
уделено проблемам межличностных, межнациональных, межкультурных, 
межрелигиозных отношений, занимающих доминирующую позицию в 
англоязычной и американской литературе. Особый интерес вызывает 
обращение в статье к не исследованным или малоисследованным 
этнополитическим проблемам, которые добавляют в данный текст 
доплнительные оттенки. Обращение к данной теме в современном 
конфликтном об ществе и в системе этно-культурных отношений имеет 
особую актуальность. 
S.Ahmadova 
Features of ethnic and political unity in the United States. American 
multicultural reality with the language of literary and artistic sources 
Summary 
The article is dedicated to literary and artistic descriptions of the 
formation of a specific American sociology in English and US literature. In 
this regard, the article deals with the most famous works of English-speaking 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
357
prose writers such as Michel Crevecker, John Dinkinson, Israel Zangwill, 
Soll Bellow and Khaled Hosseini, as well as, features of the formation of 
"American nation", the presence of numerous multicultural elements in 
American ethnic-political unity, the power of the American idea that has 
been praised in the works of aforementioned writers and modern American 
realities which are deeply analyzed in the system of universal values. The 
role and importance of human intelligence, its moral and spiritual qualities in 
the formation of the sociology have been laid down in the article as a major 
research motive . The article also provides an overview of America's life-
related aspects of the multicultural environment and ethno-cultural policy in 
the United States, and the analysis of the issues related to the specific 
location, socio-economic situation of migrants, their adaptation and 
integration into the unique space called "America" . Referring to the works 
of the mentioned writers, the process of the formation of multicultural 
society in the US has been consistently and methodically followed during the 
period from the early 18th to early 21st centuries, and an emphasis was 
placed on the innovations taking place in every century. In this regard, an 
attempt was made to systematically break down the negative stereotypes in 
the minds, from the so-called “Melting pot” epithet embodied in the socio-
cultural ideas of the mentioned prose writers. The article focuses on inter-
personal, inter-ethnic, intercultural and interfaith issues, dominated by the 
American and English-language literature. It is of particular interest to refer 
to previously unexamined or very little-researched ethno-political issues in 
the article, which add additional points to the uniqueness of the text. It is 
especially important to address the topic in a contemporary conflict society 
and in the system of ethno-cultural relations. 
Rəyçi: Şirindil Alışanov 
Filologiya elmləri doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
358
FUNDA BUGAN 
Bakü Devlet Üniversitesi 
Filologiya Fakültesi, Öğretim Görevlisi 
[e-mail] 
SÜRÛRİ VE TERCÜME-İ ZÂHİRETÜ’L-MÜLÛK
Keywords:
Sururi, Zahiretu’l-Muluk, Translation, Islam Morality 
Anahtar Kelimeler: 
Sürûrî, Zâhiretü’l-Mülûk, tercüme, İslam ahlakı 
Ключевые слова:
Ключевые слова: Сурури, Zâhiretü’l-Mülûk, перевод, исламская мораль. 
Giriş 
Tercüme-i Zâhiretü’l-Mülûk, Seyyid Ali b. Şihabüddin el-Hemedânî 
tarafından Zâhiretü'l-Mülûk adıyla Farsça kaleme alınmış ve Mustafa 
Muslihuddin Sürûri tarafından Tercüme-i Zâhiretü'l-Mülûk adıyla Türkçeye 
tercüme edilmiş bir eserdir.
Asıl adı Mustafa olan Sürûri’nin lakabı “Muslihi'd-din” ve nispeti 
doğum yerine binaen “Gelibolılı” veya “el-Gelibolî”dir. Anadolu'da yetişmiş 
her şair gibi bazen “er-Rûmî” şeklinde kayıtlara geçmiştir. Kimi zaman, 
mezhebinden dolayı “el-Hanefî” olarak da geçmektedir. Ancak tabii olarak 
mahlası “Sürûri” ile meşhur olmuş ve şiirlerinde de Sürûri mahlasını 
kullanmıştır. 
İlimle uğraşan ve kendini ibadete adayan Sürûri, müderrislik yapmış 
ve iki defa hacca gitmiştir. 1548 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın bir hatt-
ı hümâyûnu eline geçen Sürûri, Şehzade Mustafa'nın hocalığına davet 
edilmiştir. Âşık Çelebi gibi dostları onu aksi yönde uyarmışlar ancak onların 
bu “pend-i dostanelerine” rağmen, Şehzade Mustafa'nın hocası olmuş ve 
Amasya’ya şehzadenin yanına gitmiştir. Kınalızâde Hasan Çelebi tezkire-
sinde bu davranışı nedeniyle onu çok ağır bir eleştiriye tabi tutmuş ve 
Sürûri’nin Şehzade Mustafa’nın hocalığı kabul etmesini “
Âleme sultân iken 
kendüsini kûl eyledi”
şeklinde kayda geçmiştir (Kınalızâde 2009, 379). Bu 
esnada şair Gubârî ile hayli tartışmışlar, Gubârî onu şehzade hocası olmakla 
suçlamış, “tayib ve taaccüb” etmiştir (Gelibolulu 1994, 230). Ancak ilginçtir 
ki daha sonra Gubârî'nin Sürûri’de kınadığı her şey başına gelmiş ve o da 
Şehzâde Beyazıd’ın oğlu Şehzade Orhan’a hoca olmuştur (Gelibolulu 1994, 
230). Şehzade Mustafa; yiğit, cengâver, âlim ve şair bir sultandı. Sürûri onun 
bu özelliklerini yerinde gördükten sonra şehzadenin layıkıyla eğitim alması 
için çok çaba harcamıştır. Şehzade, Amasya’da döneminin seçme âlimlerini 
etrafına toplayarak, edebiyat ve ilme karşı büyük bir alaka gösteriyordu. 
Sürûri de dâhil olmak üzere Şehzade Mustafa’nın burada şiir muhitini Kara 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
359
Fazlı, Zârî, Edirneli Zamanî, Edâyî teşkil eder (İpekten 1994, 178). Diğerleri 
gibi, Sürûri de Şehzade Mustafa için muhtelif eserler telif etti. Hocalığa 
başladıktan üç yıl sonra, şehzade adına Sadî-i Şirâzi’nin Gülistan’ını şerh etti 
ve yine Şehzade Mustafa’nın isteği üzerine Ali Hemedânî’nin (ö.1384) 
Zâhiretü'l-Mülûk adlı eserini tercüme etti. Kendisinin en ünlü yapıtı olan 
Bahrü’l-Maʻârif’i de 1549 yılında Şehzade Mustafa adına yazmıştı. Kara 
Fazlı da meşhur Gül ü Bülbül’ünü burada yazmıştı. Sürûri, Amasya'da 
şehzadenin sırdaşı ve en yakın yardımcısı olmuştu. Bu sebeptendir ki 
1553’te Kanuni Sultan Süleyman’ın emriyle Şehzade Mustafa’nın idamı 
Sürûri için de öldürücü bir darbe oldu. Bu elim olay üzerine ikinci kez 
inzivaya çekilen Sürûri, ölümüne kadar geçen dokuz seneyi inzivada geçirdi 
(Kınalızade 2009, 379). 
Şehzade Mustafa için tercümesine başladığı ve onun ölümüyle yarıda 
bıraktığı Kitâbü'l-Acâ’ib ve'l-Garâ’ib adlı kitapta şehzadeye ölümünden 
sonra da beslediği sevgisini ve bağlılığını nakletmiştir. Bu olaydan sonra 
ortaya koyduğu sert tutum büyüklerce hoş karşılanmayan ve kazandığı resmi 
bir gelirlerden mahrum kalan Sürûri, dokuz yılda ziyadesiyle zor günler 
yaşamıştır. Kınalızâde, onun bu günlerini şu cümlelerle anlatır:
“Ba’dehû şehzâdenün fülk-i vücûdı garkâb-ı girdâb-ı fenâ ve keştî-i 
hayâtı sarsar-ı memât ile garîk-i ‘ummân-ı ‘anâ olup hâkân-ı sâhib-kırân 
merhûm Sultân Süleymân Hân oglı şehzâde-i mezbûrı ser-hayl-i gürûh-ı 
şehîdân itdükde mezbûrun dahı evzâ’ u etvârından rencûr u nüfûr olmagın 
sürûrı gumûma mübeddel ve safâ vü huzûrı âlâm-ı mevfûra muhavvel olup 
fakr u fâka ile müzellel olmış idi. Tokuz yıl bî-vazîfe geçinüp mihmân-hâne-i 
dünyâda hâle-misâl yine süfresi güşâde ve mihr ü mâh gibi kurs-ı nânı 
âyende vü revendeye şeb ü rûz âmâde olup bî-dirhemlikden gonçe-misâl 
derhem olmış iken bir kimseye mâfi’z-zamîrîn izhâr
itmeyüp râz-ı 
derûnından agız açmaz idi ve berg-i çenâr gibi eli yufka iken yine zıll-ı 
vücûdına ilticâ idenlere sâye-endâz idi”
(Kınalızâde 2009, 379). 
Ölümüne kadar, kitaplarının geliri, yakınlardaki tersane ve bahriye 
mensuplarının yardımıyla, ricalden kimseye boyun eğmeden yaşamış ve bu 
esnada kurduğu mescidin bütün hizmetlerini de devam ettirmiştir. Mezar 
taşında yazan “
Gitti Cihân Sürûri” 
ve bilhassa
“mî-reved be-bihişt”
(Faik 
Reşat, 115) cümleleri ölüm tarihi olarak 1562 yılını vermektedir. Kınalızâde 
Hasan Çelebi ölüm tarihini “
Âhir sene tis’ ve sittîn ve tis’ami’ede ‘âlem-i 
fenâdan terk-i diyâr itmekle e’alâ-yı ‘ılliyînde karâr eyledi”
olarak vermiştir 
(Kınalızâde 2009, 379).
Kasımpaşa’da Beyoğlu semtinde kendi inşa ettirdiği mescidinin 
haziresinde defnedilmiştir. Ancak bugün bu mescit yıkılmış, Sürûri’nin 
mezarı da kaybolmuştur. Evvelce bütün telifatı el yazısı ile burada 
bulunmaktaydı. Sürûri’nin mezarı başında kendi söylediği şu beyit yazılıdır:

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
360
Her kim kabrümden duâ ide geçe
Cennete imân ü Kurân ile göçe
(Ünver 2010, 19). 
Sürûri’nin çevresinde çok sevildiği, halkın kendisine keramet sahibi 
bir derviş gözüyle baktığı, kendisinin de keza âlim, fazilet sahibi, olgun, açık 
gönüllü, tatlı dilli, sofrası herkese açık, iyiliksever, öğretmeyi seven ve dahi 
bildiklerini yazmaktan hoşlanan bir kişilik olduğu kendisine dair tüm 
kaynaklarda anlatılmaktadır. Bu konuya değinen Niyazi Ünver, Sürûri’nin 
mizacıyla ilgili kaynaklarda; “
Fazl u kemâl ile ârâste ve ma’ârif ü fezâ’il ile 
pîrâste
”, “
zümre-i fuzalâdan ve fuzalânun küberâsından ve müfessirin ü 
muhaddisin zümresinden
”, “
kudemâ-yı şu‟arâ ve ulemâdan
” gibi ifadeler 
zikredildiğini çalışmasında belirtmiştir (Ünver 2010, 21).
