Microsoft Word Toplu esas Toplu 8 doc

participants. 
Classroom interaction, activities, methods, procedures, 
textbooks
are the most important elements of teaching process for the aims 
and objectives of a course. The researcher concludes her study with the 
observation that students prefer to have an active role in the classroom such 
as taking part in different activities. The researcher also concludes that the 
students are weak in productive (Speaking and writing skills). Most of them 
want a textbook for more activities. We need to engage with contrastive 
studies and error analysis. The new textbooks need to be based on these 
studies of the foreign language and the teacher of English should focus on 
motivating the students and encouraging them to gather information and to 
learn other skills. Teachers should have sufficient knowledge of various 
methods and ways of articulating. They should adapt their methods 
according to the age, sex and attainment level of students. A planned 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
133
program of evaluation is essential for the measurement of the results of 
teaching. Students must be tested through oral examinations. Teachers must 
be provided with audio-visual aids for teaching proper pronunciation. 
Bibliography: 
[1] Braj Kachru., 1985. 
World English and Applied linguistics
. 
[2] Chomsky N., 1959. 
Review of Verbal Behavior language.
[3] David C., 1995. 
The Cambridge Encyclopedia of the English language
. 
Cambridge University Press. 
[4] David C., 1997. 
English as a Global language
. Cambridge University 
Press. 
[5] Lewis M., 1986. 
The English Verb Language Teaching Publications.
[6] Lewis M., 1993. 
The Lexical Approach Language Teaching Publications
. 
[7] Lewis M., 1996. 
Implications of a Lexical view of Language. 
[8] Lewis M., 1997.
Implementing the Lexical Approach Language 
Teaching. 
[9] Skinner B., 1957.
Verbal Behavior Approach. 
[10] William M, and Burden R., 1997.
Psychology for Language Teachers. 
Cambridge University Press. 
[11] General Education Concept in Azerbaijan Republic. Retrieved on 
12.03.2018 from http://edu.gov.az/upload/file/milli_kurikulum-eng.pdf 
C. Səlimov, 
V. Kərimova 
İngilis dilinin tədrisinin və öyrənilməsinin metodları, təlimatları, üsul və 
texnikaları 
Xülasə 
Müəllifin əsas fikri İngilis dilinin dünya səviyyəsində olması 
səbəbindən bu dilin tədrisi üçün çox vacibdir. İngilis dilinin tədrisi bütün 
iştirakçılar tərəfindən böyük səylər tələb edən bir prosesdir. Sinifdə qarşılıqlı 
fəaliyyət, fəaliyyət, metodları, prosedurlar, dərsliklər bir kursun məqsəd və 
vəzifələri üçün tədris prosesinin ən vacib elementləridir. Tədqiqatçı tədqiqa-
tın şagirdlərin müxtəlif fəaliyyətlərdə iştirak etmək kimi sinifdə fəal rol 
oynamağı üstün tutduğunu müşahidə etməklə nəticələnməsini gözləyir. 
Bununla yanaşı, tədqiqatçı şagirdlərin məhsuldar olmağının zəif olduğu 
qənaətindədir (Danışmaq və yazma bacarığı). Onların əksəriyyəti daha çox 
fəaliyyət üçün dərslik istər. Yeni dərsliklər xarici dilin tədqiqatlarına əsaslan-
malı və İngilis dili müəllimi şagirdlərə motivasiya vermək, onları məlumat-
landırmaq və digər bacarıqlarını öyrənmək üçün diqqət etməlidir. Müəllim-
lər, müxtəlif metodlar və ifadə üsulları barədə kifayət qədər məlumat sahibi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
134
olmalıdırlar. Onlar metodlarını yaş, cinsiyyət və tələbə səviyyəsinə 
uyğunlaşdırmalıdırlar. Planlaşdırma proqramı tədris nəticələrinin ölçülməsi 
üçün vacibdir. Şagirdlər şifahi imtahanlar vasitəsilə test edilməlidirlər. 
Düzgün tələffüz tədris etmək üçün müəllimlərə audio-vizual yardımlar 
təqdim edilməlidir. 
Д. Салимов, 
В. Керимова 
Методы, приемы, процедуры и техника преподавания и обучение 
Aнглийского языка 
Резюме 
Основная идея автора заключается в том что, интерактивные дейс-
твия, методы, процедуры это очень важно для преподавания Английс-
кого языка. Обучение английского языка это процесс, требующий 
больших усилий всех участников. Интерактивные действия, методы, 
процедуры, учебники в классе являются наиболее важными элементами 
процесса обучения для целей и задач курса. Исследователь ожидает, что 
статья будет сопровождаться наблюдением, что студенты предпочитают 
играть активную роль в классе, участвуя в различных мероприятиях. Од-
нако исследователь приходит к выводу, что студенты менее продуктивны. 
Большинство из них хотят получить руководство для большего количества 
действий. Новые учебники должны основываться на изучении иностранных 
языков, и учитель английского языка должен уделять внимание мотивации, 
информированию и изучению других навыков. Учителя должны обладать 
достаточными знаниями о различных методах и приемах выражения. Они 
должны адаптировать свои методы к возрасту, полу и уровню учащихся. 
Программа планирования важна для измерения результатов. Студенты 
должны проходить тестирование с помощью устных экзаменов. Аудиов-
изуальные пособия должны пред-ос-тавляться учителям для обучения 
правильному произношению. 
Rəyçi: Elmira Əliyeva 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
135
РЕНА МУСТАФАЕВА
Азербайджанский Государственный Университет 
Нефти и Промышленности 
[e-mail] 
НАУЧНЫЙ ТЕКСТ КАК ЕДИНИЦА ОБУЧЕНИЯ ЯЗЫКУ 
СПЕЦИАЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ-НЕФИЛОЛОГОВ 
Açar sözlər: 
elmi mətn, qeyri-filolojı auditoriya, ixsisasın dili, ünsiyyətli 
vahid. 
Ключевые слова:
научный текст, нефилологическая аудитория, язык 
специальности, коммуникативная единица. 
Key words: 
scientific text, non-philological audience, language of the 
specialty, communicative unit. 
Аннотация. 
Повышение эффективности обучения лексическому и 
социальному аспектам научной речи будущих специалистов различных 
профилей и направлений является практической целью каждого 
преподавателя по иностранному языку, работающего со студентами-
нефилологами. Научный текст является основой изучения, т.к. он 
расширяет не только профессиональную компетенцию, но и способствует 
усовершенствованию языковых умений и навыков обучаемых. Удачно 
подобранный научный текст, научно-популярный и учебно-научный 
тексты могут заинтересовать студента, дать много полезной и практически 
необходимой информации по будущей специальности, помочь вникнуть в 
термины и терминологическую лексику. Поэтому очень важно выделить 
характерные черты научного стиля и научного текста, охарактеризовать 
термины и терминологические словосочетания. Повышение профессио-
нальной и речевой культуры студентов-нефилологов в процессе обучения 
иностранным языкам с учетом их будущей специальности имеет глубокий 
социальный смысл в современных условиях. Данная статья рассматривает 
большинство актуальных проблем, связанных с изучением специального 
научного текста, который является основным средством обучения и 
усовершенствования социальных навыков обучаемых. Будучи средством 
межнационального и профессионального общения, русский язык вызы-
вает большой интерес как язык науки и техники прежде всего у 
иностранных специалистов-нефилологов. 
Основная отличительная черта нефилологического профиля 
обучения – подход к изучению русского языка как к средству овладения 
избранной специальностью.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
136
Объектом многих исследований в процессе преподавания 
русского языка в нефилологической аудитории является научный текст. 
Одно из таких исследований – книга Н.А. Метс, О.Д. Митрофановой, Т.Б. 
Одинцовой «Структура научного текста и обучение монологической 
речи». Текст рассматривается авторами как коммуникативная единица; 
проводятся различия между текстом словесного произведения и системой 
языка, особенностями устной и письменной научной речи. В частности, 
авторы указывают, что в «области науки и техники языки изучаются и 
используются прежде всего в письменной форме» [3, с. 72]. 
Практической целью каждого преподавателя по иностранному языку, 
работающего со студентами-нефилологами, является повышение эф-
фективности обучения лексическому и социальному аспектам научной речи 
будущих специалистов. Основой изучения научного стиля речи является 
научный текст, так как он расширяет не только профессиональную 
компетенцию, но и способствует усовершенствованию языковых умений и 
навыков обучаемых. Удачно подобранный научный текст является не 
только носителем новейшей информации, но и средством обучения и 
усовершенствования профессиональных, языковых и социальных навыков 
студентов-нефилологов. Оригинальный научный текст вызывает 
заинтересованность в проблемах своей будущей специальности, что 
способствует развитию не только коммуникативно-языковой, но и 
социальной компетенции. Однако, в настоящее время все внимание 
уделяется коммуникативной направленности, но при этом подбор 
насыщенного информационного научного текста и его использование на 
практических занятиях остаются в стороне. Типичными чертами научного 
текста является смысловая точность, объективность, некоторая строгость 
научного изложения, отсутствие образности и эмоциальности. Специфика 
научного текста и стиля на лексическом уровне проявляется в широком 
использовании терминологии, а также книжной лексики, в употреблении 
слов в их прямых, предметно-логических значениях, в ограниченности 
словарного состава и в некоторых других особенностях. Терминологии-
чность является одной из важнейших черт научных текстов. Такая 
особенность изначально обусловлена установками всего обучающего 
процесса и целью учебного текста в частности. Необходимым условием 
будущей продуктивной профессиональной деятельности обучаемого 
является овладение им профессиональной компетентностью. Решающим 
фактором при этом выступает формирование у него многосторонней и 
проработанной системы профессиональных понятий и представлений, 
которая определяет грамотность выпускаемого специалиста.
Учебный текст, следовательно, всегда имеет целью представ-
ление научного знания по определенному вопросу в доступной для 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
137
обучающихся форме посредством терминов, выражающих научное 
знание Другими словами, учебный текст осуществляет представление 
системы профессиональной терминологии. 
Учебно-научной речи свойственна обучающая функция, хара-
ктерными признаками которой являются: 
1) строгое ограничение объема сообщаемой информации; 
2) упрощение системы доказательств и объяснений; 
3) активное использование средств, призванных облегчить усвоение 
научной информации; 
4) более элементарное, доступное для понимания учащихся 
изложение материала на иностранном языке. 
В содержательном плане научный текст характеризуется 
тщательным отбором общепризнанных научных фактов, систематизацией 
и классификацией важнейших результатов научного исследования.
Однако, обучение научному стилю речи предполагает работу не 
только над содержательной стороной научного текста, но и над 
языковыми средствами передачи заключенной в тексте информации.
Учебно-научный стиль служит для выражения своей главной функ-
ции – сообщения новой информации в строгой, логически ор-ганизо-
ванной, лаконичной и объективной форме.
В процессе работы с научным текстом на практических занятиях по 
языку специальности сам текст и его анализ выполняют функции 
дидактического средства организации методической работы по развитию 
у учащихся лексико-стилистических умений на текстовой основе. Анализ 
научных текстов позволяет установить взаимосвязь между учением о 
тексте, функционированием его языковых средств с практикой 
восприятия и создания текста на иностранном языке. Таким образом, 
научный текст для студентов-нефилологов выступает как единица 
осознания и овладения нормами русского литературного языка. Одной 
из важнейших методических проблем при работе со студентами-
нефилологами является определение критериев отбора учебных и 
научных текстов для занятий по русскому языку.
В связи с этим нужно иметь в виду, что каждый новый учебный 
текст служит источником актуальной и новейшей информации для 
будущих специалистов, выполняя функцию единицы обучения. При 
этом важно учитывать, что текст при одинаковой информационной 
насыщенности содержит разное количество научной информации с 
точки зрения носителя языка и учащихся. Чтобы извлечь всю 
содержащуюся в тексте научную информацию нужно обратить 
внимание на то, чтобы исходный текст в восприятии студентов-
нефилологов был семантически эквивалентен тексту, воспринимаемому 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
138
носителем языка. Доступность текста для восприятия учащихся 
является одним из важнейших критериев отбора. В тех случаях, когда 
содержание текста является актуальным, но трудно воспринимаемым 
для обучаемых, преподаватель может его адаптировать, соблюдая 
необходимые правила адаптации. Студенты-нефилологи легче восп-
ринимают текст с предтекстовыми упражнениями, основная цель 
которых разъяснить новые, недостаточно понятные слова и выражения. 
Полезно при этом обращаться к словарям и справочным пособиям. 
Исходя из вышесказанного, основной единицей обучения в освоении 
функциональных особенностей научного стиля речи является работа с 
учебно-научным текстом. Таким образом, повышение профессиональ-
ной и речевой культуры студентов-нефилологов в процессе обучения 
русскому языку с учетом их будущей специальности имеет глубокий 
социальный смысл в современных условиях. 
Литература 
1. Бабайлова, А. Э. (1987). Текст как продукт, средство и объект 
коммуникации при обучении неродному языку. Издательство 
Саратовского университета. 
2. Бельчиков, Ю. А. (1990). Текст и стиль. М. 
3. Чичасова, Ю. В. (1995). Лексико-грамматическая организация 
научно-учебных текстов по лингвистике. СПб. 
4. Чижова, Т. И. (1994). Критерий отбора учебных текстов для 
практических занятий с иностранными учащимися. Материалы 
международной конференции «Проблемы интенсивного обучения 
неродным языкам». СПб. 
5. Гальперин, И. Р. (1981). Текст как объект лингвистического 
исследования. М. 
6. Йонушене, Я. И. (2002). К вопросу о языке специальности. Kalbų 
studijos, Nr.2. K. 
7. Клобукова, Л. П. (1987). Обучение языку специальности. М. 
11. Кущ, Н. И. (1989). Текст, как средство развития коммуникативных 
умений. Л. 
12. Метс Н. А., Митрофанова О. Д., Одинцова Т. Б. (1987). Структура 
научного текста и обучение монологической речи. М. 
13. Митрофанова, О. Д. (1985). Научный стиль речи: проблемы 
обучения. М. 
15. Троянская, Е. С. (1989). Обучение чтению научной литературы. М. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
139
R.Mustafayeva
Elmi mətn qeyri-filolojı fakültə tələbələrinə ixtisas dilini 
mənimsətməyin vahidi kimi 
Xülasə 
Təlimin təsirliliyin artması müxtəlif profillərin və istiqamətlərin 
gələcək mütəxəssislərinin elmi nitqinin leksik və sosial aspektlərinə qeyri-
filolojı tələbələrlə işləyən xarici dil üzrə hər bir müəllimin praktik hədəfidir. 
Elmi mətn öyrənmənin əsasıdır, çünki o yalnız peşəkar səlahiyyəti 
genişləndirmir, həm də dil bacarıqlarının və öyrədilənlərin bacarıqlarının 
təkmilləşdirilməsinə imkan yaradır. Müvəffəqiyyətlə seçilmiş elmi mətn, 
elmi-kütləvi və tədris-elmi mətnlər tələbəni maraq oyada, gələcək ixsisas 
üzrə çox faydalı və praktik olaraq lazım informasiya verə, terminlərə və 
terminoloji leksikaya dərk etməyə kömək edə bilərlər. Buna görə elmi stilin 
və elmi mətnin tipik xüsusiyyətlərini seçmək, terminləri və terminoloji söz 
birləşmələrini xarakterizə etmək çox əhəmiyyətlidir. Tələbələrin peşəkar və 
danışıq mədəniyyətinin artımı öyrənmə prosesində onların gələcək 
ixsisaslarını nəzərə alaraq xarici dillərə müasir şəraitdə dərin sosial mənaya 
malikdir.
R. Mustafayeva 
Scientific text as a unit of training language to specialty of non-
philological students 
Summary 
Increasing the effectiveness of teaching lexical and social aspects of 
scientific speech of future specialists of various profiles and directions is the 
practical goal of each foreign language teacher working with non-
philological students. Scientific text is the basis of the study, because it 
expands not only professional competence, but also contributes to the 
improvement of the language skills and skills of trainees. Successfully 
selected scientific text, popular science and academic texts can interest the 
student, give a lot of useful and practically necessary information on the 
future specialty, help to understand the terms and terminology vocabulary. 
Therefore, it is very important to distinguish the characteristic features of the 
scientific style and scientific text, to characterize terms and terminological 
word combinations. Increasing the professional and speech culture of non-
philology students in the process of teaching foreign languages, taking into 
account their future specialization, has a deep social meaning in modern 
conditions.
Rəyçi Bəyimxanım Əliyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
140
NURANƏ ƏLƏKBƏROVA 
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 
[e-mail] 
DİLİN İNKİŞAFININ CƏMİYYƏTİN VƏZİYYƏTİNDƏN ASILILIĞI 
Açar sözlər: dil, cəmiyyət, inkişaf 
Ключевые слова: язык, общество, развития 
Key words:
language, society, development 
Dil – ictimai hadisədir. İnsan öz təbiətinə görə bir ictimai varlıqdır. 
İnsanın yaratdığı bütün həyati nemətlər cəmiyyətin istehsalı hesab olunur. 
Yalnız cəmiyyət insanı şüurlu varlıq kimi yetişdirə bilərdi. Yalnız cəmiyyət 
insanı danışan varlıq kimi yarada bilərdi, çünki insanın bütün həyatı 
cəmiyyətdə, kollektivdə keçmişdir. İnsan əmək prosesində yaranmışdır və öz 
dilini ünsiyyət kimi əmək prosesində təkmilləşdirmişdir.(3, 5) 
Dil insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir. Dil elə bir 
vasitədir ki, o, ünsiyyətə, fikir mübadiləsinə və kollektivdə insanların bir-
birini anlamasına xidmət edir.
Dil ünsiyyət vasitəsi olmaq etibarilə ictimai bir hadisədir, çünki o, 
insanların bir-biri ilə ünsiyyətdə olmasına kömək edir, cəmiyyətin də əsasını 
insanlar təşkil edir. Dilin kommunikativ funksiyası onun cəmiyyətdən 
asılılığını müəyyən edir. V.N.Yarseva “Müasir xarici dilçilikdə dil və 
cəmiyyət arasındakı əlaqə problemi” adlı məqaləsində yazır: “Dilin özünün 
mürəkkəb sisteminin daxili qanunları necə olursa-olsun, yenə də dilin 
kommunikativ funksiyası onun cəmiyyətdən asılılığını müəyyən edir”.(8,54) 
Dil və cəmiyyət arasında olan bağlılıq qədim zamanlardan mövcuddur. 
Ancaq onların arasındakı qarşılıqlı bağlılıq paralel və ya bilavasitə deyil, son 
dərəcə çoxtərəfli və mürəkkəbdir. Onlar yalnız iqtisadi amillərlə izah edilmə-
məlidir. Əksinə, onları tədqiq edərkən bütün ictimai amillər nəzərə alınmalıdır, 
çünki ictimai həyatın bütün səviyyələri ilə bağlı olan dil, onların arasındakı 
əlaqənin yaranmasına kömək edir. 
Dil yalnız cəmiyyətdə mövcuddur, dilin taleyi cəmiyyətin taleyi ilə 
bağlıdır, cəmiyyət dilsiz nə yaşaya bilər, nə də inkişaf edə bilər. Dil cəmiyyətin 
yarandığı gündən fəaliyyət göstərən ictimai hadisə kateqoriyasına aid edilir. 
Cəmiyyətin yarandığı və inkişaf etdiyi gündən dil də yaranıb-inkişaf edir. 
Dil cəmiyyətlə birgə məhv olur. Cəmiyyətdən kənarda dil mövcud deyil. 
İnkişaf etməyən və ünsiyyət funksiyasını itirən dil ölü dildir. (7,31) 
Dilin ictimai hadisə olmasının təbiətindən danışanda, onda olan 
dəyişikliklərin insan cəmiyyətindən asılı olduğunu nəzərdən qaçırmaq 
olmaz. Düzdür, bu xüsusiyyəti cəmiyyətə xidmət edən başqa hadisələrdə də 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
141
görmək olar. Məsələn, maşınlar da cəmiyyətdə olan dəyişiklikləri özündə əks 
etdirir. Quruculuqda da insan cəmiyyətinin dəyişməsinin təsiri ilə dəyişiklik baş 
verir. 
