Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 18 minilliyin əvvəlləri) dövrü arxeoloji mədəniyyətdir. Bu mədəniyyət nümunələri Azərbaycanda Muğan çölündə və Talış dağlarında aşkar edilmişdir. Muğan mədəniyyəti üçün sümükləri qıvrılmış və ya dartılmış halda daş qutularda və ya torpaq qəbirlərdə dəfnetmə səciyyəvidir. Həm tək, həm də qrup qəbirləri əmək alətləri, silah və bəzəklərlə müşaiyət olunur. Masalli ərazisində Muğan mədəniyyətini yaradan tayfalar maldarlıq, əkinçilik və ola bilsin ərazidə dəniz, çay olduğu üçün balıqçılıqla da məşğul olurdular. Arxeoloji qazıntılardan əldə olunan balıq sümükləri bunu sübut edir. Əmək alətləri və silahlar tuncdan və dəmirdən hazırlanırdı, xüsusilə səciyyəvi olanlar isə dəstəyi haşiyəli tunc və dəmir qılınc və tunc xəncərlər idi. Gil qablar da müxtəlifliyinə görə seçilir. Zəngin və ya kasıb qəbir əşyaları nəsli icmanın dağılması prosesini və bu tayfalarda əmlak bərabərsizliyinin mey- dana gəlməsini göstərir. Masallı ərazisində Eneolit və Tunc dövrlərinə aid “Qala təpə”, “Balaca təpə”, “Nadir təpə”, “Qaratikan tə- pə”, “Yekə təpə” kurqanlarında, o cümlədən, orta əsrlərə aid qəbiristanlıqlarda arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Ərkivan qalası adlanan ərazidə tapılan antik və orta əsrlərə aid saxsı qab nümunələrinə əsasən qalanın V-VI əsrlərdə inşa edildiyini söyləmək olar. Qalanın yaxınlı- ğında qədim şəhər yerinin xarabalıqları da aşkar edil- mişdir. Ərazidəki qədim qalalardan biri də Çaxırlı kəndi ərazisindədir. Bu qala haqqında nisbətən ətraflı məlumata XIX əsr müəllifi Səid Əli Kazımbəyoğlunun “Cəva- hirnameyi-Lənkəran” əsərində (1869-cu il) rast gəlinir. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 19 Qədim Muğan şəhəri olan Biləsuvar rayonunda da 1 memarlıq, 12 arxeoloji tarixi və memarlıq abidəsi məlumdur. Bunlar keçmiş Biləsuvar yaşayış məntəqəsi ərazisində "Şəhriyar qalası" memarlıq abidəsindən, həmçinin Bəydilli kəndi ərazisində tunc dövrünə aid 7 Kurqan təpəsi, Təzəkənd kəndi ərazisində tunc dövrünə aid 2 Kurqan (qoşatəpə), dəmir dövrünə aid "Torağay təpə", Dərvişli kəndi ərazisində dəmir dövrünə aid "Seyid altı təpə" kurqanı, Yuxarı Ağalı kəndi ərazisində "Ceyran təpə" kurqanı, Əmənkənd kəndi ərazisində tunc dövrünə aid "Şəhriyar təpə" kurqanı, Şəhriyar kəndində orta əsrlərə aid Ağdam qalası, yenə həmin ərazidə orta əsrlərin əvvəllərinə aid "Çöl Ağdam şəhərciyi" və "İçəri Ağdam yaşayış ərazisində" arxeoloji abidələrindən ibarətdir. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri e.ə. VIII – VII əsrlərə aid Salyanda daha möhtəşəm mədəniyyət qalıqlarını kəşf etdı. Babazanlıda qədim qəbiristanlıqda və ona müvafiq ya- şayış yerində araşdırma və tədqiqatlar Muğanın tarixinə dair daha yeni faktları üzə çıxarmağa imkan yaratdı. Qədim dövrü əhatə edən Noxudlu kurqanlarında aparılan ilkin müşahidələr isə yerin şoran olması ilə əlaqədar kurqanların çökməsi faktını aşkarladı. Babazanlı yaşayış yerində küp qəbirlər və onlara aid yaşayış məskənlərinin eyni ərazidə qeydə alınması Azərbaycan arxeologiyasında mühüm yeniliklərdəndir. Bunun müqabilində məhz ilk dəfə Salyan qazıntıları əsasında bölgənin antik və ilk orta əsrlər dövrü əhalisinin təsərrüfatı, həyat tərzi, məişəti barədə geniş məlumatlar əldə edildi. Qəbir abidələri əsasında bölgənin qədim və ilk Ələsgər Mirzəzadə 20 orta əsrlər dövrünün dəfn adətləri öyrənildi. Qazıntı zamanı aşkar olundu ki, Babazanlıda küp hazırlayan sexlər fəaliyyət göstərib. Gilli torpağın, su ehtiyatının və yanacaq materiallarının bolluğu bu sənətin inkişafına şərait yaradıb. Arxeoloji tədqiqatlar Salyanda ilk insan məskənlərinin küp qəbirlərdə dəfnetmə adətindən çox əvvəl, ən azı e.