Zâhiretü’l-Mülûk Tercümesi 
Zâhiretü’l-Mülûk,
on bölümden meydana gelen siyâsetnâme türünde 
Farsça bir eserdir. Çeşitli baskıları yapılan (Amritsar 1321/1903; Lahor 
1323/1905) ve Seyyid Mahmûd-i Envârî tarafından neşredilen eseri (Tebriz 
1358 hş./1979) Muslihuddin Mustafa Sürûri (ö. 969/1562) Türkçe’ye 
çevirmiştir (TSMK, Revan Köşkü, nr. 403; Mehmed Reşad ve Tiryal Hanım, 
nr. 922). Günümüze ulaşmış en önemli eserlerinden biri konumunda bulunan 
Zâhiretü’l- Mülûk isimli bu eseri muhtevası ve bağlamı içinde yansıttığı 
zihniyet açısından ehemmiyet arz etmektedir zira irfan, ahlak ve sülûk 
konularını de bünyesinde barındıran bir mev’iza ve siyasetname kitabı olarak 
kaleme alınmıştır. Zâhiretü’l-Mülûk, Muslihuddin Sürûri tarafından 
çevrildikten sonra Muhammed b. Hüseyin adlı bir kişi tarafından Sultan 
İbrahim adına Hilyetü’l-Mülûk adıyla tekrar tercüme edilmiştir ancak 
Sürûri’den farklı olarak mütercim, eserine Hz. Peygamber ve ashabıyla 
birlikte velilerin de ahlakına dair iki bölüm eklemiştir. Hilyetü’l-Mülûk’un 
mütercim eliyle 1642'de yazılmış bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi 
Kütüphanesi’ndedir (Hazine, nr. 360), (Yazıcı: 1988, 186). 
Sürûri tarafından tercüme edilen eserin şu an elde bulunan nüshaları 
şunlardır:
•
Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Kitaplığı 2858,
•
Hacı Mahmut Efendi Kütüphanesi 1584,
•
Fatih Kütüphanesi 3472,
•
Hekimoğlu Kütüphanesi 554,
•
Nuruosmaniye Kütüphanesi 1891/2306, 3369/3889,
•
Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet K 111, Hacı Selim Ağa 796 
(Güleç 2001:12-13)
Çalışmamızın temelini oluşturan 200 varaktan oluşan nüsha, Milli 
Kütüphane Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda 
bulunmaktadır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
361
Nesih yazı türünde kaleme alınan eser 200 varaktan oluşmaktadır.
Her sayfada 16 satır bulunmaktadır. Bahsedildiği gibi, ayet ve hadislerin 
Arapça olan kısımları kırmızı mürekkeple belirtilmiş, bunların yanlış 
okunmasına mahal vermemek adına da harekeleri yazılmıştır. Kimi yerlerde 
yanlış yazılan ve düzeltilen, tekrar yazılan ya da metinden çıkarılan 
kısımların üzerleri kırmızı mürekkeple çizilmiştir. Ayrıca, sayfalar 
üzerindeki metin, kırmızı mürekkeple çerçeve içine alınmıştır. 
Sürûri, tezin ilk bölümde de üzerinde önemle durulduğu üzere 
döneminin önemli bir âlimidir. Âlim, kitabın yazıldığı dil olan Farsçaya, 
kitabın istinat noktaları olan ayet ve hadislerin orijinal dilleri olan Arapçaya 
ve kitabı tercüme ettiği dil olan Türkçeye hâkimdir ve eserin çevirisinde 
kullandığı metot da bunu açıkça göstermektedir. Kitaptaki ayet ve hadisler 
önce orijinal dillerinde (Arapça) verilmektedir ve takip eden kısımda 
Sürûri’nin çevirisi gelmektedir. Ayet ve hadislerin Arapça olan kısımları 
kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
Sürûri, kitabı Hemedâni’nin yazdığı tertibe sadık kalarak çevirmiştir. 
Ayrıca, eserin şerh yahut haşiye değil, tercüme olması münasebetiyle Sürûri, 
kendi görüş ve düşüncelerini kitaba pek fazla yansıtamamıştır. Bu nedenle 
esere genel anlamda müdahale ettiğini söylemek zordur fakat gerekli 
gördüğü açıklamaları da yapmaktan çekinmez, ancak bunları derkenar 
vasıtasıyla sayfa kenarlarında yapar. Bu, Sürûri’nin Şerh-i Divan-ı 
Hafız’ında da görülen özelliklerindendir ki bu teknik, Osmanlı literatüründe 
de yaygındır. Derkenarlarda çok çeşitli konularda Sürûri’nin notlar düştüğü 
göze çarpan önemli hususlardan biridir. Kenar yazılarda eleştirilerini, 
eklemelerini, açıklamalarını ayrı ayrı belirten Sürûri, kimi yerlerde ayetlerin 
ve hadislerin çevirilerini ve kısa şerhlerini de burada yapmıştır. Sarfi ve 
nahvi notlar, itirazları, eserde adı geçen herhangi bir şehrin yeri yahut 
hadisin sahihlik durumu yine bu derkenarlarda rastlanan konuların içinde 
kendisine yer bulmaktadır. Örneğin 13. varakta (23a) üç madde halinde 
yazdığı kenar notunda:
“Musannıf bu mahalde böyle demiş amma tahkik budur ki, isyandan 
iman olmak lazım gelmez. Zíra şol mü’min ki, isyan eder Hazret-i Hakkın 
kuremine i’timad edib biz tevbe ederiz. Tevbemiz Hakk Te’âlâ kabul eyleye 
deyû ümíd eder lakin hâkime dünyada ol kadar kerem ve af bulmaz ve tevbe 
ve istiğfârı kabul kılmaz kerem-i hakk ile halkın münâsebeti yoktur. Ama 
kerem mağrur olmak dahí abestir. Netekim Hakk Te’âlâ buyurdu. “Yâ 
eyyehe’l- insânü mâ garrake bi rabbike’l-kerím” Ey insan oğlu kerem sahibi 
olan Rabb’ine karşı seni mağrur eden nedir?'' 
diyerek eser sahibinin 
görüşlerine dair eleştirisini belirtmekten çekinmemektedir.
Eserde ilk göze çarpan husus, ikili ve üçlü tamlamaların sıklıkla 
kullanılmasıdır ve bu tamlamaların birden fazla anlam taşımakta oluşu doğru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
362
okumayı zorlaştırmaktadır. Fakat siyak-sibak yöntemiyle doğru sonuca en 
yakın anlamlar ortaya çıkarılmış ve gerekli görülen noktalarda anlamlar 
parantez içinde verilmiştir. Arapça ve Türkçenin yanında Farsça sözcükler 
de bulunmaktadır ancak bunların sayısı daha azdır. Farsça daha ziyade 
tamlamalarda karşımıza çıkmaktadır. Arapça ise Türkçeyle birlikte metnin 
geneline hâkim görünmektedir. Arapçaya olan hâkimiyeti tamlamalarda 
karşımıza çıkan Sürûri, ayetlerin ve hadislerin açıklamasını yaptığı 
bölümlerde ve hikâye kısımlarında oldukça sade bir dil tercih etmekle 
beraber, konu anlatımlarında dilini daha ağırlaştırmakta ve terkiplerini 
sıklaştırmaktadır. Hikâye, ayet ve hadis tercüme-şerhlerinde ortaya çıkan 
kısa cümleler ve Türkçe sözcükler yerine bu noktalarda daha çok ikili-üçlü 
terkipler ve Arapça sözcükler kullanılmıştır.
Kitabın ilk dört sayfası giriş ve kitapla ilgili açıklamalar için 
ayrılmıştır. Burada Sürûri, eseri kimin için çevirdiğini, tercüme etmekteki 
amacını ve kitabın içeriğini okuyucuya sunar. Dönemin diğer eserleriyle 
kıyaslandığında alışılmışın dışında Türkçe yapılan girişte Sürûri dili 
kullanmaktaki ustalığını göstermek istiyor görünmektedir. Bu esasen her 
Osmanlı şairinin yaptığı bir eylemdir ve maharetini sergileyen şairler 
kendilerini en çok burada gösterirler. Sürûri de Türkçe yapmayı tercih ettiği 
giriş yazısında ağır, terkipli, külfetli bir dil kullanmıştır fakat yazıyı kısa 
tutmuştur. Kısa tutmasındaki amaç, eserin edebi kaygıdan ziyade işlevsel ve 
didaktik bir boyutunun bulunmasından dolayı tercüme ediliyor olmasında 
aranabilir; çünkü Zâhiretü’l-Mülûk aynı zamanda dini konuları içeren bir 
siyasetname örneği teşkil etmektedir.
Sürûri, eserde geleneğe bağlı kalarak önce Allah’a daha sonra ise 
peygamber Hz. Muhammed’e övgülerini sunmaktadır. Sonrasında ise 
Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu olan, hizmetinde bulunduğu Şehzâde 
Mustafa’yı över, onun hizmetinde olduğunu ve bunu eda etmenin ona 
verdiği memnuniyeti dile getirir:
''Emmā ba’d bu faḳir Sürūri hakir şöyle lisān eyler taḳrir ve ḳalem 
birle takrir ḳılur ki ol zamānuñ ve şol evānuñ ki şehzāde-i ṣāhibü’l-ḳadr ve 
nev-bave-i kālibdür melik-i vāris-i mülk-i Süleymān ve melikü’l- libās-ı insān 
zübdetü’l-selātinü’l-‘izam ‘umdeti'l havākini’l-kirām Hażret-i Sultān 
Muṣtafa bin es-sultān Süleymān adamullāh iḳbāl-hümā ve aḳām-ı efża 
lehümā hizmetinde idüm. Ṣayd-i ṣūri bahanesi ile şikār-i devlet-i müebbede 
niyet idüp ve bu bende-i keminesin refiḳ-i sefer-i zafer āyet ḳılup rikāb-ı 
humāyūnlarınca şeref gurbetüñ idem.'' 