Ancaq bu hadisələr cəmiyyətdə olan dəyişiklikləri müəyyən mənada əks 
etdirir. Dil isə cəmiyyətdə olan dəyişmələri geniş planda, onun bütün 
səviyyələrində əks etdirir. Bu da onu başqa ictimai hadisələrdən fərqləndirir. 
Hələ qədim zamanlarda dilin vəziyyətinin dövlətin formasından və 
iqtisadi formasiyanın xarakterindən asılı olduğu nəzərə çarpırdı. Məsələn, 
feodalizm dövründə dövlət çoxlu kiçik feodallıqlara parçalanırdı. Hər feodal və 
monastr öz kəndləri ilə birlikdə kiçik dövlətə bənzəyirdi. Təbii ki, cəmiyyətin 
belə quruluşu kiçik məhəlli dialektlərin yaranması üçün şərait yaradırdı. Məhəlli 
dialektlər dilin feodalizm cəmiyyətində yaşaması üçün əsas idi. 
Qeyd etmək olar ki, keçmiş cəmiyyətin sosial təşkilinin müxtəlifliyi 
müasir dildə mövcud olan dialektlərdə öz əksini tapa bilər. Rus dilçisi 
P.S.Kuznetsov göstərir ki, keçmişdə mülkədar əkinçiliyinin güclü inkişaf 
etdiyi Rusiyanın Mərkəzi Qaratorpaq zonasında indi çoxlu ləhcələr 
saxlanmışdır. Ancaq şimalda mülkədar əkinçiliyinin zəif inkişaf etdiyi və 
kəndlilərin iş, qazanc ardınca şəhərlərə və başqa quberniyalara getdikləri 
yerlərdə isə bir ləhcə geniş ərazini əhatə edir. (1). Dialektlərin birləşib bir dil 
halında təmərküzləşməsi yaxud dialektlərin bir-birindın ayrılıb yeni dillər 
əmələ gətirməsi də cəmiyətin vəziyyəti ilə əlaqədardır. 
Ərazi parçalanması kapitalizmin inkişafı dövründə tarazlaşır, çünki bu 
dövrdə kapitalizm üçün vahid daxili bazarın və onun mənafeyini qoruyan 
güclü mərkəzi dövlətin yaranması vacib idi. Kapitalizmin yaranması millətin 
meydana çıxması, milli dilin yaranması və formalaşmasına səbəb oldu. Milli 
dil də tədricən ədəbi dilə çevrilir. Mətbuat və təhsilin ümumilli ədəbi dil 
əsasında aparılması, milli dilin məhəlli dialektlərə təsirini gücləndirir. 
Bununla belə burjua cəmiyyətində başqa ənənə yaranır. Kapitalizm öz 
dalınca cəmiyyətin sosial diferensiasiyasını gücləndirir, yəni cəmiyyət sosial 
qruplara parçalanır. 
Sinifli cəmiyyətdə millətin möhkəmlənməsi bəzən dil siyasətinə təsir 
edən millətçiliyin yaranmasına səbəb ola bilər. Bunu konkret nəticəsi kimi 
dildə purizm ənənələrinin güclənməsini göstərmək olar. Məsələn, Türkiyədə 
respublika qurulduqdan sonra milli şüurun oyanması ilə əlaqədar milli dilin 
qeyri-türk ünsürlərindən təmizlənməsi şüarı meydana atılır, ərəb və fars 
dillərindən alınmış sözlərin əvəzinə milli türk sözlərindən istifadə edilir. Son 
50 ildə türk dilinin lüğətlərinin 30-35 faizi yeniləşdirilmişdir.
Milliyətçiliyin dil siyasətinə təsiri nəticəsində çoxmillətli dövlətlərdə 
bir dilin, hakim millətin dilinin inhisarının yaradılması, polyak, belorus və 
digər azlıq təşkil edən xalqların dillərinin sıxışdırılması buna misal ola bilər. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
142
Bu təsirin nəticəsi kimi, hətta tarix səhifəsindən çıxmış dil bərpa edilə 
bilər. Məsələn, müasir İsrail dövlətində qədim yəhudi dilinin bərpa edilməsi, 
onun dövlət dili elan edilməsi, müasir Yunanıstanda kafarevus adlı arxaik 
üslubun fəaliyyət göstərməsi, məhv olmuş dilin qismən bərpa edilməsini 
buna misal göstərmək olar. Kafarevus üslubu ölü, qədim yunan dili ilə canlı, 
yeni yunan dili arasında kompromis təşkil edir. (6,432). Hər ictimai-iqtisadi 
formasiya cəmiyyətin həyatına xüsusi tərz, sistem gətirir. Bu özünü yalnız 
müəyyən bir hadisədə deyil, bir sıra bir-biri ilə əlaqədar hadisələrdə göstərir.
Əlbəttə ki, bu hadisələr dildə öz əksini tapmaya bilməz. 
İnsan cəmiyyətini mütləq eyni tərkibli təsəvvür etmək olmaz. Onda 
müxtəlif səbəblərdən törəyən diferensiasiya yaranır. Bu diferensiallaşma 
sinfə, silkə, əmlaka və peşəyə görə ola bilər. Təbii ki, bunlar dildə öz əksini 
tapır. Məsələn, cəmiyyətin sosial təbəqələrə ayrılmasında üç səviyyəni 
fərqləndirirlər: dialekt, yarımdialekt və milli ədəbi dil. (4,26) 
Dildə diferensiasiyanın güclənməsi ictimai istehsalın mürəkkəbləşməsi 
və bunun nəticəsində əməyin bölünməsi zamanı baş verir. Bu, özünü ən çox 
leksiya, xüsusilə terminologiya sahəsində göstərir. 
Hər peşə və sənət sahəsinin ehtiyacından xüsusi leksika yaranır. Peşə 
leksikası ilə yanaşı arqo, jarqon və s. üçün tipik leksika yaranır. Məsələn, 
tələbə, oğru, əsgər və s jarqonu leksikası... Dilin sosial diferensiasiyası 
adətən dilin leksikasına öz təsirini göstərir. Ancaq elə hallar da olur ki, dilin 
diferensiasiyası qrammatika sahəsinə də nüfuz edir. Məsələn, yapon və 
koreya dillərində danışığın formaları işlədilir. Koreya dilində felin xitab, 
nəzakət, hörmət, qaba və s. cavab formaları məlumdur. Bu dildə fellər 
söhbətin hansı mühitdə və şəraitdə aparılmasından, danışanın və qulaq 
asanın kim olmasından asılı olaraq dəyişir. Bu cür sosial diferensiasiya dildə 
xüsusi sinfi qrammatik quruluşun yaranmasına səbəb olmur. 
Üstqurum xarakterli hadisələrin dilə təsiri çox güclü ola bilər. Dilin 
inkişafından, onun cəmiyyətin vəziyyətindən asılı olduğundan danışarkən, 
üstqurumun dilə təsirindən danışmamaq olmaz. “Ümumi dilçilik” əsərində 
qeyd edilir ki, üstqurumun səciyyəsi müxtəlif dillərin taleyinə böyük təsir 
göstərə bilər. SSRİ xalqları dillərinin inkişafı və həmin hadisə üçün tipik 
olan proseslər: dilin ictimai vəziyyətinin genişlənməsi, üslubların inkişafı, 
müəyyən dil normalarının işlənməsi, lüğət tərkibinin təkmilləşməsi və s. 
bunun parlaq nümunəsi ola bilər. Bütün bunlar, nəticə etibarilə, müəyyən 
üstqurumun təsirinin yekunudur.(6,439) 
Əvvəllər yazısı belə olmayan bir sıra dillər milli ədəbi dil səviyyəsinə 
yüksəlmiş, azlıq təşkil edən xalqlar öz dillərində məktəb və mətbuat 
yaratmış, ədəbiyyat və incəsənəti öz milli dillərində inkişaf etdirmişlər. 
Yuxarıda qeyd etdiklərimiz bütün xalqların dilləri üçün səciyyəvi olan 
proseslərdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
143
Müəyyən şəraitdə din də dilin inkişafı və yayılmasında müəyyən rol 
oynaya bilər. Başqa bir haldır ki, hər bir dinin onun yayılmasına kömək edən 
dilə ehtiyacı var. Buna görə də din müəyyən bir dilin inkişafında maraqlıdır. 
Latın və ərəb dillərinin geniş yayılması bununla əlaqədardır. Din dilin 
inkişafı ilə əlaqədardır, belə ki, dinin yayılması həmin dini qəbul edən 
yaddilli xalqın dilinin inkişafına da təsir edir. Məsələn, islam dininin 
yayılması təsiri altında demək olar ki, bütün Şərq dillərinə çoxlu miqdarda 
ərəb sözləri və terminləri daxil olmuşdur. Bundan başqa, müqəddəs 
kitabların nəşri bir sıra xalqlar üçün yazı tarixinin başlanğıcına səbəb 
olmuşdur. Xristianlığın qəbulu və xristian müqəddəs kitablarının nəşri 
slavyan xalqlarının yazısını yaratmışdır. 
A.Axundov dilin inkişafının cəmiyyətlə, cəmiyyətin üstqurum 
səciyyəli hadisələri ilə bağlılığı haqqında danışarkən, bunun xüsusən dilin 
lüğət tərkibinə aid olduğunu göstərir. (1,103) Bu cəhətdən üstqurum olan 
dilin lüğət tərkibinə təsirini qeyd etmək olar. Məsələn, yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi ərəb dilinin islam dininin dili olması, islam dininin yayılması 
zamanı külli miqdarda ərəb sözlərinin müxtəlif dillərə – fars, azərbaycan, 
özbək və s. dillərin lüğət tərkibinə daxil olmasına səbəb olmuşdur. 
Müxtəlif ictimai cərəyan və görüşlər dilin səciyyəsinə təsir etmişdir. 
(6,438) İnqilab illərində (Rusiyada) jarqon və arqoya “proletariat dili” kimi 
münasibət tətbiq olundu. Bu, köhnə burjuaziya-ziyalı dilinin əksini təşkil edirdi. 
Bu cərəyanın müəyyən nəticələri oldu. İlk inqilabdan sonrakı illərdə ədəbi nitqə 
çoxlu miqdarda müxtəlif jarqon, arqo və provinsializmlər gəldi. Bir müddət 
keçdikdən sonra leksikanın bu layları bədii ədəbiyyata da daxil oldu. 
Üstqurum tipli hadisələrn dilə təsirindən danışanda, görkəmli yazıçıların, 
dramaturqların dilin inkişafındakı rolunu unutmaq olmaz. Hamıya məlumdur ki, 
çox sayda görkəmli yazıçı bu və ya başqa dilin inkişafına yeni nəfəs gətirmişlər. 
Məsələn, Puşkinin və bir sıra klassiklərin rus ədəbi ilinin, Vaqifin Azərbaycan 
ədəbi dilnin, Şota Rustavelinin gürcü ədəbi dilinin, Çoser və Şekspirin ingilis 
ədəbi dilinini yaranması və inkişafındakı rolu hamıya məlumdur. 
Danışıq dilinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində yaranan ədəbi dil özü 
danışıq dilinə əks-təsir göstərir. Belə ki, bir çox sözün, ifadələrin işlənməsi 
birinci dəfə hər hansı bir görkəmli yazıçının əsərlərində özünü göstərmişdir.
Cəmiyyətdə müxtəlif siniflərin və millətçilik mənafeyinin mövcudluğu 
da dilin inkişafına təsir edir. Mütəxəssislər göstərirlər ki, Hindistanda 
mövcud olan iki böyük dil – hind və urdu dilləri bir-birinə o qədər 
yaxındırlar ki, onları dil halında birləşdirmək çox asandır. Çünki qrammatik 
sistem eynidir, lüğət tərkibindəki sözərin böyük hissəsi ümumidir. Hind 
dilində sanskrit ünsürlərini, urdu dilində isə ərəb və fars ünsürlərini 
məhdudlaşdırmaq kifayət edirdi ki, bu iki dili bir dil halında formalaşdırmaq 
mümkün olsun. Ancaq bir zamanlar ingilis burjuaziyası və din xadimləri 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
144
üçün bu dillərin birləşməsi deyil, indiki dövrə qədər saxlanmış fərqlərin hər 
vasitə ilə qorunmasına çalışmaq sərfəli idi. 
Sənaye, kənd təsərrüfatı, texnika, elm və mədəniyyətin inkişafı dildə 
yeni anlayışlaırn, yeni məfhumların yaranmasına səbəb olur. Cəmiyyətin 
mədəni inkişafı dildə yeni anlayışların, yeni anlayışlar isə dildə yeni sözlərin 
meydana gəlməsini tələb edir. Yeni sözlər ilk növbədə sənaye, texnika və 
elmin müxtəlif sahələrinə aid olmaqla yaranır və bəzi köhnə terminlər öz 
mənasını dəyişir. Ayrılıqda hər elm sahəsində yaranan məfhumlardan asılı 
olaraq dilin lüğət tərkibi inanılmaz dərəcədə genişlənir. Yəni terminlərin 
yaranması ilə yanaşı, elmin inkişafının müasir səviyyəsi sayəsində mənanı 
artıq özündə əks etdirə bilməyən bəzi terminlərin itməsi ya da daralması baş 
verir.
Əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi ədəbi dildən daha çox 
istifadə olunması ilə nəticələnir. Bu da eyni zamanda məhəlli dialektlərin 
işlənmə dairəsinin daralması və ədəbi dilin üstünlük təşkil etməsi ilə 
müşahidə olunur. Məhz buna görə də bizim dövrümüzdə kitab leksikası adi 
danışıq leksikası ilə deyil, qəzet, çıxış və ya nitqlərin neytral, ümumişlək 
leksikası ilə qarşı-qarşıya qoyularaq daha çox qabardılır. 
Bundan əlavə, əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi zamanı neytral 
leksika qatının genişlənməsi bizim dövrümüzdə kitab və xüsusi leksikanın 
hesabına olur. Kitab leksikasının neytrallaşdırılması kitab və danışıq 
ünsürlərinin gündəlik üslübda bir-birinə qarşılıqlı keçməsi ilə izah edilə 
bilər. Neytrallaşdırma prosesinə birinci növbədə çoxmənalı sözlər məruz 
qalır. Təkmənalı sözlərdən ən çox dublet və neytral danışıq sinonimləri 
olmayanlar neytrallaşdırılır. 
Mədəni səviyyənin yüksəlməsi ədəbi dilin funksiyalarının artmasına 
gətirib-çıxarır. Ədəbi dilin funksiyasının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq, 
istər şifahi, istərsə də yazılı nitqin üslublarının artması, üslubların intensiv 
şəkildə diferensiallaşması hadisəsi baş verir. Yazılı nitqin inkişafı dilin 
strukturuna təsir edə bilər. Müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən sübut edilmişdir 
ki, bütün dillərdə tabeli mürəkkəb cümlənin inkişafı (intensiv) yalnız yazılı 
nitqin yaranması və inkişafı zamanı olur. 
Müxtəlif üslubların inkişafı ədəbi dilə çox böyük təsir göstərir. 
Azərbaycan dilində üslubların inkişafı ədəbi dilə təsir etdiyi halda, flektiv dil 
olan rus dilində sözdüzəltmə sisteminə təsir edir.
Vahid ədəbi dilin yayılmasında güclü rolu məktəb, teatr, kino, radio, 
televizya oynayır. 
Ədəbi dilin funksiyasının (böyük əhali kütləsi arasında) genişlənməsi 
və yayılması vahid orfoqrafik, orfoepik və qrammatik normaların tərtib 
edilməsini günün vacib məsələsi kimi qarşıya qoyur. Bu amilin mühafizəkar 
təsiri var. Müasir ədəbi dillərin qrammatik quruluşu və lüğət tərtibi yazısı 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
145
olmayan dillərin qrammatik quruluşu və lüğət tərkibinə nisbətən çox gec 
dəyişir. 
Nəhayət, mədəniyyətin inkişafı başqa xalqlarla əlaqələrin genişlən-
məsi və güclənməsi ilə bağlıdır. Dünyanın müxtəlif ölkələri arasında əlaqə-
nin məqsədi müxtəif elm sahələrində və texnikada əldə olunan təcrübə 
mübadiləsidir. Bu əsasda da beynəlmiləl söz və terminlər çoxalır. Texniki və 
elmi ədəbiyyatın tərcümə olunması dilin sosial təbəqələrində ümumi üslubi 
xüsusiyyətlərin yaranmasına gətirib-çıxarır.
ƏDƏBİYYAT 
1.
Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı, 1988, s.103 
2.
Rəcəbov Ə.Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı, 1993 
3.
Галкина-Федорук Е.М. Язык как общественное явление. М.1954, s.5 
4.
Жирмунский В.М. Проблема социальной дифференциации языков. 
Язык и общество, М., 1968 
5.
Кузнецов П.С. Русская диалектология. М., 1951 
6.
Общее языкознание (формы существования, функции, история 
языка). М., 1970
7.
Чикабова А.С..Введение в языкознание. М.,1956, s.31 
8.
Ярцева В.М. Проблема связи языка и общества в современном 
зарубежном языкознании. – Язык и общество. – М: Наука, 1968 
Н.Алекперова 
Зависимость развития языка от состояния общества 
Резюме 
Язык является одним из важных средств общения между людьми. 
Это – общественное явление, поскольку оно способствует человеческому 
взаимодействию. Коммуникативная функция языка определяет его 
зависимость от общества. Язык присущ только людям, его судьба тесно 
связана с судьбой общества. Социум не может жить и развиваться без 
языка.
Связь между языком и обществом существует испокон веков. Эта 
взаимосвязь является достаточно сложной и многосторонней.
Язык может существовать только в обществе, его судьба непосредс-
твенно связана с судьбой общества, общество не в состоянии жить и 
развиваться без наличия языка.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
146
В статье говорится о зависимостьи развития языка от состояния 
общества. При характеристике языка как общественного явления следует 
принять во внимание то, что изменения в языке непосредственно зависят 
от уровня развития человеческого общества. Конечно, это качество 
характерно и другим процессам, поддерживающим развитие общества.
Однако эти процессы в определенном смысле отражают изме-не-
ния, происходящие в обществе. Что касается языка, то он отождес-
твляет изменения в обществе в более крупном плане, на всех уровнях 
развития общества.
N.Alekperova 
Dependence of language development on society status 
Summary 
Language is the most important communication tool between people. 
As means of communication, language is a pillor of society, since it helps 
people to communicate with each other, and people are the foundation of 
society. The communicative function of language is determined by its 
dependence on society. Language exists only in society, the fate of language 
is related to the fate of community, the community can neither survive nor 
develop without language.
Since ancient times, there has been a connection between language and 
society. The connection between them is extremely multi-faceted and 
complex. Language exists only in the society; the fate of language is related 
to the fate of community. The community can neither survive nor develop 
without language.
The article talks about dependence of language development on society 
status.When talking about social character of language, we should not ignore 
the dependence of its changes on human society. 
However, this feature can be found in other events that serve the 
society. However, these events reflect the changes in society to certain 
degree. Although language reflects changes in wider range on its all levels. 
Rəyçi: Lamiyə Rəhimova 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
147
AYSEL ƏHMƏDOVA 
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
Doktorant, kiçik elmi işçi 
ORXON ABİDƏLƏRİNDƏKİ SÖZ YARADICILIĞI 
PROSESLƏRİNİN TƏDQİQİ 
Açar sözlər:
qədim türk dili, söz yaradıcılığı, sözdüzəldici şəkilçilər, mü-
rəkkəb sözlər, araşdırmalar 
Ключевые слова:
древнетюркский язык, словообразование, словооб-
разовательные аффиксы, сложные слова, исследования 
Keywords:
Old Turkic language, word-formation, derivational suffixes, 
compound words, researches 
Orxon abidələrinin oxunması, tərcüməsi və nəşri işindən sonra 
tədqiqatçılar abidələrin dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə də yönəlmişlər 
və bu sahədə xeyli işlər görmüşlər. Bu tədqiqatlarda abidələrdəki söz 
yaradıcılığına da toxunulmuşdur. 