ə. II minilliyin ortalarından yarandığını söyləməyədə əsas verir. Salyan rayonunda küp qəbir- lərdən əldə olunmuş maddi-mədəniyyət qalıqlarının müqayisəli təhlili onların Cəlilabad və Masallida aşkar olunmuş küp qəbirlərlə eyni dövrdə və eyni formada olduğunu söyləməyə əsas verir. Böyüklər üçün olan qəbir küplərinin bəzilərinin dibinə yaxın hissədə kiçik deşiklər açılıb. Əksər küplərin baş hissəsi qismən yuxarıya doğru basdırılıb. Küplərin bəzilərinin ağız hissəsi iri küplərin qırıqları, digərləri isə çiy kərpiclə örtülüb. Nisbətən kök adamların küpə yerləşdirilməsi üçün onun ağız hissəsi xüsusi alətlər vasitəsi ilə sındırılıb və ölü yerləşdirildikdən sonra həmin hissə yerinə qoyulub. Ağzı çox kiçik olan küplərdə ölünün yerləşdirilməsi üçün küpün dib hissəsi sındırılıb. Bu halda skeletin ayağının küpün ağız hissəsinə doğru olduğu gö- rünür.Küplərin baş tərəfində heyvan (qoç) kəllələri qo- yulub. Qəbir küplərinin ağzına yaxın yerdə küpün üstünə qurşaqvari yapışdırılan lent onun möhkəmliyini təmin edir. Qəbir küplərinin bəzilərinin üzərindəki dini inan- clarla bağlı təsvirlər qədim türklərdəki şamançılıq adətini xatırladır və bu şər qüvvələrin qəbirdən uzaqlaşdırılması ilə bağlı ola bilər. Küplərin ağız hissəsinə yaxın yerdə Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 21 tapılan kömür qalıqları pis ruhları qovmaq və s. məqsədlə burada tonqal qalandığını söyləməyə əsas verir. Muğanın şimalında antik dövr özünü Kürlə Arazın qovuşduğu Suqovuşanda - Sabirabad rayonu ərazisində da göstərmişdir. Bu yurdun e. ə. VI minillikdən başlayan tarixi bir çox hadisələrin şahidi olmuşdur. Muğan düzü çox qədimdə Midiyanın, e.ə. IV əsrdən Atropatenanin əyaləti idi. Albaniya dövlətinin payına bu ərazinin müəyyən qismi (müasir Sabirabad rayonu və dənizsahili ərazilər) düşmüşdür. E.ə.III-II minilliklərdə burada yaşayan əhalinin əsas məşguliyyəti əkinçilik və maldarlıq olmuşdur. Muğan həm də erkən süni suvarma sisteminin yarandığı bölgələrdən biri olmuşdur. Burada sənətkarlıq və xalçaçılıq da geniş inkişaf etmişdi. Tunc dövrünə aid sənətkarlıq əşyaları içərisində şarşəkilli və armudvari gövdəli küplər diqqəti cəlb edir ki, onlardan ən çox təsərrüfat məqsədi ilə istifadə olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan çoxsaylı küp qəbirlərin bəziləri dairəvi formadadır. Bu küplər yerli istehsala məxsusdur. Bölgənin orta əsr yaşayış yerlərindən xeyli miqdarda saxsı məmulatları da aşkar edilmişdir. Yazılı mənbələrdə Muğanda xalça, çuval, xurcun və palaz istehsal edildiyi barədə qiymətli məlumatlar verilmişdir. Rayonun Zən- gənə kəndi yaxınlığında tapılmış Şəhərgahda numizmatik materiallar da aşkar edilmişdir. 1926-cı ildə həmin ərazidən tapılmış, sonradan Azərbaycan tarixinə «Sabira- bad dəfinəsi» kimi daxil olan sikkələrin Şirvanşah-Kəs- ranilərə məxsus olduğu müəyyən edilmişdir. Həmin pul vahidləri I Axistana (1160-1197), II Toğrula (1177-1194), II Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|