Bundan sonra kitabın çevirisine memur edildiğini, kitabın esasen 
Farsça yazıldığını ve kitabın Türkçeye çevrilip anlaşılır hale getirilmesinin 
faydalı olacağı kanaatinde olduğunu beyan eder: 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
363
Bu kısmın en sonunda kitabın müellifinin kitabı nasıl tertip ettiği, 
bölümleri ve sayfa numaraları verilerek esas metne geçilmektedir:
“...ve bi-külli kim muṣannif-i kitāb Mevlānā ‘Ali bin Şehābeddín El-
Hemedāni hafiyyi bi’r-rahmetü’l-celilletü ve’l-ġufrāni’s-subhāni bu kitābı on 
bāb üzre tertíb eylemiş'”
diye başlayan kısmın ardından bölümlerin 
isimlerini ve sayfalarını verir. Burada dikkati çeken, “bab” kelimesinin de 
kırmızı kalemle yazılmış olmasıdır. Her bab yine konuya bağlı olarak kendi 
içinde kısımlara ve fasıllara ayrılmaktadır. Bu ibareler, yine metin içerisinde 
de her babın başında bulunur ve sonrasında o bölümün muhtevası tanıtılır. 
Bölümlerin tasnif ve içerikleri verildikten sonra birinci bölüme geçilmiştir.
Kitabın bölümleri Sürûri tarafından şu şekilde tasnif edilir:
1. Bāb 5 ṣahife evvel: şerāit ve ahkām-ı imānıñ ve levāzım-ı kemāl-i 
iḳānıñdır:
24 sayfa uzunluğundaki bu bölümde imanın hükümleri üzerinde 
durulmuştur. Dinin esasları, imanın şartları gibi konular, ayetler, hadisler ve 
hikâyelerle temellendirilerek anlatılmıştır. Bu suretle aktarılan İslam'ın ve 
imanın şartlarından sonra marifetullah kısmına geçilmektedir. Tevhid inancı 
temelinde gelişen İslam dininde, en önemli husus sayılabilecek marifetullah, 
önemine nispetle bölüm içerisinde de geniş tutulmuştur. Anlatımda dikkati 
çeken husus, tüm yaratılmışların Allah'ın yansıması olması üzerinden 
aktarılıyor olmasıdır. 
2. Bāb 28 ṣahife sāni: (derkenar: namaz haḳḳında) edā’-yı huḳūḳ-ı 
‘ubūdiyetiñdir
ifadesiyle başlayan, “kulluk görevlerinin yerine getirilmesi” 
şeklinde çevrilebilecek olan bölüm, kendi içinde namaz, zekât, sadaka ve 
oruç gibi kısımlara ayrılmıştır. Bu kısımlar arasında en geniş yer; namaza, 
namaza dair temizliğe, namazın nasıl kılınacağı üzerine hadisler ve namazın 
kıymeti gibi konulara hasredilmiştir. Bölüm namaz kısmıyla birlikte üç 
kısma ayrılmıştır. Birinci kısımda belirtildiği üzere namaz ve namaza dair 
tafsilat beyan edilmektedir. İkinci kısım beyanı, 
“Âdâb-ı ‘ubūdiyet 
aksâmından şerâit ve âdâb zekâttadır”
, üçüncü kısmın konusu ise 
“Âdâb-ı 
‘ubūdiyet ‘ibâdetin edebleri aksâmından âdâb-ı hakâyık-ı savm ve ona 
müte’allik olan ehâdirdir.
”
3.
Bāb 79 ṣahife sālis: mekārim-i ahāḳ ve hüsn-i halḳıñ ve hākem ü 
pādişāh-siret hilāfet-i rāşidín temsil itmek içündür:
Bu bölümde, öncelikle 
güzel ahlaka dair öğütler verilmiştir. Sıla-ı rahim, ayıbı gizleme, kalp 
temizliği gibi konuların hadisler ve ayetlerle iştihad ederek beyan edildiği 
eser hükümdarlara da bunu öğütleyerek İslam’ın gereklerinin yerine 
getirildiği bir devlet düzeninin sağlayıcılarından olmak kaygısını taşıyan 
müellif ve mütercime sahiptir. Eserde güzel ahlaka dair görüşlerin 
devamında, ahlakın insandaki mahiyetine göre insanların kendi aralarında üç 
mertebede ortaya çıktıklarından bahsedilmektedir. En üst mertebeden en alta 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
364
doğru sıralanan bu mertebelerde nefsine hizmet etmeme, hakkı batıldan 
ayırma ve doğru yola temayül esastır. 
4.
Bāb 98 ṣahife rābi’a: huḳūḳü'l-dín ve zevc ü zevce ve evlād ve 
‘ibād ve aḳd:
Bu bölümde, önce anne ve babaya karşı yükümlülükler, karı-
kocanın birbirlerine karşı sorumlulukları ve hakları, evladın; görev, 
yükümlülük ve hukuku, evde çalıştırılan hizmetlilere karşı yükümlülükler ve 
son olarak yakın arkadaşlar arası sorumluluklar söz konusu edilmektedir. 
5. Bāb 136 ṣahife hams: Ahkām-ı saltanat ve vilāyet ve ‘imâret ve 
huḳūḳ -ı re‛āyā ve şerāit-i hükûmetiň ve anıñ ‘uhdesiniň hatrınuň ve 
vücūb-ı ‘adl ü ihsānıňdur: 
Sultanın uyması gereken hükümler, hükümetin 
görevleri ve halkın devlet karşısındaki hakları bu bölümün konusunu 
oluşturmakta, diğer taraftan adaleti sağlamanın ve yönetilenlere ihsanın bu 
süreçteki gerekliliği üzerine beyanat verilmektedir. Burada, ilk vurgulanan 
husus, makamın bir ibadet noktası olduğu ve bu makama sahip olanın 
şükretmek için makamda adaletli bir yönetimi benimsemesi ve yönettiklerine 
ihsanda bulunması gerektiğidir.
6. Bāb 164 ṣahife sādis: şerh-i saltanat-ı ma’nevide ve esrār-ı 
hilāfet-i insāniyyededür:
Bu bölüm, esas itibarı ile insanın diğer canlılar 
arasındaki yerini belirlemek üzerinedir. İnsanın mahlûkat içindeki yerine 
dair verilen beyanat verilen bölümde, devletin ve devlet teşkilatının 
öneminin insanın beş duyusunun anlatıldığı kısımda verilmesi, bu şekilde 
hem devletin birbirine bağlı ve bağımlı organlardan oluştuğu mesajını 
içermesi, hem de insan vücudunun yaratılışının onun alamet-i farikası olduğu 
hususuna değinmesi eserin bu kısmını önemli kılmaktadır. 
7. Bāb 193 ṣahife sābi’: emr-i ma’rūf ve nehy-i münker 
beyânınıňdur ve anıň feżāil ve şerāit ve ādābınıňdur:
İyiliği emretmek ve 
kötülüğü men etmek şeklinde tercüme edilebilecek olan bu konu, kitapta 
uzun bir bölüm içinde ele alınmıştır ve önem arz etmektedir. Bölümde 
özellikle üzerinde durulan nokta kurtuluşa ermek için gerekli olan en önemli 
meziyetin, yalnız kendinin doğru yolda olmasını benimsemek değil 
başkalarını da kötülükten uzaklaştırıp iyiliğe sevk etmek gerektiğidir ve 
bölümde anlatılan ve devlet yönetiminde uyulması gereken kurallar ve 
gözetilmesi gereken esaslar konusunda özellikle üzerinde durulan husus ise 
şeriatın tatbik edilip edilmediği ve kontrol edilmesidir.
8. Bāb 237 ṣahife semen: hakāiḳ-i şükr-i ni’met beyānınıň ve źikr-i 
eṣnāf-ı en’am ve efdāl-i hazret-i ṣamediniňdür
cümlesi ile giriş yapılan 
bölümde, nimetlere şükrün üzerinde durulmaktadır. Devlet idaresi 
konusunda; Allah’ın bahşettiği konumun, o konumda bulunan kişiye 
yüklediği yaptırım bu bölümün temel konusunu oluşturmaktadır. Bölüm, 
nimet ve saltanat olarak ikiye ayrılmıştır. Nimet kısmıyla başlanan bölümde, 
kendi içinde de kısımlara ayrılan nimetin özellikleri, mahiyeti ve insana dair 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
365
özellikleri sıralanmaktadır. Kendi içlerinde de bölünmüş olan bölümlerde 
ikinci kısmı “saltanat” bölümü oluşturmaktadır. Saltanat ise kendi içinde 
tıpkı nimet kısmı gibi üç alt başlığa ayrılmaktadır. Bunlar: ilm, hal ve 
ameldir. 
9. Bāb 291 ṣahife tāsi’: mekāriye ṣabruñ haḳiḳi beyānınıň ve 
meṣāib-i dünyeviye dairdür ki evvel levāzım-ı umūr u vilāyet ve saltanatdur
şeklinde başlayan dokuzuncu babda, karşılaşılan zorluklar karşısında 
metanet gösterebilmek hususuna değinilmektedir. Bu konu, saltanat sürenin 
sahip olması gereken bir meleke olarak ele alınmıştır. Ayrıca ulema 
arasındaki sabır ve şükür derecelerinin üzerindeki ihtilafa da değinilir fakat 
esas olan, yukarıda da değinildiği üzere güçlüklere karşı sabır 
gösterebilmektir. Pek tabii olarak, bu güçlükler sadece dışardan 
gelmemektedir. İnsan nefsi de onu sürekli günaha ve harama sevk eden, 
sırat-ı müstakimden ayırmaya çalışan ve bu suretle imanın gereklerini yerine 
getirmede onun önünde engel ve güçlük teşkil etmektedir. Bu durum ise 
eserde
sabır ve şükrün tanımları, mahiyetleri ve birbirlerine göre durumları 
açıklandıktan sonra, sabrın ortaya çıkış durumlarına ve kaynağına göre şekil 
aldığı üç hal özelinde anlatılmaktadır. 
10. Bāb 335 ṣahife ‘aşer: merhmet-i kibr ü ġażab ve anıñ 
haḳiḳatiniň ve hatm-i kitābdur
cümleleriyle başlayan onuncu bölüm, kibir 
ve öfkeye karşı nefsi korumak üzerine yazılmıştır. Nefse karşı verilen 
“cihad-ı kebir” içinde, öncelikle kibrin yeri yoktur. Gazap hususunda ise 
itidal söz konusudur. Gazabın dereceleri burada verilir ki bunlar ifrat, tefrit 
ve itidal şeklinde gruplandırılmıştır. İfradın aşırılıkları ve bunun zararları 
verildikten sonra tefrit ele alınır ve tefritteki umursamazlık ve tembellik 
dürtüsünü tetiklemesi, def-i mazarrat ilkesine ters düştüğü için eleştirisi 
yapılmış ve itidal kısmı genişçe ele alınmıştır. İtidalin ortaya çıktığı dört hal 
etraflıca beyan edilmiş, nasıl dizginleneceği, kontrol altına alınacağı da 
burada verilmiştir. Ayrıca bu bölümde, kibrin alametleri adı altında kibirli 
insanın davranışlarına yer verilmekte ve bu davranışların uygunsuzlukları 
belirtilmektedir. Cehennem hali, dünyevi işlerin geçiciliği ve günahkârların 
sonuna dair yapılan bir hitamdan sonra nazım halinde yazılmış kitabın 
tercüme sebebi, tercüme edilişi ve dua ile kitap hitama erer.