Qədim türk yazılı abidələrinin dilinə həsr olunmuş tədqiqatlardan biri 
A. fon Qabenin “Alttürkische grammatik” (“Qədim türk dilinin qram-
matikası” – 1941) əsəridir ki, 1988-ci ildə türk dilində “Eski Türkçenin 
grameri” adı altında çap olunmuşdur. Burada qədim türk dilinin dialektləri, 
qədim türk abidələrinin yazıldığı əlifbalar barədə məlumatlar verimişdir. 
Kitabın əsas hissəsi qədim türk dilinin fonetikası, söz yaradıcılığı, 
morfologiyası və sintaksisinə həsr olunmuşdur. Sonra isə qədim türk yazılı 
abidələrdən mətn nümunələri təqdim olunmuş və abidələrin sözlüyü tərtib 
edilmişdir. Burada söz yaradıcılığına dair verilən məlumat sözdüzəldici 
şəkilçilərin müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Burada verilən sözdüzəldici 
şəkilçilərin qədim türk abidələrindəki işlənmə məqamları ilə yanaşı, 
şəkilçilərin tarixi və etimologiyası ilə bağlı da fikirlər irəli sürülmüşdür. 
Qədim türk dilinə həsr olunmuş əsərlərdən biri də Marsel Erdalın “A 
grammar of Old Turkic” (“Qədim türk dilinin qrammatikası” – 2004) adlı 
kitabıdır. Burada qədim türk dili haqqında geniş məlumat verilmiş, onun 
fonetik xüsusiyyətləri, səs tərkibi dərindən araşdırılmış, morfoloji və sin-
taktik quruluşunun müxtəlif sahələrinə aid xüsusiyyətlər təhlil olunmuşdur. 
Kitabda qədim türk dilində işlənmiş bəzi sözdüzəldici şəkilçilər də qeyd 
olunmuşdur. 
M.Erdalın qədim türk dilində söz yaradıcılığına həsr olunmuş əsas 
kitabı 1991-ci ildə iki cilddə nəşr edilmiş “Old Turkic Word Formation. A 
Functional Approach to the Lexicon” (“Qədim türk dilində söz yaradıcılığı. 
Leksikaya funksional yanaşma”) adlı kitabıdır. Burada qədim türk yazılı 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
148
abidələrində söz yaradıcılığı üsullarından bəhs olunmuş, əsas yer abidələrin 
dilində ən məhsuldar söz yaradıcılığı üsulu olan morfoloji üsula verilmiş, hər 
bir sözdüzəldici şəkilçi barədə məlumat verilmiş və həmin şəkilçilərlə 
düzəlmiş sözlər bir növ lüğət şəklində təqdim edilmişdir. Kitabda düzəltmə 
sözlərə verilən nümunələrin seçilməsində, əsasən, C.Klousonun 1972-ci ildə 
nəşr etdirdiyi lüğətinin və 1969-cu ilə aid “Qədim türk lüğəti”nin material-
larına əsaslanılmışdır. 
Abidələrin dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində T.Tekinin xidmətləri 
xüsusi qeyd olunmalıdır. O, “A grammar of Orkhon Turkic” (Orxon 
türkcəsinin qrammatikası” – 1968) və “Orhon Türkçesi grameri” (“Orxon 
türkcəsi qrammatikası” – 2003) adlı kitablarında Orxon-Yenisey abidələrinin 
dil xüsusiyyətlərini incələmişdir. Burada abidələrin yazılışı, səs tərkibi, söz 
yaradıcılığı, morfoloji xüsusiyyətləri və sintaktik quruluşundan geniş şəkildə söz 
açılmışdır. Bunlarla yanaşı, Orxon-Yenisey abidələrinə aid mətn nümunələri də 
əks olunmuş, abidələrin sözlüyü təqdim edilmişdir. Burada da abidələrdəki 
sözdüzəldici şəkilçilər özünə yer tapmış, hər bir şəkilçi vasitəsilə düzəlmiş 
sözlər qeyd olunmuşdur. 
Cengiz Alyılmaz “Orhun yazıtlarının söz dizimi” (“Orxon abidələrinin 
sintaksisi” – 1994) adlı dissertasiyasında Orxon abidələrinin sintaktik quruluşu 
ilə yanaşı, abidələrin fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlərini haqqında da 
geniş araşdırma aparmışdır. C.Alyılmaz burada abidələrin dil xüsusiyyətlərinə 
fərqli bir yanaşma ilə – anlayışların işarələnməsi baxımından yanaşmışdır. 
Başqa sözlə, abidələrdəki dil vahidlərini ayrıca bir məfhum ifadə edib-
etməməsinə əsasən müəyyənləşdirmişdir. Burada da abidələrdə sözdüzəldici 
şəkilçilər vasitəsilə düzəlmiş sözlərdən danışılmış, mürəkkəb sözlərə dair də 
qeydlər aparılmışdır. 
Rusiyada qədim türk yazılı abidələrinin dil xüsusiyyətlərinin öyrənilmə-
si sahəsində aparılan tədqiqatlar arasında V.M.Nasilovun, V.Q.Kondratyevin və 
A.N.Kononovun adlarını çəkə bilərik. 
V.M.Nasilov “Язык орхоно-енисейских памятников” (“Orxon-Ye-
nisey abidələrinin dili” – 1960) adlı kitabında abidələrin, əsasən, qrammatik xüs-
usiyyətlərini diqqət mərkəzinə qoymuşdur. V.M.Nasilov Orxon-Yenisey abidə-
lərində söz yaradıcılığının yalnız qrammatik üsulunu göstərmiş və ayrı-ayrı 
sözdüzəldici şəkilçilərin işlənmə xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdir (13, 17-23). 
V.Q.Kondratyevin bu sahəyə dair əsərlərindən 1970-ci ildə nəşr 
olunmuş “Очерк грамматики древнетюркского языка” (“Qədim türk dili 
qrammatikasının oçerki”) və 1981-ci ildə nəşr olunmuş daha böyük həcmli 
“Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности 
VIII-XI вв” (“VIII-IX əsr qədim türk yazısı abidələri dilinin qrammatik 
quruluşu”) adlı kitabları göstərmək olar ki, burada da abidələrin qrammatik 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə üstünlük vermişdir. Hər iki kitabda qədim 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
149
türk yazılı abidələrinin dilində işlənmiş sözdüzəldici şəkilçilərə də müraciət 
olunmuşdur. 
A.N.Kononovun “Грамматика языка тюркских рунических памя-
тников (VII-IX вв.)” (“Türk runik abidələrinin qrammatikası (VII-IX 
əsrlər)” – 1980) adlı monoqrafiyası bu sahədə sonralar aparılmış tədqiqatlar 
üçün bir növ bünövrə rolu oynamışdır. Burada abidələrin tapılması, 
oxunması, tədqiqi, yerləşməsi, təsnifi, əlifbanın meydana çıxması, abidələrin 
fonoloji və qrammatik quruluşu, söz yaradıcılığı araşdırılmışdır. Abidələrin 
morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş bölmələrdə daha geniş 
məlumat əksini tapmışdır. Kitaba abidələrdə işlənmiş antroponim, toponim, 
etnonim, termin və tərcümə olunmayan sözlərin siyahısı da əlavə edilmişdir. 
A.N.Kononov qədim türk abidələrində söz yaradıcılığına daha geniş 
nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Məsələn, o, isimlərdə söz yaradıcılığı üsullarını 
aşağıdakı kimi göstərir: 
a) şəkilçili üsul (morfoloji üsul); 
b) mürəkkəbləşmə (sintaktik üsul); 
c) substantivləşmə (sintaktik-morfoloji üsul); 
ç) fonetik üsul; 
d) kalka (10, 83). 
A.N.Kononov kalka üsuluna aşağıdakı nümunələri verir: 
yaşıl ügüz
– 
Xuanxe “sarı çay”, 
yençü ügüz
– Yaksart “inci çayı”, 
Ton͂
ukuk
– Yuançjen 
(Çin dilində) “böyük-dəyərli” (10, 105). Bunların hansının (qədim türk 
dilindəki, yoxsa digər dillərdəki variantların) daha ilkin olduğunu söyləmək 
çətindir. Məsələn, İkinci Göytürk İmperatorluğunun vəziri Tonyukukun 
adının Çin dilindən alınmış olduğunu söyləmək çətindir. Mümkündür ki, Çin 
mənbələrində bu görkəmli şəxsiyyətində adı mənasına uyğun heroqliflərlə 
verilmiş və həmin heroqliflərin Çin dilindəki oxunuşu Yuançjen olmuşdur. 
T.Tekin 
Tonyukuk
sözünü 
tun
“ilk doğulmuş, ilk, birinci” + 
yugruş
“vəzir” > 
“ilk vəzir, baş vəzir” kimi izah etmişdir (17, 25). Birinci sözün mövcudluğu 
belə bir fakt təsdiqləyir: “XI əsrdə türk ailəsinin ilk övladı “tün oğul, tün qız” 
adlandırdı (6, 133). Buradakı 
tün
sözü T.Tekinin 
tun
şəklində verdiyi sözün 
fonetik variantı ola bilər. 
A.N.Kononov fonetik üsula aid aşağıdakı nümunələri verir: 
1) Ön sıra samitləri ilə arxa sıra saitlərinin bir-birini əvəzləməsi: 
eçü 
~ eçi ~ içi
sözləri böyük qohumların kişi xəttini ifadə edir: “böyük qohum”, 
“böyük qardaş”, “əmi”, 
eça ~ aça ~ açı
sözləri isə böyük qohumların qadın 
xəttini bildirir: “ana”, “böyük bacı”; 
aba 
sözü “böyük kişi qohum” 
mənasında, 
ebä
sözü isə “böyük qadın qohum” mənasında işlənir; 
kart 
sözü 
“qoca”, 
kurtka
sözü isə “qarı” anlamını ifadə edir; 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
150
2) Kar samitlərlə cingiltili samitlərin bir-birini əvəzləməsi: 
apa
sözü 
“nəsildəki böyük qadın” mənasında, 
aba
sözü isə “nəsildəki böyük kişi” 
mənasında qeydə alınmışdır; 
3) 
ŋ > n/ğ, g (> v, y)
samitlərinin bölünməsi: 
yaŋak ~ yaŋğak
variantları “tərəf”, 
yanak
variantı “yanaq”, 
ya-n
forması “tərəf”, 
ya-q
forması 
isə “uc” mənasında işlənmişdir (10, 103-104). 
A.N.Kononovun göstərdiyi sözlərdə fonetik dəyişmələrin məna 
dəyişikliyinə səbəb olduğu görünsə də, buradakı söz yaradıcılığı prosesini 
yalnız Orxon-Yenisey abidələrinin dili əsasında müəyyənləşdirmək mümkün 
olmur. Belə ki, 
eçi, eçü
sözləri Orxon-Yenisey abidələrinin dilində işlənmiş 
və “əmi” mənası ifadə etmişdirsə də, qalın saitli və qadın xətti ilə qohumluğu 
bildirən sözlərə burada rast gəlinmir. Digər tərəfdən, 
apa
sözü yenə də kişi 
xətti ilə qohumluğu ifadə etsə də, cingiltili samitli variant abidələrdə öz 
əksini tapmamışdır. Eyni sözü 
yaŋak
leksemi üçün də söyləmək olar. 
Q.Aydarov Orxon abidələrinin öyrənilməsinə həsr olunmuş bir neçə 
kitabın müəllifidir: “Язык Орхонского памятника Бильге-кагана” (“Bilgə 
kağan Orxon abidəsinin dili” – 1966), “Язык орхонских памятников 
древнетюркской письменности” (“Qədim türk yazılı Orxon abidələrinin 
dili” – 1971) və “Язык памятников древнетюркской письменности (V-VIII 
вв.)” (“Qədim türk yazısı abidələri (V-VIII əsrlər)” – 1986). Müəllifin bu 
kitablarında Orxon abidələrinin linqvistik tədqiqinə, əsasən, onların leksik və 
qrammatik quruluşuna dair məlumatlara yer verilmişdir. Digər qrammatik 
tədqiqatlarda olduğu kimi burada da düzəltmə və mürəkkəb sözlərdən 
danışılmışdır. 
Azərbaycanda qədim türk yazılı abidələrinin qrammatik xüsusiyyətləri 
Ə.Şükürlü, Y.Məmmədov, Y.Əliyev, Ə.Rəcəbli, N.Xudiyev və b. tərəfindən 
tədqiq olunmuşdur. 
Əlisa Şükürlünün “Qədim türk yazılı abidələrinin dili” (1993) adlı kitabı 
bu sahəyə aid yazılmış ilk dərsliklərdən biridir. Burada qədim türk yazılı 
abidələrinin təsnifi, yerləşməsi, tapılması və tədqiqi tarixi, qədim türklərin tarixi, 
göytürk əlifbası barədə məlumatlar verilmiş, qədim türk yazılı abidələrinin dil 
xüsusiyyətləri geniş şəkildə izah olunmuşdur. Burada qədim türk abidələrindən 
nümunələr də təqdim olunmuşdur. 
Əlisa Şükürlü burada söz yaradıcılığına xüsusi yer ayırmamışdır. 
Lakin o, nitq hissələrindən danışarkən hər bir nitq hissəsinin quruluşca 
növlərini təqdim etmişdir. 
Ə.Şükürlünün yanaşmasını digər tədqiqatçıların yanaşmalarından 
fərqləndirən cəhət onun düzəltmə söz adı altında verdiyi nümunələri iki qru-
pa – morfoloji və sintaktik yolla əmələ gələn düzəltmə sözlərə bölməsidir 
(16, 82). Buradan aydın olur ki, müəllif düzəltmə söz dedikdə ümumiyyətlə 
söz yaradıcılığı nəticəsində meydana çıxmış sözləri nəzərdə tutur və onları 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
151
sadə sözlərə qarşı qoyur. Deməli, müəllif söz yaradıcılığının iki üsulunu 
(morfoloji və sintaktik üsullar) qəbul edir. 
Ə.Şükürlünün sintaktik yolla əmələ gəlmiş düzəltmə feillərlə mürək-
kəb feil anlayışlarını fərqləndirməsi (16, 115, 117) çaşqınlıq yaradır. Bizcə, 
Ə.Şükürlü sintaktik yolla düzəlmiş düzəltmə feillər dedikdə söz anlayışına, 
mürəkkəb feillər dedikdə isə söz birləşməsi anlayışına daha yaxın olan 
vahidləri nəzərdə tutur. Müəllif özü də mürəkkəb feil adlandırdığı vahidlərin 
“feili birləşmələr” olduğunu qeyd edir (16, 117). 
Nizami Xudiyevin 2015-cil ildə yazdığı “Qədim türk yazılı abidələri-
nin dili” adlı dərsliyi də Ə.Şükürlünün kitabına yaxın quruluşda yazılmış, 
əlavə məlumatlarla genişləndirilmiş və ali məktəblərdə qədim türk dilinin 
tədrisində istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur. Burada da söz yaradıcılığı 
məsələlərinə az da olsa yer verilmişdir. 
Yunis Məmmədov “Orxon-Yenisey abidələrində adlar” (I hissə – 
1979, II hissə – 1981) adlı kitablarında adlara daxil olan nitq hissələrinin 
(isim, sifət, say, əvəzlik) Orxon abidələrindəki leksik və qrammatik 
xüsusiyyətlərindən danışmış, onların qrammatik quruluşunu təqdim edərkən 
bu sözlərin düzəlməsində iştirak etmiş sözdüzəldici şəkilçilər və abidələrin 
dilində işlənmiş mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsi barədə məlumatlar 
vermişdir. 
Əbülfəz Rəcəblinin “Göytürk dilinin leksikası” (2004) adlı kitabı da 
göytürk abidələrinin lüğət tərkibinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Müəllif 
kitabın bir hissəsini göytürk abidələrindəki söz yaradıcılığı üsulları barədə 
məlumatlara ayırmışdır. 
Ə.Rəcəbli Orxon-Yenisey abidələrində söz yaradıcılığını ayrıca 
tədqiq etmiş, bu məsələyə həsr olunmuş doktorluq dissertasiyası əsasında 
“Глаголообразование в языке Орхоно-Енисейских памятников” (“Orxon--
Yenisey abidələrində feil düzəltmə” – 2009) adlı kitabını çap etdirmişdir. Bu 
kitabda abidələrin dilində addan düzəlmiş feillər, feilin qrammatik məna növləri, 
feil tərzləri və mürəkkəb (tərkibi) feillər barədə məlumat verilmişdir. 
Əbülfəz Rəcəblinin fikrincə, Orxon-Yenisey abidələrinin dilində söz 
yaradıcılığının aşağıdakı üsulları olmuşdur: 
1) leksik üsul; 
2) morfoloji üsul; 
3) sintaktik üsul; 
4) fonetik üsul (15, 149). 
Ə.Rəcəblinin söz yaradıcılığının fonetik üsuluna verdiyi nümunələrin 
əksəriyyəti Orxon-Yenisey abidələrinin dilini müasir türk dilləri ilə 
müqayisə etmək nəticəsində müəyyən olunur ki, bunu da abidələrin dilində 
fonetik üsulun mövcudluğu kimi deyil, dilin tarixi inkişafı ərzində baş verən 
fonetik dəyişiklik və inkişaf kimi izah etmək lazımdır. Müəllifin fonetik 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
152
yolla söz yaradıcılığı nümunəsi hesab etdiyi sözlərə 
kör
və 
köz
sözləri 
daxildir (15, 152). Hər iki söz abidələrin dilində işlənmişdir, məna və fonetik 
yaxınlığa malikdir. Bu sözlərin yaranmasını 
r>z
(yaxud 
z>r
) səs dəyişməsi 
kimi izah etmək olar. Ancaq burada başqa bir ehtimal da irəli sürmək olar və 
Ə.Rəcəbli də bu fikri bildirmişdir: hər iki söz eyni bir kökdən – 
kö
kökündən 
yaranmış ola bilər. Bunu qəbul etsək, onda 
r 
və 
z
sözdüzəldici şəkilçilər 
sayıla bilər, yəni bu sözlər fonetik deyil, morfoloji üsulla yaranmış sözlər 
adlandırıla bilər. Müəllifin bu üsulla yaranmış sözlərə verdiyi nümunələrdən 
digəri isə qədim türk dilindəki 
sı-
“sındırmaq” və müasir türk dillərindəki 
sın-
feilləridir (15, 155). İkinci sözün Orxon abidələrində işlənməməsi bu 
nümunəni də bizim tədqiqatımızdan kənarda qoyur. Həmçinin sözlərin 
mənaları da təsdiq edir ki, ikinci sözdəki 
-n
sözə əlavə olunmuş qayıdış növ 
şəkilçisidir. 
Orxon abidələrinin lüğət tərkibinin öyrənilməsi sahəsində aparılmış 
tədqiqatlardan biri kimi Aqşin Məmmədovun “Orxon-Yenisey abidələri və 
Azərbaycan dili (leksika)” (2003) adlı namizədlik dissertasiyası əsasında 
hazırlayıb 2015-ci ildə çap etdirdiyi “Tarixi yaddaş milli dil güzgüsündə: 
qədim türk abidələrinin leksikası və Azərbaycan dili” kitabıdır. Burada 
qədim türk abidələrinin leksikası ilə yanaşı, abidələrdəki söz yaradıcılığı 
üsulları barədə də məlumat verilmiş və bunlar Azərbaycan dili ilə müqayisə 
olunmuşdur. Kitabda qədim türk yazılı abidələrində onomastik vahidlərin də 
təqdim olunması diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərdəndir. 
Aqşin Məmmədov qədim türk abidələrində söz yaradıcılığının 
aşağıdakı üsulları haqqında danışmışdır: 
1) Leksik-semantik yolla söz yaradıcılığı. Müəllif konversiyanı da 
buraya daxil etmiş və onun 4 növünü göstərmişdir: 
a) morfoloji-sintaktik konversiya – söz morfoloji əlamətlər qəbul 
edərək aid olduğu nitq hissəsini dəyişir; 
b) sintaktik konversiya – söz heç bir morfoloji dəyişikliyə uğramadan 
başqa nitq hissəsinə keçir; 
c) semantik-sintaktik konversiya – buraya həm isim, həm də sifət 
kimi işlənən sözlər daxil edilir; 
ç) semantik konversiya – söz aid olduğu nitq hissəsi ilə əlaqəsini 
tamamilə itirir, yeni nitq hissəsinə çevrilir; 
2) Morfoloji yolla söz yaradıcılığı; 
3) Sintaktik yolla söz yaradıcılığı (12, 157-185). 