Son bölümün aktarılmasından sonra Şehzade Mustafa'ya hitaben 
yazılan şiir verilmiştir:
Nazm 
Çün baña bu şerhi fermân etti. Saltan-ı safa
Ya’ní ‘âlem-i fahri, düşmeni fahri Sultan Mustafa 
Kâh olur dam hayline hemrâh olub sayd 
Kâh dam bende hayli bendesi benden de kayd 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
366
Böyle iken iki ay içre temam oldu kitab 
Himmet ettiği için ol surûr-ı ‘âli cenâb 
Nola gördürsem ben ol sultanıma hayru’l-mülûk 
Kim bunun gibi kitabın zabtına kıldı sülûk 
‘Âlem iken bu kitab ile çün evvel ‘âmil ola 
‘Âlem ‘âmil olub ‘âlemde ‘âdil ola. 
Tercümenin iki ayda bitirildiği notunun da düşüldüğü şiirin 
devamında dua kısmına geçilmiştir. Dua kısmından sonra iki şiir daha 
aktarılmış ve eserin tamamlandığı “
Zahiretü’l Mülûk kıtabı temam oldu” 
notu düşülerek belirtilmiştir. 
Sonuç 
Tercüme-i Zâhiretü’l Mülûk’ta işlenen konular, ayetlerden ziyade 
hadislerle desteklenmiştir. Hadis yoluyla iştihad, İslam dininde önemli yer 
tutmakla birlikte temel kaynak olan Kur’an-ı Kerim’den ayetler bu eserde 
ikinci sırada gelmektedir. Hadisler, Kur’an-ı Kerim’den sonraki en önemli 
kaynak olarak dini kaideleri belirlemekteki önemli unsur olmakla birlikte, 
Kur’an’ı açıklamak ve eksik kalan noktalarda tamamlamak konusunda da 
İslamiyet açısından büyük ehemmiyet taşımaktadır. Burada da hadisler, 
iştihad için müellif tarafından kullanılan ayet, hadis, hikâye, nazım ve 
mesellerin yaklaşık yarısını teşkil etmektedir. Ayetler, 
“Hak Teâla 
buyurmuştur”, “Allahü Teâla vahy eylemiştir ki”
gibi göstergelerle 
belirtilirken hadisler ise öncelikle rivayet eden kişinin adı zikredilerek 
“rivayet olunmuştur ki” 
ibaresinden sonra 
“Resûlullâh Sallaallahu ‘aleyhi 
ve sellem demiş”
şeklinde belirtilerek verilmektedir.
“Hikâyet”
adı altında verilen kıssalar ise daha çok bir ya da iki 
karakterden oluşan, kısa ve ders vermeye yönelik parçalardır. Sürûri, 
eserdeki hikâye sayısının yüz olduğunu, yüzüncü hikâyeyi aktardıktan sonra 
yazılı olarak belirtir. Ayetler ve hadislerle iştihad edilen konuları destekler 
nitelikte görülen bu küçük hikâyeler hem işlenen konunun ne suretle tatbik 
örnek teşkil etmesi, hem de enbiya, evliya ve sahabenin hayatına ışık tutması 
açısından önem taşımaktadır. 
Kaynakça 
1.
Akün, Ö. Faruk, “Sürûrî”, DİA, c. 11, s. 249-252.
2.
Elmalılı M. Hamdi Yazır (2012), Hak Dini Kur'an Meali, Akçağ 
Yayınları, Ankara. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
367
3.
Gelibolulu Mustafa Ali (1994), 
Künhü'l-Ahbar'ın Tezkire Kısmı, Haz. 
Mustafa İsen, 
Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara. 
4.
Gelibolulu Surûri Divanı (2010), Haz. Niyazi Ünver, Gazi Üniversitesi, 
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara. 
5.
Güleç, İsmail (2001), “Gelibolulu Musluhiddin Sürûri, Hayatı, Kişiliği, 
Eserleri ve Bahrü’l-Maârif isimli eseri”, 
Osmanlı Araştırmaları: The 
Journal of Ottoman Studies
. 
6.
İpekten, Haluk (1994), Eski Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri ve 
Aruz, Dergâh Yayınları, İstanbul. 
7.
Kınalızâde Hasan Çelebi (1978), Tezkiretü’ş-Şüerâ, Haz. İbrahim 
Kutluk, c.1, Ankara. 
8.
Mahdum, Abid Nazar (2001), Ravzatü’ş-Şühedâ ve Hadîkatü’s-Sü’edâ 
Mukayesesinin Işığında Eski Türk Edebiyatında Tercüme Anlayışı, 
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
9.
Yazıcı, Tahsin (1998), “Hemedani Emir-i Kebir” 
DİA İslam 
Ansiklopedisi
, Cilt 17, s.186. 
Marifet, tasavvufta varlığın hakikatini ve ilahi sırları keşif anlam-
larına gelmektedir, ayrıca şeriat, tarikat ve hakikatten sonra Allah'a erişilen, 
Hakk'la Hakk olunan dördüncü makamdır. Marifetullah da bu bağlamda 
Allah'ı tanımak, O’nu bilmek anlamına gelmektedir.
F. Bugan 
Sururi and tercume-i- zahiretu’l-muluk 
Abstract 
Sururi, a man who lived in İstanbul at the 16th century and was well-
educated, even though he had chosen the way of dervish, has been the 
teacher of Prince Mustafa, the eldest son of Kanuni Sultan Suleyman 
(Suleiman the Magnificent). Sururi , has worked hard the prince to learn 
literature and has written out various literal works due to the ability he saw at 
the prince who gathered intellectual people around. “Tercume-i- Zahiretu’l-
Muluk” which is one of these literal works, is an important literal work with
Seyyid Ali b. Sihabuddin el-Hemedani’s Farsi prosaism. Seyyid Ali b. 
Sihabuddin Hemedani has lived in 14th century and is one of the important 
people that have mastered in Arabic and Farsi prosaism. Zahiretu’l-Muluk is 
and important literal work that is written about knowledge, morality and 
wisdom. This literal work is a (admonition, advice) book. The subjects 
within the book are rules for the head of state to obey to obey the orders of 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
368
hülefa-yı râşidî of faith (provisions, ordinances, performing the rights of 
servitude (peonage) , good morality. It is divided in ten subjects such as : 
mother-father, husband-wife, child and relative rights, reign, province and 
emirate, rights of the people, justice and benevolence, the position of human 
in the creatures, religious orders, to follow the Qur'an and the Islamic truths, 
to stay away from what is forbidden, patience, to discredit wrath and 
arrogance. 
In the book there are a lot of information even how to treat mother 
and father in the way of İslam morality. The name and the copyright date of 
the book (Rebi II 960/1553) which is written in naksh type is included in the 
intro. Sururi is givinf information about his book in the poem at the end of 
the book and Turkish poems are included in the last page. 
In this study , My target is to introduce “Tercume-i Zahiretu’l-
Muluk” which is authored by a person well equipped and trained in religious 
perspective. 
Funda Bugan 
Сурури и tercüme-i zâhiretü’l-mülûk 
Резюме 
Известный поэт и суфий Сурури жил и творил в 16-ом веке в 
Стамбуле. Он был назначен учителем принца Мустафы, старшего сына 
Султана Сулеймана Великолепного. Принц Мустафа будучи образоВан-
ным и грамотным человеком, питал огромный интерес к наукам, собрал 
вокруг себ я ученых и люб ителей литературы. Для удовлетворения его 
интересов Сурури сочинял или переводил на турецкий язык литературные 
произведения специально для принца. Среди них следует особо отметить 
книгу в прозе Zâhiret’ül-Mülûk, написанную на фарси Сеййидом Али ибн 
Шихабеддин ал-Хамадани, который является видным представителем 
восточной дидактики. В этой книге говорится о мусульманском фигхе и 
морали, даются наставления и советы как уважать родителей, детей и 
родственников, об отношениях супругов, о справедливости и других 
вопросах исламской морали. 
Rəyçi: Ramiz Əskər 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
369
ELMİRA BABAYEVA 
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu 
[e-mail] 
MÖVLUD SÜLEYMANLI NƏSRİNDƏ MÜASİRLİK PROBLEMİ:
HƏYAT HƏQİQƏTLƏRİNİN BƏDİİ TƏCƏSSÜMÜ 
Açar sözlər: 
70-ci illər Azərbaycan nəsri, Mövlud Süleymanlı, müasirlik 
problemi, lirik-psixoloji, mənəvi-əxlaqi, sosial mənfiliklər, aktual məsələlər. 
Key words:
Azerbaijani prose of the 70s, Movlud Suleymanly, problem of 
modernity, lyric-psychological, moral-ethical, social negativity, topical 
issues. 
Ключевые слова: 
азербайджанская проза 70-х годов, Мовлуд 
Сулейманлы, проблема современности, лирико-психологическое, 
нравственно-этическое, социальные неготивности, актуальные 
вопросы. 
70-ci illər Azərbaycan nəsrinin ideya-estetik imkanlarını zəngin-
ləşdirən amillərdən biri də müasirlik problemi və bu problemin bədii 
düşüncədə əks etdirilməsidir.
Müasirlik sahəsindəki ədəbi axtarışlar ədəbi təsərrüfatımızda bu illərdə 
geniş və sistemli xarakter alaraq, nəticədə, müxtəlif üslub və təhkiyə tərzinə 
malik nasirlər yetişmişdir. Həyat həqiqətlərini müasir lirik-psixoloji, mənəvi-
əxlaqi, realist təhkiyə formaları ilə təsvir etmək, yeni hadisələri sosial konfliktlər 
üzərində təqdim etmək müasir nəsrin başlıca amillərindən olmuşdur.
Müasirlik probleminin bədii fikirdə inikası baxımından bu dövrü 
Azərbaycan nəsrinin yeni inkişaf mərhələsi kimi də dəyərləndirmək olar. Bu 
inkişaf mərhələsi müəyyən xüsusiyyətləri, orijinal sənətkarlıq məsələləri, ideya-
bədii keyfiyyətləri ilə özünəməxsusluq qazanmışdır. Problemin aktuallığı 
dövrün ədəbi tənqidinin də diqqətini cəlb etmiş və mövzuyla bağlı “Müasirlik 
problemi və nəsrin axtarışları” müşavirəsi keçirilmişdir. Müşavirədə tənqidçi 
A.Hüseynov əsas məruzə ilə çıxış etmişdir.
Məruzə ətrafında M.Cəfər, Y.Seyidov, S.Əsədullayev, P.Xəlilov, 
Ş.Salmanov, V.Yusifli, Anar, G.Əlibəyova, Y.Qarayev və b. çıxış etmişlər 
(3, 161-192). Problemi aktual edən əsas məsələlərdən biri, şübhəsiz, 
Azərbaycan nəsrinin müasir mərhələsində qüvvətli bir ədəbi nəslin yetişməsi 
idi. M.Süleymanlının da daxil olduğu bu ədəbi nəslin yaradıcılığında roman 
və povestlərin yığcamlığı, hekayənin populyarlığı, yeni forma, məzmun 
axtarışları üstünlük təşkil edirdi. 