Yuxarıdakı məlumatlardan da göründüyü kimi Orxon abidələrində 
söz yaradıcılığı üsulları əsasən qədim türk abidələrinin leksik və qrammatik 
quruluşuna dair aparılan tədqiqatlarda öyrənilmiş olsa da, xüsusən sonrakı 
dövrlərdə abidələrdəki söz yaradıcılığı üsullarının müstəqil şəkildə 
öyrənilməsi də diqqət mərkəzindədir. Belə araşdırmalarda abidələrdə söz 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
153
yaradıcılığı dedikdə, əsasən, morfoloji və qismən sintaktik üsuldan söhbət 
açılmış, sözdüzəldici şəkilçilər və onların işlənmə məqamları geniş şəkildə 
öyrənilmişdir. Bir qədər sonrakı dövrlərdə Orxon abidələrindəki digər söz 
yaradıcılığı üsullarına (leksik-semantik üsul, konversiya) toxunulmağa 
başlanılmışdır. 
Ədəbiyyat 
1.
Alyılmaz C. Orhon Yazıtlarının Söz Dizimi: Doktora tezi. Erzurum, 
1994, 379 s. 
2.
Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской 
письменности. Алма-Ата: Наука, 1971, 380 с. 
3.
Erdal M. Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the 
Lexicon. 2 Vols. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991, 847 pp. 
4.
Erdal M. Old Turkic Grammar. Leiden: Brill, 2004, 575 pp. 
5.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. 
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1988, 313 s. 
6.
Həsənli-Qəribova Ş. XI-XII əsrlər türk dillərinin etnoqrafik leksikası. 
Bakı: Avropa, 2015, 328 s. 
7.
Xudiyev N. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Elm və təhsil, 
2015, 596 s. 
8.
Кондратьев В.Г. Очерк грамматики древнетюркского языка. 
Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1970, 64 с. 
9.
Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников 
древнетюркской письменности VIII-XI вв. Ленинград: Издательство 
Ленинградского университета, 1981, 191 с. 
10.
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников 
(VII-IX вв.). Ленинград: Наука, 1980, 256 с. 
11.
Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. Bakı: APİ-nin nəşri, 
1981, 110 s. 
12.
Məmmədov A. Tarixi yaddaş milli dil güzgüsündə (Qədim türk 
abidələrinin leksikası və Azərbaycan dili). Bakı: ADMİU-nun nəşriyyatı, 
2015, 292 s. 
13.
Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. Москва: 
Издательство Восточной литературы, 1960, 86 c. 
14.
Раджабли А. Глаголообразование в языке Орхоно-Енисейских 
памятников. Баку: Нурлан, 2009, 339 с. 
15.
Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin leksikası. Bakı: Nurlan, 2004, 428 s. 
16.
Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Maarif, 1993, 336 s. 
17.
Tekin T. Tonyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg, 1994, 74 s. 
18.
Tekin T. Orhon türkçesi grameri. İstanbul, 2003, 272 s. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
154
Aysel Ahmadova 
Researches on the word-formation processes in Orkhon Inscription 
Summary 
The history of investigation of the linguistic features of Orkhon 
Inscriptions is quite rich. There have been a lot of scientific researches 
concerning the language of these inscriptions. However, most turkologists 
began to explore the word-formation processes in Orkhon Inscriptions 
relatively later. The first thoughts on the word-formation in Inscriptions 
began to be given in the grammars dedicated to the language of Old Turkic 
written monuments. This includes the works of A.N.Kononov, A. von 
Gabain, T.Tekin, etc. But it does not mean that separate researches have not 
been made on the word-formation processes in these Inscriptions. M.Erdal, 
E.Rajabli and some other linguists wrote special monographs on this very 
subject. The classification and explanation of word-formation processes are 
the main subjects of these books. 
Айсель Ахмедова 
Исследования словообразовательных процессов в орхонских 
памятников
Резюме 
История изучения лингвистических свойств орхонских памят-
ников довольно богато. Было много научных исследований, касаю-
щихся языка этих памятников. Тем не менее, большинство тюркологов 
начали исследовать словообразовательные процессы в орхонских па-
мятников относительно позже. Первые мысли о словообразовании в памя-
тниках стали даваться в грамматиках, посвященных языку древнетюркс-
ких письменных памятников. Сюда входят работы А.Н.Кононова, А. вон 
Габена, Т.Текина и т.д. Но это не значит, что не были сделаны отдельные 
исследования о словообразовательных процессов в памятниках не было 
делано. М.Эрдал, А.Раджабли и некоторые другие лингвисты написали 
специальные монографии по этому вопросу. Классификация и объяснение 
словообразовательных процессов являются основными предметами этих 
книг. 
Rəyçi: Möhsün Nağısoylu 
Akademik 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
155
RƏFAİL HEYDƏROV,
SEVİNC ƏLİYEVA
Lənkəran dövlət universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ -ACAQ,- ƏCƏK 
KOMPONENTİ HAQQINDA 
Açar sözlər:
Azərbaycan, dil, suffiks, morfem, komponent, affiks
Ключевые слова:
Азербайджан, язык, суффикс, морфем, компонет, 
аффикс. 
Key words: 
Azerbaijan, language, component, suffix,morpheme, affix.
İnsan üçün həyatda məşğuliyyət çoxdur. Ən maraqlı məşğuliyyət söz 
oyunudur. Dilçi olanın sənəti söz və sözləri araşdırmaqdır. Dil tarixi xalqın 
tarixi ilə bağlıdı. Sözlə işləmək üçün Azərbaycan dilinin bütün incəliyini 
bilməklə yanaşı, Azərbaycanda yaşayan etnik dillərindən də xəbəri olmalıdır. 
Dilləri bilmək, hər bir tədqiqatçı üçün vacibdir, belə ki, sözün necə, nə cür 
formalaşmasını dərk edərək, mənşəyini dəqiqləşdirərək, mənasını aça bilər 
və dil mexanizmini öyrənməklə dilin sirlərini seçə bilər. 
Məlumdur ki, dil konkret olaraq insana bağlıdır, belə ki, səsdən sözə 
doğru inkişaf edən dil mənaları genişlənir və yeni qollar, semantik qollar 
açır, cəmiyyətdə formalaşdırır. Cəmiyyətdə formalaşan dil, artıq fərdin 
dilindən asılı olmur, əksinə, hər bir fərd cəmiyyətdə formalaşan dilə tabe 
olur və dilin qanunları ilə yaşayır və get-gedə formalaşmış dilin qanunlarını 
dərk edərək ona (dilin bu və ya digər qaydalarına) münasibət bildirilir, çünki 
yaranmış dildə yeniləşmə prossesi tələb olunur və onları açmaq,yenidən 
tarixən leksik və semantik xüsusiyyətlərini itirmiş arxaik sözləri bərpa etmək 
lazım gəlir. Bu məsələdə şəkilçilərin üzərinə məsuliyyət düşür, belə ki, 
komponent və bundan da daha çox qədim olan şəkilçilərin tarixi ilk insan 
cəmiyyəti ilə bağlı olduğunu araşdırmalar vasitəsi ilə üzə çıxır. Əyani olaraq 
bir neçə şəkilçi kimi dilimizdə tanınan (əslində şəkilçi yox, komponent olan) 
morfemlərdən söz açaq. Azərbaycan dilçiləri yazırlar ki, 
-acaq 
morfemi feildən 
isim düzəldən şəkilçi hesab olunur və özü də məhsuldar şəkilçi sırasına daxildir 
və 
-əcək
şəkilçisi ilə paralel verilir. İlk növbədə bildirməliyik ki, bunların, yəni 
–acaq, -əcək
morfemləri bir-birlərindən fərqlidir, tərkibləri mürəkkəbdir, iki 
sözdən (isim və feildən) yaranmışlardılar və bunları şəkilçi hesab etmək olmaz, 
onlar komponentdilər. 
Ə(l)cək
morfemi haqqında ayrıca məqalə “Filologiya 
məsələləri” jurnalının 2 №-li sayında işıq üzü görüb. Məqalə “Azərbaycan 
dilində 
-cək
komponentinin linqvistik təhlili” adlanır. Məqalədə qeyd olunur 
ki, 
-cək<çəkmək
feilindən yaranmış və Azərbaycan dilinin bir çox 
sözlərində iştirak edir: 
əlcək, əl(ə)cək,
ləcək, böcək, milçək, ağbirçək, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
156
göyçək, dibçək, bürüncək
və bu sıraya 
san+caq
düşür.Belə ki, sözün kökü 
elə sancmaq feilindədir. Bu söz tarixən isim kimi işlənib və ilkin mənası 
“bayraq” mənasını bildirib.Amma ilkin leksik mənası feil ilə bağlıdır, yəni 
hər hansı bir ucu iti əşyanı yerə sancmaq, sancıb bərkitmək anlamını bildirir. 
Ümumən, tarixən isimlərin kökündə feil durmuşdur. Diqqət edək: 
–cək
feidən isim düzəldən komponent təkin: 
yelləncək, tüpürcək, bürüncək, 
körpəcək
(yana qoyulan xırda yastıq), 
əmcək, siləcək 
və bir də 
sil(l)əcək
. Bu 
komponentlər ilk baxışda çox aldadıcıdır, məsələn
: qanacaq
qan 
və 
a+caq
ünsürü ilə birləşir.Əslində bu söz feilin məsdərlərindən dü-
zəlib – 
qan+maq
və 
qanacaq
gələcək zaman kimi də işlənir, məsələn: ”Ana 
darıxma, Arif də vaxt gələr qanacaq”. Bu mənadan başqa tərbiyə anlamında 
da işlənə bilir: 
Arif qanacaq sahibidir
və s. Deməliyik ki, 
qanacaq
sözünü 
morfemlərə ayırsaq, 
-caq
mənasın itirmiş şəkilçi , 
-qana
feilin əsasıdır və 
burada komponent kimi iştirak edən 
(o)caq
və ya 
(od)caq
sözünün qalığıdı, 
feilin əsasını göstərir 
(qan+a)
və sözündə kökü 
qan
-dır, 
qanmak
sözünə 
gəldikdə bu söz iki morfemdən –
mak
(feilin məsdər şəkilçisi) və feilin kökü 
qan-
ünsürlərindən ibarətdir
. “A”
ünsürü isə zamanla əlaqədar olduğundan, 
sözə istər-istəməz daxil olunur. Bura 
yanmaq
feilinin gələcək zamanında 
desək, həmin 
“-a-“
ünsürü özünü göstərəcək: 
yan-a-caq
və ya 
çapmaq>çapacaq
və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 
-əcək, -acaq 
morfemi 
ilə bir sırada dura bilməz, amma söz yaradıcılığında morfem bölgüləri oxşardır: 
siləcək < silmək, təpəcək < təpmək, gələcək < gəlmək, söykənəcək < 
söykənmək 
və s. Amma 
-ocaq >< - acaq
morfeminə gəldikcə, ilk baxışda bu 
sözün kökü 
ocaq
sözünə bağlanır > 
yan(an) ocaq 
timsalında. Bu sözün leksik 
və semantik mənaları çoxşaxəlidir. Məsələn: 
ocaq
- həyət-bacaqa xörək 
bişirmək üçün ayrılan yer; 
ocaq
– yatdığın, yaşadığın ,isindiyin ev və yurd 
mənasında da işlənilir. Bu söz rus dilinə türk mənşəli söz kimi də keçib. Ruslar 
buna 
очаг
deyirlər və azərbaycan dilində olan leksik və semantik mənalarda 
işlənir
. “Это наш родной очаг – Bu bizim doğma yurdumuzdu
.” Deməliyik 
ki,
acaq
ünsürü iki sözdən 
yaranmış
komponentdir: 
o(d)+caq< 
caq+maq
(yandırmaq) və düşünürük ki, bu sözün fonetik variantı 
çaxmaq
da 
ola bilər: 
ildırım çaxdı
və 
çaxdı
sözündə 
od
ilə 
qığılcımla
əlaqədar mənası var 
.Bundan əlavə bu sözdə “istilik, hərarət, yurd, el, ev” mənalarının kəsb 
etməsinin şahidi oluruq. Elə sözlərdə var ki, 
-caq
komponenti daha geniş 
aydınlıqla “istilik” məfhumu bildirir. Məsələn
, qu+caq
bu sözün birinçi 
tərəfi 
qu(c)-
sözü qısaldılmış,”qoynunda isidilən, bükülən qollar arasında 
canlı bir şey” nəzərdə tutulur.Amma 
bu+caq
sözünün yaranmasını təxminən 
bu//büfeilindən ola bilər və söz üç komponentdən (
bur+un-
caq)
ibarətdir.Buradakı -
caq
“yer,hissə” mənasındadı və bir də 
bürüncək
ifadəsinə nəzər salsaq,başqa mənzərə ilə rastlaşırıq.Amma digər yanaşmada 
ola bilər 
burun-
bədənin bir hissəsi və 
bur-
feilin əmr forması təkin də 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
157
ayırmaq olar.Alimlərimiz 
-caq,-cək
haqqında danışarkən bu sözü də misal 
çəkirdilər. Sözün məsdər forması 
bürünmək
-dir və morfemlərə bölsək 
-mək
məsdər şəkilçisidir, 
bürün
sözün əsasıdır. Bu əsasa 
-cək
komponenti əlavə 
etdikdə 
bürüncək
geyim adını bildirir. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,azərbaycan dilinin dərsliklərində verilən 
“feillərdən isim düzəldən məhsuldar şəkilçilər” sırasında 
-acaq, -əcək
və 
-
caq, -cək
şəkilçilərini də göstərirlər. Q.Kazımov yazır ki, 
-acaq,-əcək
şəkilçisi əşya, alət, proses, yer adları bildirən isimlər düzəldir,məsələn: 
oturacaq, yanacaq, duracaq, qanacaq, geyinəcək, döşənəcək
, 
alacaq, 
sığınacaq, söykənəcək, tutacaq, gələcək, verəcək
və s.,-
caq, -cək
şəkilçisi 
haqqında isə belə yazıb:”Əşya adı bildirən isimlər düzəldir,məsələn 
:
bürümcək,
əmcək,tüpürcək
və s.”(s.541).Yerindəcə deməliyik ki, hər iki 
şəkilçi eyni kökdəndir
, -acaq
və 
-əcək
şəkilçisindəki 
-a-
ünsürü feilin 
əsasında olur, zaman göstəriçidir, məsələn: 
oturacaq > otur > a > caq
, 
yanacaq > yan + a + caq, çapacaq > çap + a + caq, duracaq > dur + a + 
caq, qanacaq > qan + a + caq, geyinəcək > geyin + ə + cək, döşənəcək > 
döşən + ə + cək, sığınacaq > sığın+ a+ caq, alacaq > al + a + caq, 
söykənəcək > söykən + ə + cək, tutacaq > tut + a + caq, gələcək > gəl + ə 
+ cək, verəcək > ver + ə + cək, 
və s
., -caq, -cək
gəldikdə isə aşağıdakı 
misalları verib: 
bürüncək > bürün+cək
, 
əmcək >əm+cək, tüpürcək 
>tüpür+cək 
(əslində 
tüpürcək
üç morfemdən ibarətdir: 
tüp//düp
eynilə, 
oxşarlıqla 
–ür 
“girdə, şiş” və 
-cək
komponentindən yaranmışdır. 
B.B.Əhmədovun “Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz 
yaradıcılığı” kitabında da çoxlu maraqlı uydurmalar var və bu sırada 
-caq, -
cək
haqqında da dolayısı olsa da fikir söyləmişdir. Alim yazıb ki, “-
cin
şəkilçisi şivələrdə söz kökünə qovuşması ilə formalaşmış sözlər var. 
Məsələn, 
ifçin.
Sözün kökü 
if
-, türk dilində 
iv
“tələsmək” şəklindədir. Həmin 
feildən düzəldilmiş addır
. -cin//cen 
şəkilçisi -
caq, -cək 
şəkilçisi ilə mənaca 
uyarlıdır. Məsələn: göycək və s. Beləliklə 
ifçin
sözü birqat sadələşmə 
nümünəsidir. ”Müəllif bilmir ki, bütün dünya dillərində fonetik əvəzləmə 
p>v>b
şəklində olmuşdur. F səsi alınma səsdir. 
Tanınmış alim Muxtar Hüseynzadə qeyd edir ki, -
acaq, -əcək(-yacaq, 
-yəcək
) qəti gələcək zamanı bildirən şəkilçilərdir, məsələn: 
yaracaq, 
gələcək, oxuyacaq,işləyəcək
və s.(səh.162).Bu sözləri də morfemlərə 
bölsək, feilin kökünü (əmr formasını) yaz və feilin əsası olan 
yaz+ı
və eləcə 
də 
-caq
komponentinin iştirakını görürük. Bütün bu feilləri xırdalamaq 
istəmirik, çünki yuxarıdakı misallar da bölgülər apardıq: kök+əsas və şəkilçi 
rolunda iştirak edən komponent. Beləliklə məlum oldu ki, -
acaq, -əcək
şəkilçisi yoxdur, əgər bunları şəkilçi kimi hesab etsək 
-a-
fleksiyasını 
çıxararaq 
-caq
və 
-cək
formalarını göstərməliyik. Yuxarıda göstərilən bir 
çox feilləri morfemlərə bölərək dediyimiz fikir öz yerini tutur və 
-caq, -cək

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
158
şəkilçi yox, komponent Azərbaycan dilində kərpiçlənmiş halda sözlərdə 
(xüsusən feillərdə) çox aktiv iştirak edir. Deyərdik ki, 
cək
yaranmış ünsür Azərbaycan dilində çox aktivdir, 
Hörümcək
kimi hörür, 
qurur və ipini çəkir. 
Ədəbiyyat 
1.
А.М.Щербак, Очерки по сравнительной морфологии тюркских 
языков.Л.,1977.
2.
Q.Ş.Kazımov, Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya.Bakı.2010.
3.
B.B.Əhmədov, Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz 
yaradıcılığı. Bakı. 1994.
4.
M.Hüseynzadə, Müasir Azərbaycan dili. Bakı.1963.
5.
Azərbaycandili, Abiturient. Bakı.2010.
6.
H.Mirzəzadə, Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı. 1990.
7.
Məsud Məmmədov, Cəmilə İbrahimova. “Azərbaycan dilində -cək 
komponentinin linqvistik təhlili.”Filologiya məsələləri”.№3.Вакı-2018. 
Р. Ейдаров, 
С.Алиева. 
О компоненте -acaq,-əcək в азербайджанском языке. 
Резюме 
В статье авторами анализируется компонент -acaq, -əcək в глаго-
лах азербаджанского языка.Следует заметить, что азербайджанские 
языковеды считают этот компонент суффиксом глагола будущего 
времени.Наши предварительные анализы доказывают, что -acaq,-əcək 
не являются суффиксом,так как издревле это слово «çəkmək», потеряв-
шее свое первичное лексическое значение.В настоящее время эта 
морфема используется как глагол повелительного наклонения, от этого 
повелительного наклонения и образовались слова çəkmək(сапог), 
əlcək(рукавицы) и др.И тут необходимо отметить, что сочетание этих 
слов с компонентом -cək занимает промежуточное положение между 
целостным дериватом и сочетанием слов. Азербайджанские ученые 
компонент -acaq, -əcək считают непродуктивным аффиксом. Эти ком-
поненты образуют прилагательные и сущестивительные со значением 
орудия или результата дейстия. Например , çapaca<çap- корень, çapа- 
основа слов -caq аффиксе, вернее компоненты >çapacaq- означает «ру-
бить», «рассекать», “girəcək” > gir- корень, girə- основа слов и –çək – 
компонент, qanacaq >qan- корень, qana- основа слов ,-caq- компонент. 