M.Süleymanlı yaradıcılığında müasirlik kateqoriyası onun əsərlərinin 
ruhuna hoparaq, ənənə ilə üzvi surətdə qovuşur. Burada müasirlik ənənəni 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
370
inkar etmir, əksinə nəsrin təşəkkül tapmasında bir-birinə bağlı zəncirin iki 
halqası rolunu oynayır. Onun yaradıcılığında müasirlik yalnız bədii axta-
rışlarla məhdudlaşmır, həm də qəhrəmanın ictimai həyatla, fərdin ətraf 
aləmlə əlaqəsi, müasirlərin arzu və idealları şəklində ortaya çıxır.
Müasirlik onun əsərlərində hər hansı bir-iki detalı deyil, bütövlükdə 
hadisələrin, obrazların mövzusu və münasibətlərində, estetik idealda təzahür 
edir. Hələ hekayələrində yazıçının müasirlik axtarışlarına meyil etdiyini hiss 
etməmək mümkün deyildi. Xüsusilə “Qar” hekayəsində yazıçı müasirlərinin 
obrazını həyat həqiqəti ilə vəhdətdə təsvir etdiyindən təsirli çıxmış, obrazın 
bədii təcəssümündə yeni meyillər müşahidə olunmaqda idi.
Müasirlik axtarışları onun 70-ci illərin məhsulu olan “Şanapipik”, 
“Duzsuzluq”, “Dəyirman”, “Şeytan” povestlərində və “Dağlarda şeytan”, 
“Noxtalı adam” kinopovestlərində də davam etdirilmişdir. 
Yazıçının ilk povesti “Şanapipik” təkcə ədəbi təcrübə baxımından deyil, 
mövzu, problematika, sənətkarlıq baxımından da maraq doğurur. Aydındır ki, 
yazıçı ədəbi təcrübə baxımından iki mənbədən - C.Məmmədquluzadə ənənəsi 
və müasir nəsrdən (“altmışıncılar”dan) qidalanırdı. “Altmışıncılar”ın isə ən 
spesifik xüsusiyyətlərindən biri müharibə mövzusuna yeni baxış əks 
etdirməsidir.
Əlbəttə, müharibədən otuz ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, 
M.Süleymanlı da ədəbi sələfləri kimi bu mövzuya müraciət edir. Lakin 
“Şanapipik”də bu müraciət ənənəvilikdən tamamilə uzaqdır. M.Süleymanlı 
“Şanapipik” povesti ilə sübut etdi ki, müharibə mövzusu “altmışıncılar”ın 
“manifesti” olmasına baxmayaraq, onun da mövzu və maraq dairəsinə daxildir. 
Bunun üçün bədii materialın olması əsərin daha canlı və bitkin çıxmasına şərait 
yaratmışdır. Ona görə də yazıçının əsəri “müharibədə həlak olan atası, əmisi və 
hələ də yol gözləyən Hürü nənəsi”nə həsr etməsi təsadüfi deyildi.
Povestdə müharibənin özü deyil, müharibədən sonra onun doğurduğu 
fəlakətlər, təəssüratlar dolğun şəkildə təhlil olunur. Davadan sonrakı kəndin 
ümumi mənzərəsinin son dərəcə reallıqla canlandırılması, müharibədən 
sonra hələ də yol gözləyən, oğluna gəlin seçən anaların hiss-həyəcanlarının 
təsvirində psixoloji amillərin qabardılması diqqəti çəkir.
M.Süleymanlının ilk iri həcmli əsəri barədə A.Hüseynov doğru yazır 
ki: “...müəllifin qələmi üçün səciyyəvi olan sərrast müşahidələr, tipik, canlı 
detallar, incə mənalandırmalar, xalq psixologiyasına nüfuz məharəti 
sayəsində həmin səhnə dolğun, təsirli rəsm edilmişdir” (1, 187). 
M.Süleymanlı ilk povestində yalnız “sərrast müşahidə”ləri, “tipik, 
canlı detalları”, “incə mənalandırmaları” ilə yadda qalmır, həm də Telli qarı, 
Sayalı arvad, Nəsib dayı, Ninni, Əbdül, Kor Cabbar və b. obrazlar yaradır. 
Bütövlükdə isə povestdə müharibənin özünün obrazı yaradılır, müharibəyə 
yeni bədii baxış ifadə olunur. Oğlu Kamalı davaya yola salan Telli qarı 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
371
müharibənin qurtarmasına baxmayaraq hələ də onu gözləyir. O, hər şeyə 
oğlu Kamalın gözü ilə baxır, özünü onun gəlişinə hazırlayır, kəndin qızlarına 
qayınana olacağını deyir. Kəndin qızları da Telli qarının dərdinə şərikdilər, 
bəzənib onun yanından keçirlər ki, “Səni oğlum Kamala alacam” sözlərini 
eşitsinlər və “Kamaldan artığınamı gedəcəm”, – deyərək ona ürək-dirək 
versinlər. Mansur kişinin qızını müharibədə bir ayağını itirmiş Aydına 
alanda isə özünü Mansur kişinin qapısına salaraq deyir: “Hanı o çörək itirən? 
Saymadı Kamalı demək. Axırda belə oldu ki, Kamal kimi oğulu 
gözləmədi?!” (4, 27). Lakin Kamal müharibədən qayıtmır. Telli qarı mühari-
bənin başlanmasında günahkar sərçələri görür, daim onları daşlayır, qapıdan 
qovur: “Telli qarı əl-qolunu ölçə-ölçə yenə nəsə deyirdi, sonra da döndü, 
yolun qırağına toplaşmış sərçələri, torağayları daşa basdı: 
– Siz gətirdiz davanı, siz!” (4, 6). 
Yazıçı ustalıqla müharibə ilə kəndi bir-birinə bağlayan elementlər 
(əlaqələr) tapır. Bu əlaqələrdən biri müharibədən kolxozlara maşın göndə-
rilməsidir. Müharibəyə oğul göndərənlər övladlarını gözlədikləri halda, güllə 
ilə deşilmiş maşın göndərilir. Əslində, hər şey bitmişdir, müharibə qurtarmış, 
qayıdanlar qayıtmışdır. Telli qarı kimi adamlar isə hələ də ümidlərini 
itirməmişlər. Davadan maşınların gəlməyi hamı kimi Telli qarını, Sayalı 
arvadı da təəccübləndirir. “Bəs o maşının şoferləri hanı?” Telli qarının 
yaddaşında qalan odur ki, oğlu davadan yazdığı kağızların birində “şoferlik” 
öyrəndiyini, indi də maşın sürdüyünü yazmışdı. 
Stansiyada maşını gətirməyə gedən Əbdül qəribə hisslər keçirir. Yaşı 
çatanda müharibənin qurtardığından o dəhşətləri görməmişdi. İndi yalnız 
müharibənin dəhşətlərini “bir qolu yox rusu”, maşında və Aydının kürəyində 
güllə yerlərini görəndə hiss edirdi. “Maşinist orta yaşlarında bir rus idi, 
qatardan endi, tələsik addımlarla Əbdülgilə yaxınlaşdı. Bir-bir hamısıyla 
görüşdü, sağ qolu çiynindən yox idi, ona görə də sol əlini Əbdülə uzadanda 
Əbdül çaşıb qaldı, bilmədi sağ əlinimi uzatsın, sol əlinimi” (4, 8). 
Əbdülün maşın gətirməyə getməsindən sonra onun anası Sayalı 
arvadın narahat olması, sədrə müraciət edərək “Düzünü de, başına dönüm, 
hara göndərdin uşağı, bu nə sözdü kənddə gəzir?!” – deməsi müharibə 
səksəkəsinin hələ insanların canında qaldığını göstərir. Davadan gedənlərin 
qayıtmağı gözləndiyi halda, maşın göndərirlər. Camaat buna heç cür 
inanmaq istəmir, əksinə, “müharibənin yenidən başlanması” haqqında söz-
söhbətlər gəzir. Sayalı arvadı isə çox narahat edən oğlunun maşını 
stansiyadan gətirməsidir. Stansiya ana üçün qorxulu bir məkandır. Çünki 
gedənlərin hamısı məhz oradan getmiş, çoxu isə qayıtmamışdır. 
Yazıçı müharibə ilə bağlı müşahidələrini bir qədər də dəqiqləşdirir, 
orijinal detallarla insanların müharibəyə münasibətini açıqlayır. Əbdülün 
davadan göndərilən maşını gətirməsi Sayalı arvadı da, Telli qarını da 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
372
sevindirir. Sayalı arvad oğlunun gəldiyinə, Telli qarı isə bu maşının Kamalın 
şəklindəki maşın olduğuna görə “Bə hanı Kamal?” – deyə soruşur. Maşının 
gəlişi kəndi müharibəyə bağlayan bir detal olaraq təsvir edilir: “Elə bu vaxt 
dağların lap qurtaracağından maşın səsi eşidildi, dağdan-dağa, qayadan-
qayaya gəzdi, düzləri-düzənləri titrətdi, hələ də səksəkə içində olan camaat 
tarlada, əkin yerlərində bellərini düzəldib dikəldilər, əvvəlcə bir-birlərinə, 
sonra da hamısı birdən başlarını qaldırıb göyə baxdılar. Bu beş ildə 
başlarının üstündən hər gün təyyarələr keçərdi. Arvadlar hıçqıra-hıçqıra “can 
balam”, “can balam” deyə-deyə sinələrinə döyürdülər” (4,16). 
Yazıçı müharibənin vurduğu yaraların hələ qaysaqlarının getmədiyini 
bədii şəkildə göstərmək istəmişdir. Əbdül maşını gətirdikdən sonra heç kim 
onun maşınına minmir. Hər şeydə günahkar davadan gələn bu maşını 
görürlər. Kimisinin oğullarının, kimisinin kişilərinin yanından gələn bu 
maşın müharibəni xatırladırdı. Axıra qədər o maşın ot daşıdı, duz daşıdı, 
yağışda, qarda yüz boyun öküzün işini gördü, ancaq camaat ayaq qoyub 
minmədi. 
M.Süleymanlının ədəbi təcrübəsi ilk povestində mövzunu genişlən-
dirməyə, ideyanı dərinləşdirməyə imkan verir. Povestdə xalq taleyinin təsviri 
xalq obrazının yaranmasına təkan vermişdir. Burada hamı bir cür düşünür; 
hamı gedənlərini gözləyir, onların diqqəti müharibənin vurduğu yaraların 
sağalmasına yönəlib. Bütün kənd əhalisinin Telli qarıya münasibəti də 
eynidir. Ətəyini daşla doldurub daim sərçələri, göy üzünü daşlayan bu qarı 
oğlu Kamalı gözləyir. Yaxud kənddə toy etmək məsələsində camaatın fikri 
eynidir: gedənlərimiz qayıtmayıb, belə vəziyyətdə toy etmək olmaz. 
Müharibənin qurtarmasına baxmayaraq uzun müddət xalq müharibə 
sindromundan çıxa bilmir. 
Povestdə müharibədən sonrakı kəndin qaydalarının real mənzərəsinin 
təsvirində lirik-psixoloji ovqata da yer verilir. Müharibə başa çatdıqdan 
sonra heç kim toy haqqında fikirləşmir: “axı, nə deyərlər, camaatın gedənləri 
gəlməyib, biz isə burda sevinirik”. Ancaq həyatın öz qanunları var. Davadan 
sonra kənddə ilk toy məhz müharibədə bir qıçını itirib gəlmiş Aydına çalınır. 
Aydının anası toyu səssizcə etmək istəməsinə baxmayaraq, sədr onunla 
razılaşmır. Özü də dörd qardaş gözləməsinə baxmayaraq, kəndin ilk toyunda 
çalğıçılara çalmağı tapşırır, “sevinək, oynayaq, qoy gələnlərimiz bizi oynar 
görsünlər, ağlar yox”, – deyir və özü də yaylığını yellədə-yellədə “yallı” 
gedənlərə qoşulur. 
“Şanapipik” povestində M.Süleymanlı nəsrinin janr-üslub xüsusiyyətləri 
artıq formalaşmağa başlayır. Bu nəsr, hər şeydən əvvəl, dövrü-mənzərəni və 
yaxud insanı analitik təsvirin qabarıqlığı ilə fərqlənir. Müharibə dövrünün kəndi 
yazıçının dəqiq müşahidələrində əhatə olunur.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
373
Kəndin epik təsviri ilə hadisələrin lirik-psixoloji təhlilində bir sintez 
əmələ gəlir. Bununla belə, yaradıcılıq təcrübəsinin azlığından irəli gələn 
qüsurlar da vardır. Ədəbi tənqid yazıçının bu yaradıcılıq qüsuru barədə 
yazmışdı. A.Hüseynov yazıçıda “müəyyən süjet pərakəndəliyi, təsvirin 
bəzən gözəl epizodlar yığımına çevrilməsi”, “predmeti daha çox ümumi 
mənzərəsi ilə canlandırmağa cəhd” kimi qüsurları göstərməkdə tamamilə 
haqlıdır (1, 197). 
“Şanapipik”dən fərqli olaraq “Dəyirman”, “Noxtalı adam”, “Duzsuz-
luq” povestləri bütünlüklə müasir əhvali-ruhiyyə, müasir fikir və ideya ilə 
aşılanmışdır. Müasirlik ruhu və estetikası bu əsərlərin canını və qanını təşkil 
edir. Xüsusilə, “Dəyirman” povestində yazıçı müasirlərinin xarakterlərini 
yaratmağa nail olur, onların arzu və istəklərini, psixologiyasını təcəssüm 
etdirir.
Müasirlik ruhu yazıçıdan, hər şeydən əvvəl, həyat həqiqətini bədii 
şəkildə ifadə etməyi, heç nəyi ört-basdır etməməyi tələb edirdi. Elə buna 
görə də “Dəyirman” da obrazlar qabarıqlığı ilə təsvir olunur, müəllif həyatın 
epik təsvirindən daha çox daxili aləmin, mənəvi aşınmanın təsvirinə yer 
verir. 
M.Süleymanlı yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri də şəhər və 
kənd müasirliyinin vəhdətdə təsvir olunmasıdır. Əgər M.İbrahimbəyov, 
Elçin, Anar yaradıcılığında həyat həqiqəti bədii təcəssümü şəhər mühitində
tapırsa, M.Süleymanlı yaradıcılığında şəhərlə kənd arasında əlaqə bu 
müasirliyi vəhdətə götürmək üçün ən yaxşı vasitə olur. Yazıçının estetik 
kredosunda kənd-şəhər müasirliyi, həyat həqiqəti ilə bədii həqiqətin 
təcəssümünü müvəffəqiyyətlə əlaqələndirir. 
“Dəyirman”da baş verən hadisələrin 70-ci illərin reallığını əks 
etdirməsi ilə bağlı ədəbi tənqiddə fikirlər birmənalı olmamışdır. Dəyirman 
mühitinin reallıqdan uzaq olduğunu müəllifə irad tutanlar da olmuşdur. 
Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tənqid və nəsr bölməsində əsərin geniş 
müzakirəsinin keçirilməsi də əslində əsərdəki hadisələrə müxtəlif baxışların 
məcmusu hesab etmək olardı. Ola bilsin ki, həmin dövrdə dəyirmanda baş 
verən hadisələrin analoqu baş verməmişdir.
Fikrimizcə, dəyirmanın prototipini axtarmaq da lazım deyil. Buradakı 
hadisələr küll şəkildə yazıçı təxəyyülünü məhdudlaşdırır. Lakin 
“Dəyirman”da baş verən ayrı-ayrı hadisələrin Azərbaycan mühitinin 
xarakterik xüsusiyyətlərindən olduğunu da inkar etmək olmaz. Ayrılıqda 
götürdükdə burada baş verən hadisə və süjetlərin heç birinin qeyri-
həyatiliyini sübut etmək çətindir.
Həyatda bu cür dəyirmanlar çoxdur. O da məlumdur ki, son vaxtlar 
kəndin inkişafı nəticəsində daha dəyirmanlar işləmir, insanlar unu hazır 
şəkildə alırlar. Hər yerdə dəyirmandan başqa məqsədlər üçün istifadə edilir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
374
Bu cəhətdən dəyirmanın kababxanaya çevrilməsi də təbiidir. Kənd 
müəlliminin, ya həkimin, mühəndisin içkiyə qurşanmasına isə tez-tez rast 
gəlmək olur. Kənd ziyalısı hesab olunan müəllim ətrafında baş verən 
hadisələrə adekvat reaksiya göstərməkdən bezdiyinə görə içkiyə də qurşana 
bilər, necə ki, İskəndər (“Ölülər”, C.Məmmədquluzadə) öz dərdini məhz bu 
cür dağıdırdı. Temirin də öz dərdini dağıtmaq üçün dəyirmana getməsində 
qeyri-adi heç nə yoxdur. Ona görə də povestdəki hadisələri M.Süleymanlının 
özünün uydurması olmasını qətiyyətlə rədd edən tənqidçi A.Hüseynov həyat 
həqiqətinin bədii təcəssümündə heç bir paradoksallıq görmür: “Həyatda belə 
olmur!”, “Həyatımız belə deyil!”, “Hansı dövr təsvir olunur?” tipli kəskin 
iradlar adicə ritorik pafosdan, səthi emosiyaların poetik ifadəsindən uzağa 
getməyəndə aydındır ki, əsərin ideya-sosial mündəricəsinin hərtərəfli təhlilinə, 
gerçəkliyə konkret bələdliyə əsaslanan bu bədii şüurun özünəməxsusluğunu 
“unutmayan” estetik şərhə çevrilmir (2, 94). 
Əsərin ən böyük məziyyətlərindən biri odur ki, yazıçı həyat 
həqiqətlərini bədii həqiqət səviyyəsinə qaldıra bilmiş və oxucuda dəyirman 
aləminə nifrət oyada bilmişdir. Yazıçının obrazlar qalereyası ənənəvi yolla – 
müsbət-mənfi qütblərinə də bölünməmişdir.
Povestdə obrazları bir-biri ilə qarşı-qarşıya qoymaq yoluyla da 
gedilməmişdir. Ola bilsin ki, hadisələrin, obrazların təsvirində yazıçı 
boyaları daha da tündləşdirərək naturalist təsvirlərə geniş yer vermişdir. 
Lakin bütün bunlar həm yazıçının müasirlik axtarışlarından, həm də həyat 
həqiqətini bədii həqiqət səviyyəsinə qaldırmaq istəyindən irəli gəlirdi. 
Povestdə baş verən hadisələr bütünlüklə cəmiyyətə aid olub, cəmiyyət 
hadisələrinin bir parçasıdır. Bu cəmiyyətdə əsas aparıcı qüvvə puldur; pul 
hər şeyə hakimdir. Onun gücü ilə hər şey alınıb-satılır; ləyaqət də, heysiyyət 
də, vüqar da, kişilik də. Cəmiyyətdə təbəqələşmənin getməsi də müasir 
dünyanı narahat edən əsas məsələlərdəndir. Varlılar və kasıblar təbəqəsində 
baş verən hadisələr, söhbətlər onlar arasında uçurumun dərinləşdiyini 
göstərir. Dəyirman pullu adamların xalqdan oğurladıqlarını burada 
israfçılıqla, sadə təmiz kənd adamlarının (naxırçı Gülü, Temir müəllim) isə 
özünün, ailəsinin əynindən-başından kəsib xərclədikləri bir məkandır. Ən 
əsası isə sadə adamlar burada yalnız var-dövlətlərini, çətinliklə qazandıqları 
pulu itirmir, əsrlər boyu nəsildən-nəslə keçən iradəsini, şəxsiyyətini, 
mənliyini itirirlər. Bu isə dövrün, zamanın dəyişildiyinə bir işarədir. Konkret 
halda isə heç kim əvvəlki kimi yaşamaq istəmir.
Müəllif onu da demək istəyir ki, kənd camaatı nə qədər sadə, təmiz 
həyat yaşamalarına baxmayaraq, onların da psixologiyasında dəyişikliklər 
baş verir: “Kəndin uşaqları Sarı Qasıma oxşamaq istəyə-istəyə böyüyürdülər. 
İstəyirdilər ki, Sarı Qasım kimi altdarında maşınları olsun, pulları olsun. Sarı 
Qasım kimi göyçək arvadları olsun” (5, 28). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
375
Uşaqların Sarı Qasıma oxşamaq istəyi tamamilə real həyat gerçəkliyini 
təcəssüm etdirir, onlar Sarı Qasımın mövcud vəziyyətini tam dərk etməyərək 
zahiri əlamətlərə görə düşünürlər. Başqa bir səbəb isə bügünkü reallıqla Sarı 
Qasımın ayaqlaşmasıdır. 
Povestdə həyat həqiqətini bədii şəkildə təsvir edən konkret mənzərələr, 
hadisələr də əks etdirilir. Mövcud cəmiyyətin alt süxurlarını açıb göstərən 
bədii həqiqətlər əsərdə elə bir vüsətə qaldırılır ki, fəal reflekslər mövcud 
vəziyyətə qarşı nəinki Temir müəllimi, eləcə də oxucunu səfərbər edir və öz 
pozitiv bədii-estetik təsirini göstərir. M.Süleymanlı ayrı-ayrı lövhələr, 
detallar, dialoq və situasiyalar vasitəsilə cəmiyyətdəki eybəcərliklərin iç 
üzünü açmağa, bu hadisələrin mövcud durumu hara apardığına işarə vurur.