Тут реконструкция архетипов морфем производится только на почве 
тюркских языков. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
159
R.Heydarov
S.Aliyeva
The komponents -acaq,-əcək in the Azerbaijan language 
Summary 
The komponents 
-acaq,-əcək
are analysed in the Azerbaijan language by the 
autors in the articles. It must be said that Azerbaijan linguists say that this 
component is the suffix of the verbs in the Future Tense Form. Our 
preparatory analysies show that 
–acaq, -əcək
is not a suffix, but it is derived 
from the word 
çəkmək
(to pull)- lost its first meaning. At present this 
morpheme is used in imperative form.From this imperative form the word 
boots( çəkmək), gloves ( əlcək) were derived. We must say fhat the expressions 
made from these words with the component 
-cək
are between full derivation 
and word combinations. Azerbaijani scientists consider the component -acаq, -
əcək as an unproductive affix. These components form adjectives and existential 
with the meaning of the instrument or result of action. For example, çapaca 
<çap- root, çapa is the basis of the words -caq - affix, or rather components> 
çapacaq- means to "cut", "dissect", "girəcək"> gir- root, “girə”- the basis of 
words and “-çək” - component, qanacaq> qan- root, qana- the root of words, 
-caq- component. Here, the reconstruction of the archetypes of morphemes is 
carried out only on the basis of the Turkish languages. 
Rəyçi: Məsud Məmmədov 
Filologiya elmləri doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
160
ZAHİRƏ KAZIMOVA
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
[e-mail] 
DİGƏR DİLLƏRDƏN ALINMA SUFFİKSLƏRİN İNGİLİS DİLİNİN 
LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ ROLU 
Açar sözlər
: düzəltmə sözlər, suffikslər, leksik vahidlər, leksik məna, kom-
ponent 
Key words
: derivative words, suffixes, lexical units, lexical meaning, com-
ponent 
Ключевые слова
: производные слова, суффиксы, лексические едини-
цы, лексическое значение, компонент 
Müasir ingilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində mühüm 
rol oynayan sözdüzəldici suffikslərin tədqiqi, onların etimologiyası, dildə 
daşıdığı ayrı-ayrı funksiyaların öyrənilməsi, bu şəkilçilərin və onlardan 
düzəlmiş sözlərin müasir Azərbaycan dilində, eləcə də digər dillərdəki 
qarşılıqlarının araşdırılması məsələləri müəyyən elmi və praktik əhəmiyyətə 
malikdir. Ingilis dilində müxtəlif nitq hissələrinin qrammatikasında istifadə 
olunan sözdüzəldici suffikslərin tədqiqi göstərir ki, bu sahədə dəyərli fikirlər 
irəli sürülmüşdür.
Düzəltmə sözlərin ənənəvi bölgüsündə əsas və köməkçi leksik vahid-
lər komponentlər kimi bir-birindən fərqləndirlir. Müəyyən leksik mənaya 
malik olub, cümlə üzvü yerində çıxış edən və dəyişməyə qabil olan sözlər 
(köklər) əsas, bu əlamətlərə malik olmayanlara isə köməkçi leksik vahidlər 
(sözdüzəldici, sözdəyişdirici prefiks və suffikslər) deyirlər. Yəni burada 
məna, forma və funksiya əsas fərqləndirici əlamət kimi götürülür. Məlumdur 
ki, isim əşyanın adını, fel isə hərəkətini, sifət əlamətini, əvəzlik əvəzetməni, 
zərf hərəkətin tərzini, say da miqdarını bildirir. Lakin, sözlərin struktur 
dilçiliyə qədərki bölgüsü vahid kriteriyaya əsaslanmır, həmin bölgüdə 
müəyyən volyuntarizm meylləri özünü göstərir. Strukturlalizm bütün 
bunların əvəzinə distribusiya kriteriyasını işləyib hazırlandı: hər hansı bir dil 
vahidinin indiyə qədər rast gəlinən bütün fonetik və morfoloji əhatəsinin 
məcmusu onun distribusiyası adlanır. Eyni distribusiyaya aid olan suffikslər 
qruplaşaraq müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Onlar paradiqmatik 
səviyyədə substitusiya vasitəsilə müəyyənləşir:
Düzəltmə sözlərin komponentlərini: determinativ və kopulativ kom-
pozitlərə ayıraraq, birincini təyin edən komponent, digərini isə təyin olunan 
komponent kimi qeyd edirlər. Təyin olunan bütöv mürəkkəb tərkibin söz 
kimi tanınmasına, isimdirsə, onun cinsini və kəmiyyətini göstərməyə xidmət 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
161
edir. Semantik cəhətdən isə təyin olunan referent – onun adını bildirir. Ancaq 
bəzən də olur ki, mürəkkəb tərkibdəki bütöv məna onun komponentlərinin 
ayrılıqda mənasından hasil olur. Kopulativ kompozitlərdə isə söhbət bərabər 
hüquqlu leksemlərin birləşərək yeni söz əmələ gətirməsindən gedir. 
Düzəltmə sözlərin işərisində prefikslər düzələn fellər xüsusi əhəmiyyət 
kəsb edir. Alman dilində prefiks nəinki yeni fel düzəldir, o həm də felin 
mənasına güclü təsir göstərərək müəyyən qrammatik mənanın ifadəsinə xidmət 
edir. Ingilis dilində də prefikslə sözdüzəltmə var (to retell, to repeat və s.), 
ancaq bu, alman dilindəki kimi müxtəlif və rəngarəng deyildir. Bundan fərqli 
olaraq adverbial post-pozisionlar ingilis dilində geniş yayılıb. Prefikslə 
sözdüzəltmə alman dilinin struktur əlamətidir, buna fransız dilində oxşar bir 
şey yoxdur, ancaq ingilis dilində buna qismən təsadüf edilir. 
Mənasına görə prefiksləri aşağıdakı qruplara bölmək olar:
1)
Hərəkətin istiqamətini bildirən prefikslər
2)
Hərəkətin növünü, olmasını və ya baş verməsini bildirən pref-
ikslər 
Hərəkətin məhdud zaman bildirməsini perfektiv fellər aydın ifadə edir.
a)
konqressiv (inkoativ) fellər hərəkətin başlanğıcını bildirir. 
b)
hərəkətin sonunu bildirən rezultativ fellər.
Dilin lüğət tərkibindəki sözlərdə müəyyən işləklik dərəcəsinə malik 
elementin aşkara çıxarılması həmin elementin obyekt dildə etimon, yaxud 
mənbə dildəki funksiyaları yerinə yetirməsi faktlarını yoxlamaq imkanları 
yaradır. Yoxlama prosesində elementin obyekt dildə müstəqil qrammatik 
funksiya daşıması müəyyənləşdirilərsə, onda bu qrammatik mənimsəməni 
göstərir.
capital-capitalist-capitalism
machine- machinist-mechanism
Yuxarıdakı misallardan aydın olur ki, -ist, -ism sözdüzəldici suffiksləri 
alınma elementlər olsa da, ingilis dilinin vasitələrinə görə sözün tərkbindən 
ayırmaq mümkündür.
Məlum olduğu kimi, leksik alınmalar dilə eyni zamanda daxil olmur. 
Bəzi alınmalar dilin inkişaf və əlaqələrinin bir mərhələsində dilə gəlirsə, 
digərləri başqa dövrlərdə alınır. Lakin, “realist, humanist, socialist” və s. bu 
kimi düzəltmə sözlərin kökləri sırf ingilis dilinin lüğət tərkibində olan sözlərdir. 
Leksik alınmalar dilin qrammatik vasitələrinin zənginləşməsinə xidmət etsə də, 
bəzi leksik alınma bütöv şəkildə alındığından, onun tərkib hissələrə ayrılması 
mexanizmi qeyri-müəyyən olduğundan, sözün strukturunu yalnız mənbə, yaxud 
etimon dilin materialı əsasında müəyyənləşdirmək məqbul sayıla bilərdi. 
Belə ki, “kapitalist” sözünün Azərbaycan dilində tərkib hissələrinə ayrılması 
üçün ilkin mərhələdə ən azı “kapital” kök morfeminin bu dildə olması zəruri 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
162
şərti təşkil edir. Yəni, tərkib hissələrinə ayrılma obyekt dilin öz faktları 
əsasında aparılmalıdır. 
Aydındır ki, leksik alınmalar yeni sözlər kimi hər hansı bir dilin lüğət 
tərkibini zənginləşdirir. Lakin bu cür zənginləşmə, yəni lüğət tərkibində 
sözlərin sayca artması dilin zənginləşməsini sübuta yetirmir. Hər hansı yeni 
leksik alınmanın qeyd olunması kəmiyyət dəyişməsini səciyyələndirir. Leksik 
alınmaların dildə əmələ gətirdiyi keyfiyyət dəyişmələri zənginləşmənin və 
təkmilləşmənin qarşılıqlı şəkildə getdiyini göstərir. Dilin normaları yalnız onun 
fonetik və qrammatik sisteminin qanunauyğunluqları ilə məhdudlaşmır. Konkret 
dilin leksikasının təkmilləşməsi prosesi çox vaxt ya yeni sözlərin yaranması 
faktlarının (adətən leksik alınmaların) qeydə alınması, ya da əvvəlki leksik 
alınmaların semantikasında baş vermiş dəyişikliklərin göstərilməsi səviyyəsində 
öyrənilir.
Bir sıra tədqiqatçılar leksik alınma prosesində obyekt dildə bu 
mənalardan yalnız birinin qəbul edilməsini göstərir və mənbə dildəki digər 
mənaların şərhini verməyə çalışırlar. Fikrimizcə, leksik alınma prosesində 
sözün etimon, yaxud mənbə dildəki bütün mənalarının aydınlaşdırılması 
izafi işdir. Bu baxımdan, dilin yeni sözü almaq ehtiyacı anlayışın ifadə 
olunması zərurətindən doğur. Yəni bu və ya digər leksik alınma müəyyən 
anlayışın adlandırılması tələbi meydana çıxarkən dilə keçir. Burada bir 
anlayış və onu ifadə edən bir söz prinsipi əsas götürülür. Alınma 
suffikslərdən düzələn sözün etimon, yaxud mənbə dildə daha hansı mənaları 
ifadə etməsini aydınlaşdırmaq vacib gəlmir. Leksik alınmanın obyekt dildə 
istifadə olunması prosesində onun semantikasında baş verən dəyişikliklərin 
öyrənilməsi isə tamamilə başqa məsələdir. Bu halda, yəni leksik alınmanın 
obyekt dildəki semantik təkamülü prosesində baş verən dəyişikliklərin iki 
cəhəti – dilin zənginləşməsi və təkmilləşməsi habelə leksik alınmaların 
mənimsənilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bizim fikrimizcə həmin 
cəhətlər aşağıdakılardır. 
1)
leksik alınmanı semantik təkamülün etimon və ya mənbə dillə əlaqə 
xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılması, 
2)
leksik alınmanın etimon və ya mənbə dildəki semantik təkamülün-
dən fərqli xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılması 
Əgər semantik təkamül söz almış dilin normalarına uyğun baş vermiş-
dirsə, onda bu leksik alınma olması ilə bağlı hadisə sayılmalı, onun mənim-
sənilmə əlaməti kimi qeydə alınmalıdır. Leksik alınmanın dilin zənginləşdiril-
məsindəki rolu yalnız onda özünü göstərə bilər ki, semantik təkamülün yeni 
modeli, forması, yaxud üsulu aşkara çıxarılmış olsun və bu, bilavasitə leksik 
alınmanın etimon dilə məxsus keyfiyyətlərindən irəli gəlsin.
Alınma suffiksin yaratdığı düzəltmə söz termindirsə, onun məxsus 
olduğu sahə terminologiyasında işlənməsi şübhəsizdir, çünki sahədən 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
163
kənarda termin mövcud deyil. Əgər həmin düzəltmə sözlər ingilis dilində 
funksiya etibarilə müəyyən bir semantik qrupa, sinonim və omonim 
cərgəsinə daxil olursa, elmi-bədii üslubda geniş işlənirsə, orfoepik, 
orfoqrafik və semantik cəhətdən formalaşaraq dilin lüğət tərkibində sərbəst 
və sabit söz birləşmələri yaradırsa, belə sözləri mənimsənilmiş sözlər hesab 
etmək olar.
Söz yaradıcılığının mühüm qismi olan alınma suffiksləri əsasən iki 
yerə ayırmaq lazımdır: 
a)
məhsuldar şəkilçilər; b) qeyri-məhsuldar şəkilçilər
Müasir ingilis dilində -y suffiksi vasitəsilə sifət və fellərdən sifət 
düzəldilir. 
Bu şəkilçi ən çox isimlərdən sifətlər əmələ gətirir, lakin fel və 
sifətlərdən düzəltmə sözlər yaratması xüsusiyyəti qismən məhduddur. Isim, 
sifət və fellərdən düzəlmiş sifətlər öz məna xüsusiyyətlərinə görə də bir - 
birindən fərqlənir.
Ədəbiyyat
1)
Dil vahidlərinin funksional struktur təhlili. BDU nəşriyyatı, Bakı – 
1988. 
2)
T.Ə.Abbasquliyev. “İngilis dilindəki ərəb mənşəli sözlərin leksik 
tərkibinə dair”. Metodika və dilçilik. Səh. 8-21. Bakı-1984. 
3)
Nərmin Rəcəbova. “Qrammatik səviyyədə dilin struktur modelləri”. 
Bakı -2009.
Z.Kazimova 
The role of suffixes borrowed from other languages in enriching 
the vocabulary stock of the english language
Summary 
This paper aims at giving good techniques and strategies of teaching 
vocabulary to the students who learn English as a foreign language, by 
means of the morphological patterns, especially, through affixation patterns. 
We strongly believe the idea of morphological awareness, which has to do 
with the consciousness of the word meaning and the structure of morphemes 
in relation to words.
Learning vocabulary is an essential part of mastering a second lang-
uage. Also, vocabulary is regarded as one of the most essential parts of se-
cond language acquisition and can be broadly defined as knowledge of 
words and word meaning.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
164
The more students know about the affixation patterns and their 
combinations to root words, the more they develop and enrich their 
vocabulary. The use of prefixes and suffixes knowledge and pattern while 
teaching English vocabulary and its effect to the students of English, is also 
of great importance.
З.Казымова
Роль суффиксов, заимствованных из других языков для 
обогащения словаря английского языка 
Резюме
Настоящая работа направлена на предоставление хороших мето-
дик и стратегий преподавания лексики студентам, изучающим английс-
кий как иностранный, с помощью морфологических моделей, в част-
ности, посредством аффиксационных моделей. Мы твердо верим в 
идею морфологической осведомленности, которая связана с сознанием 
значения слова и структуры морфем по отношению к словам. 
Изучение словарного запаса является важной частью освоения 
второго языка. Кроме того, словарный запас рассматривается как одна 
из наиболее важных частей приобретения второго языка и может быть 
широко определена как знание слов и слова. 
Чем больше учеников знают о шаблонах аффиксации и их 
комбинациях для корневых слов, тем больше они развивают и обогащают 
свой словарный запас. Использование префиксов и суффиксов знаний и 
шаблонов при преподавании английского словарного запаса и его влиянии 
на студентов английского языка также имеет большое значение. 
Rəyçi: Sevil Əliyeva
Filologiya elmləri namizədi

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
165
TƏRANƏ MƏMMƏDOVA 
Texnika və Texnologiyalar üzrə Bakı Dövlət Peşə Təhsil Mərkəzi 
[e-mail] 
AZƏRBAYCAN DİLİ LEKSİKOQRAFİYASININ TARİXİ İNKİŞAF 
MƏRHƏLƏLƏRİ 
Açar sözlər: 
Azərbaycan dili, leksikoqrafiya, lüğət, əsər, dövr 
Ключевые слова: 
Азербайджанский язык, лексикография, словарь, 
произведения, период 
Key words: 
the Azerbaijani language, lexicography, vocabulary, work, 
period 
İlk növbədə leksikoqrafiya sözünün mahiyyətinə nəzər salsaq görərik 
ki, leksikoqrafiya (latınca, lexikos-lüğət və grafa-yazıram deməkdir) lüğətlə-
rin tərtibi və tədqiqi ilə məşğul olan dilçiliyin bir bölməsidir. Dilimizdə 
leksikoqrafiya əvəzinə bəzən lüğətçilik termini də işlədilir. Dilçiliyin bu 
bölməsi ilə məşğul olan şəxslərə leksikoqraflar deyilir. Dil normalarının 
yaranması, dilin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin yığılaraq sistemləşdiril-
məsi, onların mənalarının izahı, dilin təqqiqi məsələləri ilk növbədə leksiko-
qrafların əməyi nəticəsində mümkün olur. 
Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasın yaranması və inkişafı mərhələ-
lərini 3 dövrə ayırmaq olar: İlkin dövr, İnkişaf dövrü və Müasir dövr 
I dövr, İlkin dövrdür ki, XI əsrdən, XX əsrə qədər müddəti əhatə edir. 
Bu dövr, ümumilikdə Türk dillərinin leksikoqrafiyasının yarandığı dövrdür. 
Məhz bu dövrdə ərəb, türk, fars dillərinin müxtəlif tərcümə və izahlı lüğətləri 
ilkin formada yaranmışdır. Aşağıda bu dövrün keçdiyi inkişaf yoluna nəzər 
yetirək. 
Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyası çox qədim tarixə malikdir. Məhşur 
türkoloq N.A.Baskakov müasir Azərbaycan dilini Türk dillər ailəsinin Qərbi 
hun türk dilləri budağının Oğuz qrupunun, Oğuz- Səlcuq yarımqrupuna aid 
etmişdir. (9, s.241) Azərbaycan dilinin Türk dillər ailəsinin tərkib hissəsi 
olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasının yaranması və 
inkişafında Türk dillərinin leksikoqrafiyasının yaranması və inkişafının əsas 
rol oynadığını görərik. 
Türk dilləri lüğətçiliyinə aid ilk əsəri XI əsrdə yaşamış böyük türk 
alimi Mahmud Qaşqarlı (Mahmud Kaşğari) yaratmışdır. Onun 1072-1074 cü 
illərdə Bağdadda yazıb yaratdığı “Divanu Luğat-it-Türk” (ərəbcə:Türk dilləri 
lüğəti) əsəri, türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri sayılır.(3, s.128) 
Mahmud Qaşqarlı əsərin giriş hissəsində Türk irqinin böyüklüyündən, 
türk millətinin əzəmətindən, onun cahan üzərindəki hakimiyyətindən bəhs 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
166
edərək, digər xalqlara bu dili öyrənməyi tövsiyyə etmişdir.(8, s.7) Ərəbcə 
yazılan bu əsərdə, o zamankı türk tayfalarının dil materialları verilir. Öz 
quruluşu etibarilə bu əsər izahlı lüğət olub, dilin filoloji lüğətləri sırasına 
daxildir. Bu lüğət eyni zamanda, tarixi müqayisəli dilçiliyin ilk nümunəsi 
sayılır. Mahmud Qaşqarlı lüğətdə müqayisəli üsuldan istifadə edir. Burada 
bu və ya digər sözlərin müxtəlif türk dillərində necə işlədilməsi 
göstərilmişdir. Əsər bizim indi qəbul etdiyimiz mənada lüğət deyildir. Bu və 
ya digər məsələ izah edildikdə şeir parçaları, atalar sözləri, xalq ifadələri 
misal gətirilir. Müəllif hansı dilə aid sözün ədəbi dil üçün düzgün olduğunu 
göstərir, yeri gəldikcə fonetik və qrammatik qanunları izah edir, sözlərin 
etimologiyasını araşdırır. Türk dillərində ahəng qanununun fəaliyyət göstər-
diyini ilk dəfə Mahmud Qaşqarlı aşkar etmişdir. Mahmud Qaşqarlının “Divanü 
lüğat-it-türk” əsəri türk dillərinin tarixi inkişafını, tarixi leksikologiyasını 
öyrənməkdə, müqayisəli qrammatikasını tərtib etməkdə əvəzsiz, ilkin mən-
bələrdən biridir.
Bu əsər 1939-1943-cü illərdə Bəsim Atalay tərəfindən Türk dilində 
tərcümə olunaraq, Ankarada çapdan çıxmış və 1960-1963-cü illərdə 
S.M.Mutallibovun tərcüməsi ilə özbək dilində Daşkənddə nəşr edilmişdir. Lüğət 
eyni zamanda XX əsrin ortalarında Azərbaycan dilində tərcümə edilərək vaxtilə 
çapa hazırlanmasına baxmayaraq, nəşr edilməmişdir. (4, s.121) Bu əsər 
Azərbaycan dilində Ramiz Əskər tərəfindən tərcümə edilərək, 4 cilddə, 2006-cı 
ildə Bakı şəhərində “Ozan” nəşriyyatında çap edilmişdir. 