Povestdən alınan bədii-estetik mahiyyət müəyyən qənaətlərə gəlməyə 
əsas verir. “Dəyirman”da baş verən hadisələr yalnız dəyirmanı əhatə etmir, 
bütövlükdə cəmiyyətin barometrinə çevrilir. Pullu adamın nədən əlinin var-
dövlətə çatması barədə düşünmək lazım gəlir. Kimlərdi əli pula çatanlar? 
Hökuməti, dövləti yeyib dağıdanların açıq ünvanı da göstərilir. Bunu kefli 
vaxtında ayaq üstə güclə duran yoğun kişi deyir: 
“...Mən pullu adamam, – dedi, – nədən pulluyam, niyə pulluyam, 
bunun dəxli yoxdu, son qəpiyinə kimi özümə halal eləyirəm. Çünki mən 
yetim olmuşam, çox əziyyətlər çəkmişəm. Mən hökumətimə pis 
deyəmmərəm, ağzım əyilər. Hökumət məni oxutdu, adam elədi” (5, 48). 
“Dəyirman”dakı söhbətlər bir neçə adamın “dedi-qodu”su olmayıb, 
bütövlükdə cəmiyyətin barometridir. Bu barometrdən “hökumət, dövlət 
müzakirə mövzusuna çevrilirsə, deməli, düşüncə qabiliyyəti hələ kifayət 
qədərdir. 
“Duzsuzluq” və “Dağlarda şeytan” əsərlərində yazıçı həyat həqiqətini 
təbiətin saf qoynunda axtarır və hər şeyin təmizliyini, saflığını qoruyub 
saxlamağı təlqin edir. Həyat həqiqəti bu əsərlərdə birbaşa obrazların hərəkət 
və davranışlarında deyil, hadisələrin təsviri ilə yanaşı, duyğu və 
düşüncələrində, təhlil üsullarında üzə çıxır. 
Bu əsərlərdə etnoqrafiklik, təbiətin idillik təsviri geniş yer tutur. Ona 
görə bu əsərlərin adlarını qoşa çəkirik ki, hər iki əsərin mövzu və süjet xətti, 
demək olar ki, eynidir. Daha doğrusu, “Duzsuzluq” povesti “Dağlarda 
şeytan” kinopovestinin əsasında yazılmışdır. İndiyədək nədənsə, ədəbi 
tənqid və ədəbiyyatşünaslıq bu məsələyə o qədər də diqqət yetirməmişdir. 
Gizir, Toğrul obrazları hər iki əsərdə eyni məzmunu əks etdirir. Bəkil 
(“Duzsuzluq”), Beyrək, Şəmil kişi isə Qaraca kişi ilə əvəz olunub. Artistlərin 
yaylağa gəlməsi, qaçqın Bəkilin (Beyrəyin) başını dağıtması səhnələri də 
eynidir.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
376
Görünür, M.Süleymanlı “Duzsuzluq” povestinin strukturunda 
ssenariçilikdən yaxa qurtara bilmədiyindən burada həyat həqiqəti “Şanapi-
pik”də və “Dəyirman”da olduğu kimi canlı və təfərrüatlı çıxmamışdır.
Ekzotik, etnoqrafik detalların çoxluq təşkil etdiyi bu əsərlərdə ictimai 
həyat, müasir cəmiyyətin problemləri, bədii təhlil obyektinə çevrilə 
bilmədiyindən oxucuda müəyyən qənaətlərə gəlməyə imkan vermir. Burada 
qəhrəmanlar ailə-məişət fonunda verildiyindən, gündəlik qayğılarla yüklən-
diyindən yazıçı səciyyəvi mətləbləri inikas etdirə bilməmişdir. Lakin bu 
keyfiyyət yazıçının yaradıcılığında müvəqqəti xarakter daşımışdır. 
M.Süleymanlının istər “Şanapipik”, istərsə də “Dəyirman” povestlərində 
müasir dünyanın mürəkkəb, ziddiyyətli hadisələri real həyati faktlar əsasında 
onun doğurduğu ictimai məzmun bədii tədqiq obyekti olmuşdur. Xüsusilə, xalq 
həyatının, güzəranının vacib mərhələlərinin müəyyən məqamlarını yetkin bədii 
fikir işığında təsvir etmək, inkişafımızın əxlaqi, sosial, mənəvi keyfiyyətlərin 
mənbəyini axtarıb tapmaq M.Süleymanlı yaradıcılığının əsas xüsusiyyətinə 
çevrilir.
Demək lazımdır ki, müasirliyin inikası baxımından M.Süleymanlı yara-
dıcılığı inkişaf edərək bir sıra keyfiyyətlərlə zənginləşmişdir. 
Onun sonrakı yaradıcılığında ictimai həyatın təsviri, müasirlərimizin arzu 
və meyilləri daha çox yer almış, onların fəaliyyəti (ictimai həyatla fərdi 
dünyası) vəhdətdə verilmişdir. 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 
1.
Hüseynov A. Nəsrimiz və keçmişimiz // Azərbaycan jurnalı, Bakı, 1982, 
№ 9, s.173-190. 
2.
Hüseynov A. Sənət meyarı. Bakı: Yazıçı, 1986, 315 s. 
3.
Müasirlik problemi və nəsrin axtarışları (Dəyirmi stol) // Azərbaycan 
jurnalı, Bakı, 1977, № 6, s. 161-192.
4.
Süleymanlı M. Ayın aydınlığında. Povest və hekayələr. Bakı: Gənclik, 
1979, 128 s.
5.
Süleymanlı M. Səs (povestlər və roman). Bakı: Yazıçı, 1988, 376 s.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
377
Эльмира Бабаева 
Проблема современности в прозе Мовлуда Сулейманлы:
художественное воплощение жизненных истин
Одним из значимых факторов, обогатившим идейно-эстетичес-
кие возможности Азербайджанской прозы 1970-х годов, являлась проб-
лема современности и ее отражение в художественном мышлении. Сле-
дует отметить, что отображение жизненных истин посредством совре-
менных лирико-психологических, морально-нравственных, реалистичес-
ких повествовательных форм, репрезентация новых событий (событийной 
канвы) сквозь социальные конфликты выступают важными предпо-
сылками современной прозы. 
С точки зрения отражения проблемы современности в худо-
жественной мысли, указанный временной отрезок можно расценить как 
новый этап развития Азербайджанской прозы. Этот этап предстает своеоб-
разной вехой благодаря своим определенным особенностям, оригинальным 
вопросам литературного мастерства, идейно-художественным качествам. 
В творчестве М. Сулейманлы категория современности, впитываясь 
в духовную ткань его произведений, органически переплетается с тради-
цией. Современность здесь не отрицает традицию; наоборот, указанные 
категории выступают двумя звеньями одной цепи, которые, будучи 
взаимосвязанными, играют весьма важную роль в становлении 
своеобразного мира прозы писателя. В его творчестве современность не 
ограничивается всего лишь художественным поиском, она также выявляет 
связь героя с общественной жизнью, индивида с окружающим миром, 
чаяния и идеалы современников.
В произведениях писателя современность проявляется не в одной-
двух деталях, а в темах и отношениях событий, образов, в эстетическом 
идеале. В этом плане особенно впечатляющим получился рассказ «Снег», 
где в художественном воплощении образа проступают новые стремления. 
В данном рассказе писатель обрисовал образы современников в единстве 
с жизненными истинами. 
Поиски современности особо отчетливо проявляется в таких прои-
зведениях 1970-х годов, как в повестях «Удод», «Недосол», «Мельница», 
«Бес», а также в киноповестях «Бес в горах», «Обузданный человек». 
Воссоздание определенных моментов народной жизни, значимых 
этапов жизненного бытия в свете зрелой художественной мысли, 
поиски источников моральных, социальных, нравственных качеств 
нашего развития являются основными особенностями творчества М. 
Сулейманлы. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
378
Elmira Babayeva 
The problem of modernity in the prose of Movlud Suleymanli: the 
artistic embodiment of the realities of life 
One of the factors that enrich the ideological and aesthetic potential of 
the Azerbaijani prose of the 70s is the problem of modernity and the 
reflection of this problem in artistic thinking. 
Describing the realities of life with modern lyric-psychological, moral-
ethical, realistic forms of narration and presenting new phenomena on social 
conflicts have become one of the main factors of modern literature. 
This period can also be regarded as a new stage of development of the 
Azerbaijani prose from the stand point of the reflection of the problem of 
modernity in artistic thought. With certain characteristics, original artistic 
issues, ideas and artistic qualities this stage of development has gained 
specificity.In the creativity of M.Suleymanli, the category of modernity 
imbibed to the spirit of his works and interdependently joins with the 
tradition. Here, the tradition does not deny modernity, but rather plays the 
role of bonds of two chains in the formation of the prose. In his creativity, 
modernity is not limited to artistic searches, but arises as a character’s 
relationship with the social life, the individual’s relationship with the 
surrounding world, and the desires and ideals of modern people. 
Modernity is not 1 or 2 detail of his works; it manifests itself in the 
subject and the relationships of events and characters, in aesthetic ideal as a 
whole. Especially in the story “Snow”, as the writer describes the image of 
contemporaries in the unity of the realities of life, new trends in the artistic 
embodiment of the image were observed. 
Modernity searches continued in the 1970s, in the narratives 
“Hoopoe”, “Unsufficient salt”
“
Mill”, 
“
Satan” and in the film-narratives 
“Devil in the mountains” and “A man with a halter” as well. 
Describing certain moments of the important stages in the people's life 
in the light of mature artistic thought, finding the source of moral, social, 
spiritual qualities of our development is one of the main features of 
M.Suleymanli’s creativity. 
Rəyçi: İlham Məmmədli 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
379
MÜNDƏRİCAT 
DİLÇİLİK 
MƏSUD MƏMMƏDOV
LEYLA MƏCİDOVA 
AZƏRBAYCAN COĞRAFİ ADLARI HAQQINDA 
DÜŞÜNCƏLƏR .....................................................................................3 
MAHİRƏ HÜSEYNOVA 
FOLKLOR MƏTNLƏRİNİN LEKSİK-ÜSLUBİ
EKSPRESSİVLIYİ.................................................................................10 
YADİGAR ƏLİYEV 
QƏDİM TÜRK RUNİK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ İSİM. 
QURULUŞCA NÖVLƏRİ VƏ MORFOLOJİ KATEQORİYALAR...19 
ELÇİN İBRAHİMOV 
QAZAXISTANDA ƏLİFBA SİYASƏTİNIN TARİXİ 
VƏ MÜASİR VƏZİYYƏTİ ...................................................................27 
RƏHİLƏ HÜMMƏTOVA 
MOLLA PƏNAH VAQİFİN POETİK DİLİ..........................................34 
LEYLA MAHMUDOVA 
FARS DİLİNDƏ İŞLƏNƏN TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏR...................41 
LALA MASIMOVA
VOCABULARY IS ONE OF THE IMPORTANT ASPECTS 
OF THE LANGUAGE ..........................................................................46 
GÜLƏR HƏSƏNOVA
DİL FAKÜLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİNƏ KOMMUNİKATİV 
SƏRİŞTƏNİN YARADILMASININ SƏMƏRƏLİ YOLLARI ............51 
FAZİLA QULİYEVA 
MUNAVVAR ASGAROVA 
INNOVATIVE METHODS IN TEACHING FOREIGN
LANGUAGES........................................................................................56 
MAYA ƏHMƏDOVA 
MƏNA, MƏZMUN VƏ PRAQMATİKA..............................................61 
СЕВИЛЬ АГАЕВА 
О РОЛИ РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ КРИТИЧЕСКОГО ЧТЕНИЯ У 
СТУДЕНТОВ ПЕРВОГО КУРСА ЯЗЫКОВОГО 
ФАКУЛЬТЕТА .....................................................................................70 
GÜNAY MƏMMƏDOVA 
İNTONASİYANIN SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR .........76 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
380
NÜŞABƏ İSMAYILOVA 
OPPOZİSİYA TERMİNİNİN IŞLƏNMƏSİNƏ DAİR .........................81 
NATAVAN XUDADAROVA 
MƏNA YÜKÜ MÜXTƏLİF KOMPONENTLƏRDƏ OLAN 
“PUT” FEİLLİ FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİN
STRUKTUR-SEMANTİK TƏHLİLİ.....................................................88 
АДЕЛЯ ФАРЗАЛИЕВА
СИНТАКСИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА, ОСУЩЕСТВЛЯЕМЫЕ В 
СЛОЖНОМ ПРЕДЛОЖЕНИИ ...........................................................94 
CEYRAN PIRAVDIYEVA 
/HERE VƏ THERE/
MƏKAN ZƏRFLƏRİNİN DEYKTİK
MAHİYYƏTİ ........................................................................................100 
GÜLNAR ABDULLAYEVA 
İBTIDAİ TƏHSİL PİLLƏSİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN İNGİLİS DİLİ 
DƏRSLƏRİNDƏ İNTERAKTİV METODLARDAN İSTİFADƏ 
TƏCRÜBƏSİNDƏN .............................................................................107 
NAILƏ QULIYEVA 
PROFESSIONAL TERMINOLOGY ....................................................115 
NABAT İBRAHIMOVA
QƏDİM TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ ZAMAN VƏ
MƏKAN ANLAYIŞINI GERÇƏKLƏŞDİRƏN LİNQVİSTİK 
İFADƏ GÖRÜMLƏRİ SİSTEMI HAQQINDA ...................................120 
JAFAR SALIMOV
VALIDA KARIMOVA 
APPROACHES, METHODS, PROCEDURES AND
TECHNIQUES OF ENGLISH LANGUAGE TEACHING
AND LEARNING .................................................................................128 
РЕНА МУСТАФАЕВА 
НАУЧНЫЙ ТЕКСТ КАК ЕДИНИЦА ОБУЧЕНИЯ ЯЗЫКУ 
СПЕЦИАЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ-НЕФИЛОЛОГОВ ...................135 
NURANƏ ƏLƏKBƏROVA 
DİLİN İNKİŞAFININ CƏMİYYƏTİN VƏZİYYƏTİNDƏN
ASILILIĞI ..............................................................................................140 
AYSEL ƏHMƏDOVA
ORXON ABİDƏLƏRİNDƏKİ SÖZ YARADICILIĞI
PROSESLƏRİNİN TƏDQİQİ................................................................ 147 
RƏFAİL HEYDƏROV, 
SEVİNC ƏLİYEVA 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ -ACAQ,- ƏCƏK 
KOMPONENTİ HAQQINDA ...............................................................155 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
381
ZAHİRƏ KAZIMOVA
DİGƏR DİLLƏRDƏN ALINMA SUFFİKSLƏRİN
İNGİLİS DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN
ZƏNGİNLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ ROLU ................................................160 
TƏRANƏ MƏMMƏDOVA
AZƏRBAYCAN DİLİ LEKSİKOQRAFİYASININ
TARİXİ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ ...................................................165 
САИДА ГАМАРЛИ 
ФОРМИРОВАНИЮ ЛЕКСИЧЕСКИХ НАВЫКОВ 
СТУДЕНТОВ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ .....172 
İRADƏ MƏHƏRRƏMOVA 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İŞLƏNMƏ DAİRƏSİNƏ GÖRƏ SÖZ 
QRUPLARI ...........................................................................................177 
FİRƏNGİZ PƏNAHOVA, 
NİGAR HƏSƏNOVA 
AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ CÜMLƏNİN İNKAR 
FORMASININ DÜZƏLDİLMƏSİNİN METOD VƏ ÜSULLARI .....186 
NƏCİBƏ ORUCOVA 
CÜMLƏ VƏ CÜMLƏ ÜZVLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ .........191 
NAİBƏ ƏHMƏDOVA 
FEİLİ BAĞLAMANIN FRANSIZ VƏ AZƏRBAYCAN
DİLLƏRİNİN BƏDİİ MƏTNLƏRİNDƏ MÜQAYİSƏSİ ...................197 
ТАРАНА ГУЛИЕВА 
ВДОХНОВЕНИЕ .................................................................................204 
ABİDƏ İSGƏNDƏROVA
CÜMLƏDƏ SÖZ SIRASI VƏ TƏRCÜMƏ 
(Ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) .........................209 
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ 
SƏRXAN XAVƏRI 
MİLLİ VƏ ETNİK MƏDƏNİYYƏT MÜNASİBƏTLƏRİ 
MÜSTƏVİSİNDƏ FOLKLOR VƏ SİYASİ İDARƏŞİLİK..................215 
AYDAN XƏNDAN 
ENIS BEHIÇ KORYÜRƏK POEZİYASININ ƏSAS
XÜSUSİYYƏTLƏRİ .............................................................................226 
QALİB SAYILOV 
AZƏRBAYCAN XALQ YARADICILIĞINDA 
“FOLKLOR VƏ İSLAM” PROBLEMİ ................................................234 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
382
ŞƏFƏQ DADAŞOVA 
BANİNİN AVTOBİOQRAFİYASINDA İDENTİFİKASİYA 
MƏSƏLƏLƏRİ .....................................................................................241 
MƏTANƏT ŞAHALİYEVA
XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA CƏNUBİ 
AZƏRBAYCANDA POEZİYA ............................................................249 
ŞƏHLA XƏLİLLİ 
ƏLAƏDDİN SABİT BOSNALI “KÜLLİYYAT”INDA DİL 
VƏ ÜSLUB ............................................................................................255 
AYNURƏ PAŞAYEVA 
20 YANVAR FACİƏSİ AZƏRBAYCAN MƏTBUATINDA 
(1990-2000) ...........................................................................................262 
ŞAHNABAD СƏLİLOVA
TƏRCÜMƏ TARİXİ VƏ BƏDİİ TƏRCÜMƏNİN BƏZİ
PROBLEMLƏRİ ...................................................................................270 
QƏDİM RUFULLAYEV 
MƏHSƏTİ VƏ ƏMİR ƏHMƏD DASTANI ........................................ 276 
MƏNZƏRƏ MƏMMƏDOVA 
NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “İSGƏNDƏRNAMƏ” ƏSƏRİNDƏ 
CANSIZ ƏŞYALARDAN ALINMIŞ TƏŞBİH ORAZLARI ..............283 
ГУЛЬНАЗ САТТАРОВА 
ТВОРЧЕСТВО АБДУЛЛЫ КАХХАРА В ТОЛКОВАНИИ ИРИНЫ 
БОРОЛИНОЙ 290 
OSMAN MUSAYEV 
“KOROĞLU” DA QƏHRƏMAN TİPİ VƏ SUJET İDEYASI ............296 
ŞƏBNƏM MÜTƏLLİBOVA 
ALICE HOFFMAN YARADICILIĞINDA MAGIC 
REALIZMIN ROLU...............................................................................304 
ƏZİZƏ SALAMOVA 
V.VULF “TO THE LIGHTHOUSE” ROMANINDA AİLƏ 
MÜNASİBƏTLƏRİ FEMINIZM İDEYALARI KONTEKSTİNDƏ....310 
ZAMİRƏ HƏSƏNOVA 
LİRİK ƏSƏRLƏRDƏ BƏDİİ TƏSVİR VƏ İFADƏ
VASİTƏLƏRİNDƏN İSTİFADƏ .........................................................319 
FARIBA FARHANGI
A STRUGGLE BETWEEN LOVE AND RELIGION: THE 
INVESTIGATION OF INTERFAITH LOVE IN RELIGIOUS
CONTEXT IN EDWARD VALMONT’S THE MOON OF THE 
FOURTEENTH NIGHT .......................................................................324 
AYNUR ŞIRINOVA
RƏSUL RZA POEZİYASININ MƏNA TUTUMU ..............................331 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
383
RƏQSANƏ RZAYEVA 
MƏDƏNİYYƏT XƏZİNƏLƏRİ ..........................................................337 
SAMİRƏ ƏHMƏDOVA 
ABŞ-DA ETNİK-SİYASI BİRLİYIN SPESİFİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ. AMERİKA MULTIKULTURAL
GERÇƏKLİYİ ƏDƏBİ-BƏDİİ MƏNBƏLƏRİN DİLİ İLƏ .................344 
FUNDA BUGAN
SÜRÛRİ VE TERCÜME-İ ZÂHİRETÜ’L-MÜLÛK ...........................358 
ELMİRA BABAYEVA
MÖVLUD SÜLEYMANLI NƏSRİNDƏ MÜASİRLİK PROBLEMİ: 
HƏYAT HƏQİQƏTLƏRİNİN BƏDİİ TƏCƏSSÜMÜ .........................369 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
384
ELAN 
"Elm və təhsil" nəşriyyatı “Filologiya məsələləri” 
jurnalında çap olunan məqalələrlə bağlı "İlin məqa-
ləsi” adlı müsabiqə elan edir. Məqalələr münsiflər he-
yəti tərəfindən qiymətləndiriləcək. Müsabiqənin nəti-
cələri ildə iki dəfə – iyun və dekabr aylarında açıqla-
nacaq. Qaliblərə diplom və pul mükafatı veriləcək. 
I yer 300 manat
II yer 200 manat
III yer 100 manat 
«Elm vя тящсил» 
няшриййатынын директору: 
профессор
Надир МЯММЯДЛИ 
Dizayn: 
Zahid Məmmədov
Texniki redaktor: 
Yadigar Bagırova
Чапа имзаланмыш 07. 06. 2018.
Шярти чап вяряги 48 Сифариш № 8.
Каьыз форматы 70х100 1/16. Тираж 300
.
jurnal 
“Elm və təhsil
” 
няшриййат-полиграфийа мцяссисясиндя 
щазыр диапозитивлярдян чап олунмушдур.
E-mail: elm. ve. tehsil@mail. ru 
Тел: [phone] 
Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
385