Lüğətçilik tariximizin ikinci gözəl nümunəsi, İbni Mühənnanın “Kitabi-
məcmuei-tərcumani-türki, farsi və moğoli” əsəridir. XIII əsrdə yazılan bu əsər 
çox dilli tərcümə lüğətlər sırasına daxildir. Görkəmli türkoloq, professor 
Bəkir Çobanzadə həmin lüğətin türk dilli hissəsinin Azərbaycan dili 
materialısolduğunu göstərmiş və bu lüğətin şərhinə aid iyirmi çap vərəqi 
həcmində əsər yazmışdır. Lakin əsər nəşr edilməmişdir. (4, s.121) 
Lüğətçilik tariximizdə mənşəcə Azərbaycan türkü olan XIII-XIV 
əsrlərdə yaşayıb- yaratmış tarixçi, dilçi alim, filosof, ədib Hinduşah 
Naxçıvaninin (1275-1328) xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. 
Naxçıvaninin yaradıcılığında “Əs-Sihah-ül-əcəm” adlı farsca-azərbaycanca 
lüğət mühüm yer tutur. 
Bu, elmə məlum olan ilk azərbaycan-fars lüğəti, eyni zamanda fars 
dilinin ən qədim lüğətlərindəndir. Lüğətə 5 min söz və fars dilinin ərəbcə 
qələmə alınmış qrammatikası verilib. Bundan başqa kitaba frazeoloji 
birləşmələr və ayrı-ayrı ifadələr də daxil edilib. Hinduşah özü yazır ki, o, 
lüğətin tərtibi prinsipini X əsrin ərəb leksikoqrafı İsmail əl-Cövhəridən 
götürmüşdür. 
Lüğət üç hissədən ibarətdir: giriş, lüğət və fars dilinin qrammatikası. 
Birinci və üçüncü hissələr ərəbcə, lüğət özü isə farsca və Azərbaycan 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
167
türkcəsində yazılıb. Müəllif girişdə göstərir ki, kitab fars olmayanların 
(Azərbaycan türklərinin) bu dili öyrənməsi üçün nəzərdə tutulub. 
Hinduşahın “Əs-Sihah-ül-əcəm” əsəri Azərbaycan leksikoqrafiyasının 
əvəzsiz abidəsi və XIII-XIV əsrlər Azərbaycan türkcəsi və fars dilinin lüğət 
tərkibini, habelə qrammatikasını öyrənmək üçün nadir mənbədir. Bu əsər 
həmçinin bütün Şərq dünyasında lüğətçilik elminin inkişafında da böyük rol 
oynamışdır. Belə ki, ondan sonra tərtib olunan farsca-türkcə lüğətlərdə 
quruluş prinsipi Hinduşah Naxçıvanidən əxz olunmuşdur. 
XV əsrdə məhşur özbək şairi, filosof Əlişir Nəvainin “Mühakimətül-
lüğəteyn” adlı fars-türk lüğəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada müxtəlif 
sözlərin sinonim qruplarına, omonim mənalarına çox yer verilmişdir.
XV-XİX əsrlərdə türk dillərinə aid bir sıra digər lüğətlər də tərtib 
edilmişdir. Lakin bütün bu lüğətlər öz mahiyyət etibarilə yuxarıda qeyd 
edilən əsərlərdən irəli getməmişdir. 
XIX əsrdən başlayaraq, Rusiya alimləri də türk dillərinə aid lüğətlər 
üzərində işlər aparmış və nəşr etdirmişlər. Belə alimlərdən L.M.Lazarevin 
1864-cü ildə nəşr etdirdiyi “Tureçko-tatarsko-russkiy slovar” adlı lüğəti 
göstərmək olar. 
İki dil üzrə tərcümə lüğəti olan bu əsərin başlanğıcında türk dilinə aid 
qısa qrammatik məlumat verilir. Təxminən 10000 sözü əhatə edən bu lüğətin 
qiymətli cəhəti onun türkcədən ruscaya tərcümə şəklində verilməsidir. 
Burada əks etdirilən türk sözləri Azərbaycan dili sözləri ilə demək olar ki 
tam ortaqlıq təşkil edir. Müəllif burada, müqəddimədə qeyd edir ki, lüğət- 
türk-tatar, Krım, Həştərxan, Azərbaycan türklərinin dilini öyrənmək 
istəyənlərə kömək edə bilər. 
Lazarevdən başqa, rus alimlərindən Türk dilləri lüğətçiliyinə aid Lazar 
Budaqovun “Sravnitelnıy slovar tureçko-tatarskix nareçiy” (1869-1871), 
V.V.Radlovun dörd cildlik “Opıt slovarya turkskix nareçiy” (1893-1911) 
əsərlərini göstərmək olar. Hər iki lüğət müasir dövrdə də öz qiymətini 
itirməmişdir və bu əsərlər türk dillərinə aid lüğət əsərləri içərisində türk 
dillərinin lüğət ehtiyatlarını öz zəngilnliyi ilə əhatə edən mükəmməl 
əsərlərdəndir.(3, s.130) 
Yuxarıda göstərilən bütün bu lüğət-əsərlər bilavasitə Azərbaycan dilinə 
aid olmasa da, bir tərəfdən, burada başqa türk dilləri sözləri ilə yanaşı 
Azərbaycan dilinə məxsus söz və ifadələr, digər tərəfdən qohum dillərin 
ortaq sözləri verildiyindən Azərbaycan lüğətçiliyi üçün də əhəmiyyətlidir və 
onun inkişafında az rol oynamamışdır. 
Lüğətçilik tariximizin yarandığı İlkin dövrün xarakterik cəhəti ondan 
ibarətdir ki, bu dövrdə Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyası müstəqil deyil, Türk 
dillərinin leksikografiyası kimi, onun daxilində yaranaraq, öyrənilmişdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
168
Lüğətçilik tariximizin II dövrü İnkişaf dövrüdür. Bu dövr, XX əsrin 
əvvəlindən, 1991-ci ilə qədər olan müddəti əhatə edir. Aşağıda bü dövrün 
keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salaq. 
XX əsrdən başlayaraq, Azərbaycan lüğətçiliyi xüsusi bir sahə kimi 
formalaşmağa və qol budaq atmağa başlamışdır. Bu dövrdə Azərbaycan 
dilinə aid Azərbaycanda ilk lüğətlər nəşr edilməyə başladı. Nəşr edilən bu 
lüğətlər məzmun və quruluş etibarilə bir qədər bəsit olmaqlarına 
baxmayaraq, milli lüğətçilik tarixi baxımından çox dəyərli əsərlər 
sayılırdılar.
Belə əsərlərdən 1902-ci ildə nəşr edilən S.M.Qənizadənin “Lüğəti –rusi 
və müsəlmani” adı ilə, “Samouçitel” dərsliyinə əlavə olaraq, 2000 sözü əhatə 
edən “Rusca-Azərbaycanca” lüğəti, 1907-ci ildə nəşr edilən Üzeyir 
Hacıbəyovun iki hissəli “Türki-rusi” və “Rusi-Türki” lüğətlərini və 1912-ci 
ildə nəşr edilən Qarabəy Qarabəyovun “Qamusi-rusi” adlı 60 və 240 
səhifəlik iki lüğəti göstərmək olar. 
Əgər, Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyası XX əsrin əvvəllərindən 
başlayaq müstəqil sahə kimi formalaşmağa başlamışdırsa, artıq XX əsrin 20-
ci illərindən sonra milli lüğətçiliyimiz özününün inkişaf dövrünə 
başlamışdır. Belə ki, bu bövrdən sonra, təcrübə ancaq Azərbaycan və rus 
dillərinə aid tərcümə lüğətləri üzərində deyil, müxtəlif tipli lüğətlərin tərtibi 
üzərində də aparılırdı. Məhz bu dövrdən sonra öz alimlərimiz Azərbaycan 
dilinə aid çoxlu əsərlər, müxtəlif səpkili lüğətlər və ensiklopediyalar 
yaratmağa başlamışdılar.
Belə əsərlərdən, S.M.Qənizadənin 1922-ci ildə çapdan çıxmış 12 min 
sözdən ibarət “Rusca-türkcə lüğət”, Ruhulla Axundovun 60 min sözü əhatə 
edən “Rusca-Türkcə lüğət” (1928-1929), H.Hüseynovun redaktəsi ilə nəşr 
edilən dörd cildlik “Rusca-Azərbaycanca lüğət” (1940-1946) əsərlərini 
göstərmək olar. (4, s.125) 
Bu əsərlərin hər biri öz dövrünün ən mükəmməl və ən dəyərli əsərləri 
olub, Azərbaycan dilinin leksikologiyasının inkişağında əvəzsiz rolu 
oynamışdır. 
Qeyd etdiyimiz kimi artıq, XX əsrin ortalarına yaxın Azərbaycan dilinin 
leksikologiyası öz inkişafının pik həddinə çatmışdır. Belə ki bu dövrdə tərcümə 
lüğətlərindən başqa, birdilli filoloji lüğətlər hazırlanıb, nəşr edilməyə başladı. 
Bunlardan Vəli Xuluflunun tərtib etdiyi “Orfoqrafiya lüğəti”(1929), Azərbaycan 
SSR E.A.-nın Ədəbiyyat və Dil intitutu tərəfindən tərtib edilən “Alınma sözlər 
lüğəti”(1947), professor Ə.Orucovun tərtib etdiyi “İzahlı lüğət” 4 cilddə (1966-
1987), Azərbaycan SSR E.A.-nın Ədəbiyyat və Dil intitutu tərəfindən tərtib 
edilən “Dialektoloji lüğət”(1930-1931,1964), professor S.Cəfərovun rəhbərliyi 
ilə tərtib edilən “Omonimləşmə və omonimlər lüğəti”(1976) və “Müasir 
Azərbaycan dilinin leksikası – omonim, antonim və sinonim lüğətləri” 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
169
(1958), S.Cəfərovun rəhbərliyi ilə “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası - 
Frazeloji lüğət”(1958), və yüzdən artıq ”Terminoloji lüğət” (1924-1960) 
kimi dəyərli əsərləri göstərmək olar. 
Azərbaycan dili leksikoqrafiyası tarixinin inkişafının II dövrü olan, 
İnkişaf dövrünün əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, bu dövrdə Azərbaycan 
dilinin leksikoqrafiyası müstəqil sahə kimi yaranıb, inkişaf etməyə 
başlamışdır. Qeyd edildiyi kimi, artıq bu dövrdə Azərbaycan alimləri təkcə 
tərcümə lüğətləri deyil, bir çox sahələri əhatə edən birdilli lüğətlər və 
ensiklopediyalar işləyib hazırlamışlar. 
Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasın inkişafının III dövrü Müasir 
dövrdür ki, 1991-ci ildən indiyə qədər olan müddəti əhatə edir.
Qeyd edildiyi kimi, XX əsrdə Azərbaycan lüğətçiliyinin inkişafında 
alimlərimiz böyük işlər görmüşlər. Lakin görülən işlər öz dövrü üçün nə 
qədər faydalı olsa da, XX əsrin sonlarında qlobal səviyyədə baş verən 
müxtəlif dəyişikliklər Azərbaycanın həyatında da çox ciddi siyasi-iqtisadi 
dəyişikliklərə səbəb oldu ki, bu da yeni tərcümə və birdilli filoloji lüğətlərin 
hazırlanmasına ehtiyac yaratdı. Bu ehtiyac bir çox amillə bağlıdır. Məlumdur 
ki, dil cəmiyyətlə paralel inkişaf edir, dəyişir və normalar yeniləşir. Dövlət 
müstəqilliyinin əldə edilməsi və Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi 
Beynəlxaq miqyasda tanıdılması və işlədilməsi, bir çox xarici ölkələrlə 
siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin qurulması ilə əlaqədar olaraq, dilimizin 
bütün sahələr üzrə funksional-üslubi imkanları genişlənmişdir. Eyni 
zamanda texniki-texnoloji, ictimai-mədəni tərəqqi nəticəsində dilin lüğət 
tərkibində yeniləşmə, zənginləşmə baş vermişdir ki, bu da öz növbəsində 
dilimizin lüğət tərkibinə yenidən nəzər salmağı, yeni yaranmış sözlərlə lüğəti 
zənginləşdirməyi tələb edirdi.
Məhz bu çatışmamazlıqları nəzərə alaraq, Dövlətimizin bütün 
sahələrdə olduğu kimi, Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı sahəsində də apardığı 
islahatların nəticəsi olaraq dilçi alimlərimiz tərəfindən Azərbaycan dilinin 
leksikofraqiyasının müasir dövrün tələblərinə uyğun inkişaf etdirilməsinə 
dair ciddi tədbirlər görməyə başladılar. Bu tədbirlərin nəticəsində müxtəlif 
səpkili yeni lüğətlər, əsərlər hazırlanır və nəşr edilir. Bunlara misal olaraq 
son illərdə nəşr edilən professor Ə.Orucovun rəhbərliyi ilə “Azərbaycan 
dilinin izahlı lüğəti” (Bakı-2006), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 
Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun nəşr etdirdiyi “Azərbaycan dilinin 
orfoqrafiya lüğəti” (Bakı-2004), professor Ə.Əfəndizadənin rəhbərliyi 
altında “ Orfoqrafiya-orfoepiya lüğəti” (Bakı-2009), H.Həsənovun 
“Azərbaycan dilinin omonimlər lüğəti” (Bakı-2007), professor Q.Məhərrəm-
linin rəhbərliyi ilə “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti”(Bakı-2015) və 
müasir dövrdə Azərbaycanda hazırlanan bir çox xarici dil-tərcümə lüğətlərini 
göstərmək olar. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
170
XX əsrin sonundan baş verən beynəlxalq siyasi hadisələr, elmi-texniki 
sahələrdə baş verən qlobal sıçrayışlar lüğətçilik tariximizin III dövrünün 
xarakterik cəhətlərindəndir. Məhz bu dövrdə Azərbaycan Respublikasının 
yenidən öz müstəqilliyini əldə etməsi, Azərbaycan dilinin beynəlxalq 
səviyyədə milli dil olaraq tanıdılması, ölkəmizin beynəlxalq miqyaslı 
layihələrdə müstəqil surətdə iştirakı, Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasına 
müasir yanaşması zəruri etmişdir. 
Ədəbiyyat: 
1)
Azərbaycan dilinin opfoqrafiya lüğəti. Az. SSR EA; red. Ə.Ə.Orucov. 
Bakı: Elm 1975, 599 səh
2)
Azərbaycan dilinin opfoqrafiya lüğəti. Az. Res. Dövlət Dil komitəsi, 
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu; red. A.A.Axundov. Bakı: Lider 
2004, 728 səh
3)
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Bakı: Maarif, 1970, 234 
səh. 
4)
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Bakı: Maarif, 1982, 215 
səh. 
5)
Çobanzadə B. Şeçilmiş əsərləri. I cild. Nəşrə hazırlayan Məmməd 
Adilov Bakı: 2007 
6)
Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1972, 308 səh. 
7)
Əfəndizadə Ə. Orfoqrafiya-orfoepiya lüğəti. Bakı: 2009, 144 s. 
8)
Mahmud Qaşqarlı. Divanü Lüqət-it-Türk. I cild. Ramiz Əsgərin 
tərcüməsi. Bakı: Ozan 2006, 512 səh. 
9)
Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. Bakı: Maarif, 1966, 300 
səh. 
10)
Orucov Ə. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 
2006, 744 səh. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
171
Т.Мамедова 
Исторические этапы развития лексикографии 
Азербайджанского языка 
Резюме 
В статье автор указывает исторические этапы развития лекси-
кографии Азербайджанского языка со дня создания до сегодняшнего 
дня, а также делит на три этапа периоды развития: начальный период, 
период развития и современный период. 
Принимая во внимание эти недостатки, в результате реформ, 
проводимых в области развития азербайджанской лингвистики, наши 
лингвистические ученые приняли серьезные меры для развития 
лексикофагии азербайджанского языка в соответствии с современными 
требованиями.В последствии автор в отдельности указывает реальное 
положение лексикографии Азербайджанского языка в каждом периоде, 
а также предоставляет анализ о проделанной учеными работе, научных 
трудах и исследованиях.Кроме этого автор в отдельности указывает 
различные и характерные черты этапов развития лексикографии 
Азербайджанского языка в каждом из трех периодов. 
T.Mammadova 
Historical development stages of lexicography of the Azerbaijani 
Language 
Summary 
In the current article, the author divides the development period of the 
vocabulary history of the Azerbaijan language into 3 periods, such as 
Preliminary, Development and Contemporary stages by demonstrating all 
changes that the language has been affected by since the establishment of the 
Azerbaijani lexicography.Taking into consideration these shortcomings, as a 
result of the reforms carried out in the field of development of Azerbaijani 
linguistics, our linguistic academics have taken serious measures to develop 
lexicophagic of Azerbaijani language in accordance with modern 
requirements. Moreover, enhanced information about some linguists’ 
researches and works on the development of Azerbaijani lexicography has 
been input in this article and with analysis of these works, distinctive 
features of each stages have been put forward.
Rəyçi: Teymur Əhmədov 
Filoloiya üzrə elmlər doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
172
САИДА ГАМАРЛИ 
Азербайджанский государственный университет
нефти и промышленности 
[e-mail] 
ФОРМИРОВАНИЮ ЛЕКСИЧЕСКИХ НАВЫКОВ 
СТУДЕНТОВ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ
Açar sözlər
: məhsuldar dil bacarıqları, qavrayışlı dil bacarıqları, lüğət, 
söhbət situasiyası, kommunikativ tapşırıq 
Ключевые слова
: умение производительного языка, умение восприя-
тия языка, запас слов, ситуация в разговоре, коммуникативная задача 
Keywords:
productive language skill, receptive language skill, vocabulary, 
conversation situation, communicative task 
Лексика в системе языковых средств является важнейшим ком-
понентом каждого вида речевой деятельности: устной – аудирования, 
говорения, письменной – чтения и письма. Лексика – это основной 
строительный материал нашей речи, ее содержательная сторона. 
Владение лексикой является важной предпосылкой развития речевых 
умений. Лексика представляет собой систему систем. Системность 
лексики проявляется в том, что все слова не могут существовать 
изолированно, они тесно связаны между собой в виде определенных 
словарных групп (семантические поля, синонимичные цепочки, лексико-
семантические и тематические группы, антонимические противопос-
тавления и т.д.).
Задача преподавателя иностранного языка состоит в том, чтоб ы 
добиться максимального формирования и расширения словарного запаса 
на занятиях у обучаемых. Трудность состоит в том, чтобы они были 
способны более или менее автоматизировано употреблять их в соответс-
твии с речевыми ситуациями. Способность осуществлять автоматически 
ряд действий и операций, связанных с вызовом слова из долговременной 
памяти, соотнесением его с другими лексическими единицами, называют 
лексическим навыком. Цель обучения лексической стороне речи – 
формирование продуктивного (обусловливающего развитие умений 
говорения и письма) и рецептивного (умения чтения и аудирования) 
лексических навыков. Продуктивный лексический навык – это синтези-
рованное действие по вызову лексической единицы для решения 
коммуникативной задачи (или ситуации общения) и ее правильному 
сочетанию с другими лексическими единицами, необходима автома-
тизированность, гибкость для данного сложного действия.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
173
Рецептивный лексический навык – это синтезированное дейс-
твие по распознанию графического или фонетического образа лекси-
ческой единицы. Успешность в овладении словарным запасом зависит 
от наличия у обучаемого умений, составляющих обще-учебный 
компонент содержания обучения лексике: наблюдать, сравнивать, 
анализировать языковые явления; догадываться по контексту или 
словообразовательным элементам о значении незнакомой лексической 
единицы; работать с различными словарями; вести учебный словарь с 
удобной формой записи для обучаемого. Лингвистический компонент 
содержания обучения лексике представлен лексическим минимумом, т.е. 
словами, словосочетаниями, фразеологизмами, методически отобранными 
для усвоения в учебном процессе. Критериями отбора лексического 
минимума являются тематичность, частотность, сочетаемость, словооб-
разовательная способность, стилистическая нейтральность. Различают 
активный (продуктивный) и пассивный (рецептивный) лексический 
минимум. Владение активным лексическим минимумом является необ-
ходимым для развития умений говорения и чтения. Владение пассивны 
лексическим минимумом – для развития навыков чтения и аудирования. 
Процесс формирования лексического навыка включает следующие этапы:
1) ознакомление с функцией слова, его значением, формальными 
признаками (ориентировочно-подготовительный этап);
2) тренировка и усвоение слов (ситуативный этап);
3) использование новых лексических единиц (вариативно-
ситуативный этап). Для упражнений, обеспечивающих первичное 
закрепление материала, характерны следующие особенности: они 
должны составлять неотъемлемую часть объяснения, выполняя иллюс-
трати-вную, разъясняющую и контролирующую функции; новые 
лексичес-кие единицы должны предъявляться в знакомом лексическом 
и грамматическом окружении; в упражнении должны предусмат-
риваться не только элементарные операции, но и сложные умственные 
действия, развивающие творческие способности обучаемых. 
Первичная тренировка в употреблении новой лексики осущес-
твляется в условно-речевых ситуациях (упражнениях на имитацию, 
подстановку, трансформацию, репродукцию, осуществляемых в условиях 
специально организованного общения). Эти упражнения сопровождаются 
коммуникативной установкой.
- составить предложения, используя данные слова, поставив их в 
правильной по следовательности: event, unexpected, an, force major, 
uncontrollable, is. (Force major is an unexpected uncontrollable event);

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
174
- выбрать из вариантов, приведенных ниже, окончание для 
предложения или прочитать предложения, которые относятся к одной 
теме;
- упражнения на сокращение или расширение предложения по 
образцу или расширение с опорой на картинку и вербальные опоры;
- заменить ответы на вопросы по образцу, изменить последнюю 
реплику диалога, оставляя ответ положительным и т.п.; 
Это упражнения на составление фраз-высказываний, на усвоение 
определенных языковых средств построения речевых высказываний. В 
результате формируются установки на активное употребление 
фразовой речи, концентрируется внимание к речи преподавателя, к 
собственным высказываниям. Это – основа для перехода к овладению 
различными видами монологических высказываний (пересказ, рассказ – 
описание, рассказ с опорой на картинки). Монологические упражнения 
могут включать сооб щение на тему, объяснение событий или действий, 
сочинение монологического текста по теме и т.д. Диалогические 
упражнения включают составление вопросов к тексту с обязательным ис-
пользованием изучаемой лексики, вопросы по отгадыванию задуманного 
слова или ответы на вопросы словом/ словосочетанием, составление 
микро-диалогов различного типа и т.д. 
Упражнения для формирования лексических навыков рецептивн-
ого характера: - определите на слух/ найдите в тексте слова, относящиеся 
к одной теме (одному синонимическому ряду, словообразовательной мо-
дели);
- сгруппируйте слова по указанному признаку; - найдите в тексте 
или подберите на память антонимы к словам, данным на доске, замените 
подчеркнутые слова синонимами/ антонимами; - ответьте на вопросы по 
образцу: to look - смотреть (продуктивная лексика), to look for - искать 
(рецептивная лексика). Is he looking for a job? - определите значение 
незнакомых слов, образованных от известных корней и аффиксов (to read 
– readable);
- прослушайте или прочитайте ряд предложений и догадайтесь о 
значении интернациональных слов;
- дополните предложение по образцу;
- прочитайте текст, обратите внимание на значение глаголов, 
придумайте свои примеры с этими глаголами;
- назовите слова, которые могут сочетаться с данными сущест-
вительными/ прилагательными/ глаголами (to close: window/door);
- найдите окончания каждого предложения в тексте/ выберите из 
предложенных окончаний, которые более подходят по смыслу;

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
175
- прочитайте упражнения, относящиеся к одной теме, но содер-
жащие пропуски. Заполните пропуски словами и словосочетаниями, 
подходящими по смыслу; 
- расширьте предложения по образцу, употребив новые слова; - 
расширьте описание картинки, используя новые слова.
Качественно организованная интеллектуальная деятельность 
оказывает серьезное влияние на речевые навыки и умения. Вместе с 
ростом мыслительных возможностей студентов совершенствуются 
речевые навыки и умения, являющиеся главным объектом всех учебных 
действий на занятиях английского языка. Это в полной мере отвечает 
целям и задачам личностно-ориентированного, коммуникативного и 
коммуникативно-когнитивного подходов в обучении английскому языку в 
неязыковом вузе.
Список литературы 
1. Бурлаков М.А. Обучение активному владению иноязычной лексикой 
в вузе. М.А. Бурлаков. - Львов: Львовский гос. ун-т, 1988.
2. Гальскова Н.Д. Теория обучения иностранным языка. Н.Д. 
Гальскова. – М.: Издательский центр «Академия», 2006.
3. Леонтьев А.А. Некоторые аспекты обучения иностранному языку. 
А.А. Леонтьев. М.: МГУ, 1970. 
S.Qəmərli 
Xarici dilin öyrənilməsində tələbələrin leksik bacariqlarinin 
formalaşdirilmasi 
Xülasə 
Məqalə xarici dilin öyrənilməsində tələbələrin leksik bacarıqlarının 
formalaşdırılmasından bəhs edilir. Müəllim müvəffəqiyyətli fəaliyyət üçün 
motivasiya verən maraqlı tədris materialları yaratmaqla, müxtəlif metodları 
düzgün istifadə etməklə xarici dildə nitq fəaliyyətinin mənimsənilməsini 
uğurlu edir. 
Keyfiyyətli təşkil edilən intellektual fəaliyyət nitq bacarıqlarına ciddi 
təsir göstərir. Tələbələrin düşüncə qabiliyyətlərinin artması ilə yanaşı, ingilis 
dili dərslərində bütün təlim fəaliyyətlərinin əsas məqsədi olan danışma 
bacarıqları inkişaf etdirilir. 
Bu, ingilis dili tədrisində kommunikativ və kommunikativ-idrak 
yanaşmalarının məqsədlərinə tam cavab verir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
176
Xarici dildə ünsiyyət bacarıqlarının formalaşması zəngin bir lüğət 
tələb edir, beləliklə, sözün tədrisi problemi xarici dilin tədrisi metodikasının 
aktual problemlərindən biri olub və hələ də olmaqda davam edir. 
S.Gamarli 
Formation of lexical skills of students in learning foreign language
Sammary 
The article deals with formaiton of lexical skills of students in 
learning foreign language. The mastering of foreign speech activity is 
successful if the teacher uses the various methods correctly, creating 
interesting educational materials that motivate the trainees for successful 
activities and creativity. 
Qualitatively organized intellectual activity has a serious impact on 
speech skills. Along with the growth of the thinking abilities of students, 
speech skills are being improved, which are the main object of all training 
activities in English classes.
This fully meets the goals and objectives of communicative and com-
municative-cognitive approaches in teaching English. 
The formation of practical skills of communication in a foreign lan-
guage require a rich vocabulary, so the problem of teaching vocabulary was 
and remains one of the topical problems of methodology of teaching foreign 
language. 
Rəyçi: Sevil Əliyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
177
İRADƏ MƏHƏRRƏMOVA 
BDU 
[e-mail]
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İŞLƏNMƏ DAİRƏSİNƏ GÖRƏ SÖZ 
QRUPLARI 
Açar sözlər:
ümumişlək sözlər, ümumişlək olmayan sözlər, terminlər, 
köhnəlmiş sözlər, neologizmlər, dialektlər 
Ключевые слова: 
общие слова, не общие слова, термины, устаревшие 
слова, неологизмы, диалекты.
Key words: 
common words, non-common words, terms, obsolete words, 
neologism, dialects.
Qloballaşan dünyada elm və texnika çox sürətlə inkişaf edir, bu inkişaf 
dilə də öz təsirini göstərir. Bir tərəfdən dilə yeni sözlər daxil olur, digər 
tərəfdən bir çox sözlər öz işləkliyini itirərək dilin ümumişlək fondundan 
çıxır. Müasir dövrdə müstəqil Azərbaycan Respublikası gündən-günə inkişaf 
edir, dünyanın ayrı-ayrı ölkələri ilə sərbəst şəkildə əməkdaşlıq edir. Bunun 
nəticəsində dilimizə başqa dillərə məxsus sözlər dilimiz üçün yeni söz kimi 
daxil edilir. Belə sözlərin və ya ümumilikdə lüğət tərkibimizdə olan sözlərin 
işlənmə dairəsi baxımından öyrənilməsi aktuallıq kəsb edir. Bildiyimiz kimi, 
dilimizin lüğət tərkibinin xeyli hissəsini ümumişlək olmayan sözlər təşkil 
edir. Onların dilimizdə işlənməsi heç də həmişə eyni şəkildə olmamışdır. 
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki sözlərin hamısı eyni işləkliyə 
malik olamur. Bunun isə müəyyən səbəbləri var. Belə k, bu dildə danışan, 
yazan, ümumiyyətlə, bu dildən istifadə edən eyni bilik səviyyəsinə, eyni 
ixtisasa malik olmadıqları kimi, müxtəlif şəraitdə və məkan etibarilə 
müxtəlif yerlərdə məskunlaşıblar. Ona görə bu dildə danışan adamların da 
işlətdikləri sözlərin miqdarı və səciyyəsi də müxtəlifdir. Azərbaycan 
dilçiliyində işlənmə dairəsinə görə söz qrupları haqqında danışan dilçilərimiz 
onları müxtəlif qruplara ayırmışlar. Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq: Səlim 
Cəfərov dərsliyinin “müasir Azərbaycan dilinin istifadə dairəsinə görə 
leksikası” adlı hissəsində onları belə qruplaşdırır: dialekt leksikası, peşə-
sənət leksikası, terminoloji leksika, jarqon leksikası və arqotizmlər (1, 70) 
Həsrət Həsənov isə yazır: işlədilmə dairəsinə görə dilimizin leksikasını üç 
qrupa bölmək olar: 1) ümumişlək sözlər (hamı tərəfindən işlədilən sözlər), 2) 
məhdud dairədə müəyyən kollektiv və ya ictimai qruplar tərəfindən işlədilən 
sözlər, 3) xüsusi leksika (2, 278). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
178
Verilmiş bölgülərə əsaslanaraq, işlənmə dairəsinə görə dilimizin lüğət 
tərkibindəki sözləri iki qrupa bölməyi məqsədəuyğun hesab edirik: 1. 
Ümumişlək olan sözlər; 2. Ümumişlək olmayan sözlər.
Qeyd edək ki, dilimizin lüğət tərkibinin ən geniş sahəsini ümumişlək 
sözlər tutur. "İşlənmə dairəsində təsəvvür etsək, belə sözlərin üslubi layın ən 
böyük sahəsini tutduğunu asanlıqla təsəvvür etmək olar. Ümumişlək sözlər, 
əsasən, lüğət fondundan keçmiş sözlər olub hamı tərəfindən başa düşülür və 
işlədilir. Belə sözlərdə ekspressivlik nisbətən az olur. Hətta yalnız belə sözlər 
əsasında şeir də yazmaq olmaz, ümumişlək sözlər nominativ mənada 
işlədilir. Lakin bu, heç də o demək deyildir ki, ümumişlək leksika poeziyada 
və ya nəsrdə iştirak etmir. Bu yanlış fikir olardı. Əslində bütün fikirlər belə 
sözlər əsasında formalaşır" (3, 336). Deməli, Azərbaycan dilinin lüğət 
tərkibinin ən vacib hissəsini ümumxalq leksikası təşkil edir. Belə sözlər hər 
bir azərbaycanlıya məlum olan ümumişlək sözlərdir. Onlar, demək olar ki, 
lüğət tərkibimizin özülünü təşkil edir. Bunlarsız dilimizi təsəvvür etmək 
olmaz. "Ümumişlək sözlər insan fəaliyyətinin bütün sahələrində istifadə 
edilən, gündəlik tələblərə cavab verən, məişət üçün ən zəruri anlayışları 
(əşyaları, hadisələri, hərəkəti, əlaməti və s.) ifadə edən, hamı tərəfindən 
anlaşılan və başa düşülən sözlərdir. Həqiqi və məcazi mənalarda işlədilərək 
müsbət və ya mənfi münasibət yarada bilir. Ümumişlək leksikaya geniş 
yayılmış sözlər daxildir. Bunlar dilimizdə hamı üçün aydın və anlaşıqlı 
zəruri əşya və hadisələri, keyfiyyət, hal və hərəkətləri bildirən adi sözlərdir" 
(2, 279). Göründüyü kimi, ümumişlək sözlər dilimizdə hər kəs tərəfindən 
eyni qaydada anlaşılan sözlərdir. Belə sözləri müxtəlif formada 
sistemləşdirmək mümkün olsa da, biz şərti olaraq aşağıdakı kimi 
qruplaşdırırıq: 
1. Qida adı bildirən sözlər: 
duz, ət, çörək, yağ, pendir, un, süd, qatıq, düyü
və 
s.
2. Qohumluq bildirənlər: 
ata, ana, qardaş, bacı, nənə, baba, bibi, xala, 
nəticə
və s. 
3. Əlamət və keyfiyyət bildirənlər: 
gözəl, sarı, şirin, acı, pis, yaxşı, mərd, 
igid
və s. 
4. Miqdar bildirənlər: 
bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yüz, min, az, çox, xeyli
və s. 
5. Əvəz edən sözlər: 
mən, sən, biz, siz, onlar, bu, o, öz, hamı, belə, elə, hər
və s.
6. Hərəkət bildirənlər: 
tikmək, işləmək, yazmaq, toxumaq, əkmək, biçmək 
və 
s. 
7. Heyvan adları: 
it, pişik, inək, qoyun, camış, keçi, at, dəvə, quzu, dana
və s. 
Bu sıranı artırmaq da olar, lakin ehtiyac duymuruq. Verilən nümunələrdən də 
aydın olur ki, ümumişlək sözlər hamı tərəfindən işlədilən və heç bir şeylə 
məhdudlaşdırılmayan sözlərdən ibarətdir.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
179
Dilimizdə belə sözlərlə yanaşı, elə söz qrupları da var ki, onlar hər kəs 
tərəfindən eyni şəkildə anlaşılmır. Belə söz qruplarına isə dilçilikdə 
ümumişlək olmayan söz qrupları deyilir. Deməli, ümumxalq dilimizin bir 
qolunu da məhdud dairədə işlədilən sözlər təşkil edir. Belə sözlər ərazi, 
ixtisas, ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və elmi-mədəni cəhətdən ayrılan 
müəyyən qrup adamlar, müəyyən sosial qruplar tərəfindən işlədilən və hamı 
tərəfindən eyni qaydada anlaşılmayan sözlərdir. Ümumişlək olmayan söz 
qruplarına, əsasən, bunlar daxildir: 
peşə-sənət leksikası,
terminlər, köhnəlmiş 
sözlər, yeni sözlər, dialektlər
.
Peşə-sənət leksikası ayrı-ayrı sənət 
sahələrində (dəmilçilik, zərgərlik, xalçaçılıq, ağacişləmə, misgərlik, 
dulusçuluq və s.) istifadə olunan bütün sözlərin məcmusudur. Belə sənət 
sahələrinə məxsus sözlər Azərbaycan dilçiliyində dilçilik baxımından lazımi 
səviyyədə işlənmiş və sistemləşdirilmişdir (ətraflı bax: 4). Lakin leksika 
dilçiliyin dinamik bir sahəsi olduğu üçün burada dəyişiklilər çox tez baş 
verir və buna görə də bu sahənin həmişə araşdırmaya ehtiyacı yaranır. Bu 
barədə ayrıca bir yazı hazırladığımız üçün bununla kifayətlənirik.
Terminlər. Elmi anlayışların dildəki ifadə forması olan terminlər elm 
və texnikanın inkişafı nəticəsində meydana gəlir. “Termin leksik mənaya 
malik sözdür, lakin hər cür söz termin deyildir. Terminlər ədəbi dilin başqa 
üslublarına nisbətən elmi üslubda daha çox işlədilir və elmi təhkiyəni 
məntiqi-informatik cəhətdən səciyyələndirir” (5, 10). Məmməd Qasımov 
yazır: Termin elm və texnikanın ayrı-ayrı sahələrində məntiqi cəhətdən 
dəqiq formalaşmış spesifik anlayışları ifadə edən, təkmənalılığa daha çox 
meyil göstərən, üslubi cəhətdən neytral olan, bir neçə dildə vahid şəkildə 
işlənə bilən söz və ya söz birləşməsidir. Terminlər predmetləri, obyektiv 
gerçəkliyin hadisələrini və onlar haqqındakı anlayışları adlandırır. Hər bir 
elmi-texniki terminin aşağıdakı tələbləri ödəməsi zəruridir: 1) termin dəqiq 
olmalı, nəzərdə tutulan anlayışın əsas mahiyyətini ifadə etməlidir; 2) termin 
qısa və aydın olmalıdır; 3) termin müəyyən sistemləşdirici rol oynamalıdır 
(6, 23-24). Nadir Məmmədli isə belə yazır: “terminlər ümumişlək sözlərdən 
definisiyalarında məzmunun əks olunmasına, müəyyən sfera ilə 
məhdudlaşan professional anlayış bildirməsinə görə fərqlənir. Hər hansı bir 
termin terminoloji sistemin paradiqmatik üzvü sayılır, nitqdə isə xüsusi – 
professional kontekstdə istifadə edilir” (7, 225). 
Göründüyü kimi, elmin müxtəlif sahələrinə aid hər hansı bir əşya və ya 
mücərrəd anlayışı bildirən söz və söz birləşmələri termin adlanır. Terminlər 
həmişə dəqiq bir mənaya, müstəqil və aydın bir məzmuna malik olur. Elmin, 
texnikanın, incəsənətin hər bir sahəsinin özünəməxsus terminologiyası 
vardır. Bura daxil olan terminlərin bir qismi ümumi orta bilik səviyyəsinə 
malik adamlara belə tanış olduğu halda, bəziləri ancaq bu və ya digər ixtisas 
sahəsində çalışan mütəxəssislər tərəfindən işlədilir. Beləliklə, terminlərə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
180
elmin, texnikanın, istehsalatın, kənd təsərrüfatının, iqtisadi və ictimai 
həyatın, ədəbiyyat və incəsənətin müxtəlif sahələrinə aid olan müəyyən 
anlayışları dəqiq əks etdirən söz və söz birləşmələri daxildir. Məsələn, 
dilçilik terminləri: 
sintaksis, morfologiya, fonetika, leksika, orfoqrafiya, 
kalka, arqo, dissimilyasiya
; riyaziyyat terminləri: 
sinus, kosinus, toplanan, 
çıxılan, diferensial tənliklər
; fəlsəfə terminləri: 
impressionism, panteizm, 
qnoseologiya, atribut, monism
; hərbi terminlər: 
kapitan, poliqon, general, 
eskadron, kreyser, intendant
; fizika terminləri: 
lümen, linza, optika, 
kondensator, izolyator, micron
və s.
Köhnəlmiş sözlər. Aktiv istifadədən qalan sözlərə köhnəlmiş söz 
deyilir. Köhnəlmiş sözlər zaman keçdikcə unudulur və ümumişlək 
xüsusiyyətini itirir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində müəyyən miqdar 
köhnəlmiş söz vardır. Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: 
donluq, 
uçmaq, damu, girvənkə, çuxa, ün, boyunduruq, ayaq, cəhrə, komsomol, 
kommunist, sosializm 
və s. Dildə bu və ya digər sözün köhnəlməsi mürəkkəb 
bir prosesin nəticəsidir. Buna görə də bu və ya digər sözün köhnəlməsi üçün 
sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Söz dildə ya uzun illər fəal vahid kimi 
ömür sürür, ya da bəzi səbəblərlə əlaqdar olaraq müəyyən dövrdən sonra 
köhnələ bilir. Hər bir sözün taleyi onun ifadə etdiyi məna ilə, xidmət etdiyi 
xalqın düşüncəsi ilə bağlı olur. Bütün bunlara əsasən də sözün köhnəlməsi 
obyektiv qanunauyğunluq əsasında meydana çıxır. 
Bəs köhnəlmiş sözlər necə müəyyən edilir? Bu qrup sözlərin 
müəyyənləşdirilməsi üçün meyar dilin müasir vəziyyətidir. Köhnəlmiş hər 
bir söz dilin bugünkü vəziyyəti ilə yoxlanılır, onun nə dərəcədə işlənib – 
işlənmədiyi aydınlaşdırılır. Köhnəlmiş söz müəyyənləşdirilərkən tarixilik 
prinsipi əsas götürülür. Yəni hər bir fakta tarixilik cəhətdən yanaşılır. 
ХIХ əsrdə M.F.Axundovun əsərlərində 
yüzbaşı, murov, yasavul
və s. 
kimi sözlər işlənilmişdir. Bu sözlər hazırkı dövr üçün köhnəlmişdir. Lakin 
XIX əsrdə bunlar fəal istifadə olunan adi sözlər olmuşlar. Deməli, bu və ya 
digər sözlər bu dövr üçün adi, digər dövr üçün arxaik ola bilər. 
Dildə köhnəlmiş sözlərin köhnəlmə dərəcəsi eyni olmur. Belə ki, bəzi 
sözlər az, bəzi sözlər çox köhnəlir. Bu nöqteyi nəzərdən Azərbaycan dilində 
köhnəlmiş sözləri iki qrupa bölmək mümkündür: 
a) Ancaq müasir ədəbi dil üçün köhnəlmiş sözlər. Bu qrup sözlər vaxtı ilə 
ədəbi dildə olub, hazırda ümumxalq Azərbaycan dilinin yalnız dialekt və 
şivələrində işlənir: 
varmaq, sayru, andırmaq, ün, donluq
, 
arı
və s. Onlardan 
varmaq
getmək, 
sayru
sözü xəstə, 
andırmaq
sözü yada salmaq, xatırlamaq 
mənasında dilimizin bir sıra dialekt və şivələrində işlənməkdədir. Səs 
mənasında olan 
ün, arı və donluq
sözləri isə bəzi dialekt və şivələrdə hələ də 
yaşayaraq müvafiq olaraq 
səs, təmiz (duru)
və 
aylıq 
(
maaş
) sözləri ilə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
181
qoşalaşmış (
səsim-ünüm, aylığım-donluğum, aydan arı, sudan duru
) şəkildə 
işlənir. 
b) Ümumdil üçün köhnəlmiş sözlər. Bu qrup sözlər vaxtı ilə dildə işlənib, 
indi isə nə ədəbi dildə, nə də xalq danışıq dilində istifadə olunmayan 
sözlərdir. Belə sözlərə əsasən qədim abidələrin dilində təsadüf edilir: 
əsən, 
ayaq, damu, uçmaq, düş, aydır, us, dərnək, dün, yanşax
və s. 
Əsən
sözü X-
XI əsrlərdə sağ, salamat,
yanşax
el aşığı, 
dün
gecə, 
aydır 
deyir, 
düş
yuxu 
mənasında işlənmiş, indi isə demək olar ki, tamamilə köhnəlmişlər.
Köhnəlmiş sözlərin hamısı eyni əlamətlərə malik olmayıb, bir qrupu 
digərindən bu və ya başqa xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Bunlardan bəziləri ifadə 
etdikləri məhfumdan ayrılaraq, bəziləri isə məhfumla bərabər köhnəlmişdir. 
Bu nöqteyi nəzərdən Azərbaycan dilindəki köhnəlmiş sözləri iki qrupa 
ayırmaq olar: 1. tarixizimlər; 2. arxaizimlər. 
Keçmiş həyat və məişətin aradan çıxması, dəyişməsi ilə əlaqədar 
olaraq köhnəlmiş və ancaq həmin həyatı canlandırmaq məqsədi ilə işlədilən 
sözlər 
tarixizimlər
adlanır. İfadə etdikləri əşya və ya hadisə ilə birlikdə 
köhnəlmiş sözləri şərti olaraq 
tarixizim
adlandırmaq olar: məsələn, 
darğa, 
qazı, cüt, çuxa, qurşaq
və s. Tarixizimlər, əsasən, dövlət qurluşu, ictimai 
vasitə və münasibətlərlə bağlı meydana çıxan köhnəlmiş sözlərdir. Buna 
görə də tarixizimlərin ifadə etdikləri anlayışların köhnəlməsi başlıca olaraq 
cəmiyytin və ictimai qurluşun yüksək tərəqqisi və inkşafı ilə əlaqədardır. Bu 
qrup sözlər müxtəlif dövrlərdə meydana çıxdığı üçün bunların bəzisi qısa 
bəzisi uzun tarixə malikdir. Məsələn: 
qolçomaq, rəncbər, mədrəsə, 
mollaxana
və s. kimi sözlər, təxminən 80 il bundan əvvəl köhnəlməyə 
başlasalar da, 
komsomol, sosializm, komunist
və s. sözlərin köhnəlmə tarixi 
20 il bundan əvvələ aiddir. Deməli, köhnəlmiş sözlərdən tarixizimləri 
müəyyən edən əsas meyar həm sözün, həm də onun ifadə etdiyi anlayışın 
fəal istifadədən qalmasıdır - hər ikisinin köhnəlməsidir. Tarixizmlərdən 
fərqli olaraq, arxaizimlər elə sözlərdən ibarətdir ki, onların ifadə etdiyi əşya 
və hadisələr indinin özündə belə mövcuddur, lakin onlar başqa sözlərlə ifadə 
olunur. Arxaizimlər dilin passiv fonduna daxildir. Zaman keçdikcə dildə 
axaizimlərə dublet, qismən də sinonim olan, onları sıxışdırıb aradan çıxaran 
və lüğət tərkibinin aktiv qismini təşkil edən yeni leksik vahidlər yaranır: 
məsələn, 
damu
əvəzinə cəhənnəm, 
uçmaq
əvəzinə cənnət, 
yazı
əvəzinə çöl, 
aul
əvəzinə kənd, 
ozan
əvəzinə aşıq, 
ayaq
əvəzinə qədəh, 
aydır
əvəzinə deyir 
və s. Azərbaycan dilində arxaizimlər iki növdə sistemləşdirilir: a) leksik 
arxaizmlər; b) semantik arxaizmlər. 
Əşya və hadisəni ifadə etməkdən ayrılıb tamamilə arxaik plana keçən 
sözlər leksik arxaizmlər adlanır: 
ayıtmaq
(demək), 
əsrük 
(sərxoş), 
yey
(yaxşı), 
irişmək
(çatmaq), 
uyumaq
(yatmaq), 
sası
(üfunətli), 
tanuq
(şahid) və 
s. Bu sözlər dilin lüğət tərkibinin passiv hissəsinə keçmişdir və müasir ədəbi 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
182
dilimizdə fəal işlənmə iqtidarı olan leksik vahidlər hüququna malik deyildir. 
Bunlar unudulmuş, ya da unudulmaq prosesini keçirən sözlərdir. 
Öz əvvəlki formasını saxlayıb, yalnız mənası köhnəlmiş sözə semantik 
arxaizm deyilir: keçmişdə 
kişi
sözü adam, insan mənasında işlənmişdi. Bu 
söz insan, adam sözlərinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq öz 
mənasından uzaqlaşmış, əvvəlki mənası arxaikləşmişdir. Hazırda bu söz 
əsasən, cins mənasında işlədilir. Eləcə də 
ər
və 
donluq
sözləri qədimdə 
müvafiq olaraq 
kişi
və 
maaş 
(aylıq) mənasını bildirmişlər, sonradan 
ər
ailə 
üzvü mənasında, 
donluq
isə parça mənasında işlənmişdir. Deməli, semantik 
arxaizmin leksik arxaizmdən əsas fərqlərindən biri odur ki, semantik 
arxaizmə uğramış söz başqa mənada yenə də lüğət tərkibində işlənir. Lakin 
leksik arxaizm istifadədən düşmüş olur.Yeni sözlər. Dildə meydana gələn 
yeni sözlərə neologizmlər (yunanca 
neos
-yeni, 
logos
-təlim deməkdir) deyilir. 
Neologizm hadisəsi arxaizmin tam əksini təşkil edir. Yeni sözlər ancaq dilə 
yeni gəldiyi ilk dövrlərdə neologizm ola bilir. Buna görə də yeni söz, təzə 
söz anlayışları nisbi və şərti götürülərək dövrlərlə əlaqədar olan hadisə kimi 
başa düşülür. Dilin lüğət tərkibinin passiv hissəsinə keçən bu və ya başqa bir 
söz təşəkkül tapdığı dövr üçün neologizm kateqoriyasından çıxıb lüğət 
tərkibinin fəal hissəsinə keçərək işlək sözlərə çevrilir. Məslən, XX əsrin sonu 
və XXI əsrin əvvəllərində dilimizdə yeni yaranan və daxil olan bir sıra sözlər 
(
kompüter, internet, sosial şəbəkə, skaner, printer
və s.) dilimiz üçün 
neologizm hesab edilirdisə, hal-hazırda belə sözlər neologizm deyil. Çünki 
bu sözlər dilimizin lüğət tərkibinin fəal hissəsinə keçmişdir, orada özünə 
mövqe tutaraq digər işlək sözlərdən fərqlənmir. Eyni zamanda bunlar danışıq 
prosesində ciddi üslubi rəngarəngliyə malik olan yeni söz kimi təsəvvür 
edilmir. Bütün bunlara əsasən dildə yeni sözün neologizm hesab edilməsinin 
meyarı onun daxil olduğu dövrdəki işlək sözlərdən fərqlənməsi, təzəlik 
əlamətini saxlaması, yenilik çalarlığını əks etdirən üslubi keyfiyyətlərini 
mühafizə etməsidir. Yeni sözlər iki mənbədən qaynaqlanır: birincisi, öz 
dilimizin daxili imkanları əsasında: 
soyuducu, çağdaş, soyad, nəfəslik, 
soyqırım, əyləc, dönəm, durum, yetərsay, öndər, açıqca 
və s. İkincisi isə 
başqa dillərdən söz almaq əsasında: 
deputat, faks, email, sayt, vebsayt, 
elektron poçt, multikulturalizm, vebünvan, internet portalı, innovasiya, 
kriativlik, tolerantlıq 
və s. yaranmışdır. Dialektlər. Dilimizdə məhəlli 
xarakter daşıyan sözlərə dialekt deyilir. Dialektlər ədəbi dilə qarşı qoyulur. 
Lakin “ədəbi dillə dialekt, şivə və jarqonlar arasındakı qarşılıqlı təsir də az 
əhəmiyyət daşımır. Azərbaycan ədəbi dili dialekt və şivələrlə daim qarşılıqlı 
təsirdədir. Ümumiyyətlə, müəyyən ərazi dialektləri, şivələri, professional 
arqoların ədəbi dil, yaxud ədəbi standartla qarşılıqlı münasibəti hər bir dildə 
spesifik xarakter daşıyır” (7, 328). Müasir Azərbaycan dilinin ümumi lüğət 
tərkibinə, ədəbi dilə məxsus sözlərdən başqa, bu dilin bütün şivələri üçün 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
183
səciyyəvi olan sözlər də daxildir. Müasir dilin lüğət tərkibinə daxil olan onun 
şivələrinə məxsus belə sözlər dialekt leksikası adlanır. Vaxtilə yerli şivələr 
böyük müstəqilliyə malik idi, lakin ümumi icbari təhsilin həyata keçirilməsi 
ilə əlaqədar kütləvi savadlanma və ümumi mədəni səviyyənin bütün əhali 
arasında sürətlə artması nəticəsində yerli şivələr öz xüsusiyyətlərini itirməyə 
başlayır. Beləliklə, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksikası yaranır. Ədəbi 
dil ilə yerli dialektlər arasında indi çox mürəkkəb bir qarşılıqlı uzlaşma 
prosesi getməkdədir. Bir tərəfdən ədəbi dil dialektlərdə işlənən lazımlı, 
həyati əhəmiyyətli olan sözləri seçib öz lüğət tərkibinə daxil edir və onu 
zənginləşdirir. Digər tərəfdən ədəbi dil normaları yerli dialektlərə daxil olur 
və onları sıxışdırır. Bunun nəticəsində dialektlərin tədricən aradan çıxması 
və ədəbi dilin ümumiləşməsi prosesi baş verir. 
Ümumxalq dilinin formalaşması prosesində dialekt sözlərin xeyli 
hissəsi geniş dairədə işlədilən ümumxalq xarakteri almış, ədəbi dildə 
işlədilir. Məsələn: 
çeşid, pardax, mahlıc, bardaş, dənəvar, ördək, ayrıc, 
tıxac, alışqan, örüş, başdansovdu, sovruq, davar, ağıl, qysaq, sırsıra, 
sayrışmaq
və s. Bir qismi isə ədəbi dilə daxil olmamış, xalqın danışıq – 
məişət nitqinin malı olaraq qalmışdır. 
Dialektləri işlənmə arealına görə iki yerə ayıra bilərik: 1) yalnız bir 
ərazidə: şəhərdə, qəsəbədə, rayonda, kənddə işləkliyə malik olan dialektlər. 
Məsələn: 
əngənək 
– saxsı ləyən, 
sinmək 
– qorxmaq, 
avıt
– sakitləşdirmək, 
şəkəbir
– bir dəstə nazik çubuq, 
tuşramaq
– qaytarmaq, 
savışdı
– qurtardı, 
alana
– qurudulmuş şaftalı və ya qaysı, 
kənkiz 
– bitki növü, 
üşkürək
– 
fıştırıq, 
dəç 
– dolu və s. dialekt-sözlər Naxçıvan dialektində işlədilir; 2) bir 
neçə dialektdə istifadə olunan dialektlər. Məsələn: 
hancarı
– necə, 
hövlank
– 
tələsik, 
nəyşə
- niyə, 
məhrəba
- əlardan – dəsmal, 
tifil
– uşaq, 
müzalan
– 
sancan cücü və s.
Dilçilikdə dialektlərin müxtəlif bölgülərindən danışılır və onlar bir 
neçə yerə bölünür. Bu və ya digər dialekt sözün ədəbi dilin sözlərinə uyğun 
gəlib-gəlməməsindən asılı olaraq dialekt leksikasında bir neçə söz tipini 
qeyd etmək olar. Bu nöqteyi-nəzərdən, dialektizmlərin aşağıdakı növlərini 
göstərmək olar: a) fonetik dialektizmlər. Belə dialektlər tələffüzcə ədəbi dil 
normalarına uyğun gəlmir, səs dəyişməsi əsasında əmələ gəlir. Məsələn: 
ərəbə
- araba, 
Bəki
– Bakı, 
qərdəş
– qardaş, 
taxsır
– təqsir, 
həyif
– heyif, 
döyül
– deyil, öv – ev, 
əyib
–eyib, 
hajı
– hacı, 
bajı
– bacı və s. b) morfoloji 
dialektizimlər. Bu dialektlər ədəbi dildən morfoloji strukturuna görə 
fərqlənir, bunlara assimilyasiya hadisəsi uyğun gəlir. Məsələn: 
yammır
– 
yanmır, sənnən – səndən, cannar – canlar, qızzar – qızlar, gözdər – gözlər və 
s. c) leksik dialektizmlər. Ədəbi dildə qarşılığı olan dialektlər leksik 
dialektizmlər adlanır. Onlar ədəbi dil sözlərinə mənaca uyğun gəlir, lakin 
ondan səslənməsinə və fonetik tərkibinə görə fərqlənir. Hər ikisi eyni 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
184
məhfum ifadə edir. Ədəbi dildəki sözlərin sinonimi kimi işlədilir. Məsələn: 
qəlbi – hündür, becit – tez, zərdə - yerkökü, taytamaq – axsamaq, çinqoy - 
əsəbi, zağar – qısa boy, cələf – arıq, yava – pis və s. d) semantik 
dialektizmlər. Ədəbi dildə olan söz dialektdə başqa-başqa mənalarda 
işlədilir. Bunlar həm ədəbi dildə, həm də dialektlərdə fəaliyyət göstərir. 
Məsələn: “qara” sözü ədəbi dildə rəng mənasında, dialektdə isə ey, on iki 
ədəd mənalarında, “qaynar” sözü çay kənarında altar yumaq üçün ocaq 
qalayıb qazanda su qızdırmaq mənasında işlədilir. Bu dialektlər ədəbi dil 
sözləri ilə formaca eyni, mənaca müxtəlif omonim əmələ gətirir. e) leksik-
semantik dialektizmlər. Bu dialektlər bir dialekt və ya şivədə danışanların 
yaşayış tərzini, onların əmək fəaliyyətini, həmin yerlə əlaqədar olan əşya, 
hadisə, geyim, məişət adlarını əks etdirir. Onların çoxu keçmiş adət-ənənə, 
həyat tərzi, etnoqrafiya ilə bağlıdır. Belə dialektizmlərə daha çox tarixi 
romanlarda təsadüf ounur. Ədəbi dildə sinonimi, əvəz edəni yoxdur. 
Məsələn: mandal – cəftə, mahı – dəryaz, qəvərə - bıçaq, teşi - əl iyi, şülək – 
hissə və s. (2, 287-289). 
Nəhayət, qeyd edək ki, Azərbaycan dilinin leksikasında ümumişlək 
olmayan sözlərin özünəməxsus yeri var. Onları dilimizin lüğət tərkibindən 
ayrı təsəvvür etmək olmaz. Ümumişlək olmayan sözlər dilimizin passiv lüğət 
fonduna daxil olub hamı tərəfindən eyni qaydada anlaşılmasa da onlar 
məxsus olduğu ərazi, sahə və dairələrdə əslində aktiv işləkliyə malik olurlar. 
Buna uyğun olaraq, terminlərə baxsaq, görərik ki, belə sözlər hər kəs 
tərəfindən eyni şəkildə başa düşülməsə də, aid olduğu elm sahəsinə məxsus 
alim və mütəxəssislər tərəfindən asanlıqla başa düşülür və işlədilir. 
Dialektlər isə ümumi ədəbi dilə qarşı qoyulsa da, istifadə olunduğu ərazidə 
aktiv işləkliyə malikdir. Köhnəlmiş sözlərdə isə məsələ belədir ki, onlardan 
daha çox tarixi mövzulardan danışarkən çox istifadə edilir. Neologizmlər isə 
müasir dünyamızla, elmin-texnikanın sürətli inkişafı ilə sıx bağlıdır.
Ədəbiyyat
1.
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II h. Leksika. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 
192 s. 
2.
Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı: Nurlan, 2005, 
452 s. 
3.
Babayev A.M. Dilçiliyə giriş. Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2012, 516 s. 
4.
Əsgərov H. Azərbaycan dilində maddi mədəniyyət leksikası. Bakı: Bakı 
Universiteti nəşriyyatı, 2006, 448 s. 
5.
Adilov V. Termin və ümumişlək söz. Terminologiya məsələləri, Bakı: 
Elm, 1990, 92 s., səh: 10-14 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
185
6.
Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı: Elm, 
1973, 186 s. 
7.
Məmmədli N. Azərbaycan dilində alınma terminlər. Bakı: Elm və təhsil, 
2017, 488 s. 
И.Магеррамова 
Группы ключевых слов для использования
на Азербайджанском языке 
Резюме 
Статья посвящена словосочетаниям в лексиконе азербайджанского 
языка. Вот слова, которые говорят на нашем языке, разделенные на две 
части в соответствии с особенностями понимания, дается информация о 
них. Утверждается, что общие слова - это слова, которые понимаются 
одинаково всеми на нашем языке. Используемые некоторыми группами 
людей определенные социальные группы, которые разделены по терри-
тории, специальности, социально-политическим и научно-культурным 
аспектам и не поняты всеми одинаковыми словами, - это не общие слова. 
Включает в себя: профессионально-художественную лексику, термины, 
устаревшие слова, новые слова и диалекты. Определенная информация 
дается путем предоставления конкретных примеров уп-омянутых выше 
языковых фактов 
IMaharremova 
Word groups for working in Azerbaijani 
Sammary 
The article is devoted to the word groups in the Azerbaijani language 
lexicon. Here are the words that are spoken in our language divided into two