Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 202 rəmzlər, haşıyələr ətraflı şəkildə öyrənilməlidir. Belə hərtərəfli araşdırma tarixin bəzi sirlərini açmağa kömək edir. Muğanın coğrafi və milli arealı Ələsgər Mirzəzadə araşdırmasında informativ xarakter daşısa da, bu məlu- matlar bölgənin təsərrüfatı, mədəni həyatı və görkəmli şəxsləri haqqında dolğun bilgi verə bilir. “Muğan maddi mədəniyyəti” (2016) kitabından sonra Cəlilabadda mövcud olan tarixi abidələrə yenidən nəzər salan Ələsgər Mirzəzadə Əliköməktəpə, Alxantəpə, Polutəpə, Qoşatəpə, Mişarçay və Həməşərə, Qazan köşkü haqqında bilgiləri bir qədər də genişləndirir. İş elə gətirib ki, bölgədəki bəzi tarixi məkanlara Ələsgər Mirzəzadə ilə birlikdə baş çəkmişik. Biz Qalabazarda, Polutəpədə, Alaşarda, Xudutə- pədə, Qoşatəpədə bir yerdə araşdırmalar aparmışıq və hər dəfə heyrətləndirici bir məqamla qarşılaşmışıq. Bölgənin bəzi paradiqmatik təsəvvürləri ilə səsləşən faktlar, doğrudan da, heyrətamizdir. Məsələn, bölgədə uzun müddət Danatma mərasimi keçirilib və bu mərasim Dan yerinin “şərəfinə” təşkil olunub. Dəfn adətinə görə, meyidlərin üzü Dan yerinə tərəf qoyulur və dəfn olunurdu. Bölgədə həmçinin Günəşin Göy qübbəsində cızdığı qövsə görə dəfn adəti icra olunmuşdur. Muğan bölgəsində mif özünü həm sintaqmatik (sözlə söylənilən mətn), həm də paradiqmatik (dünya haqqında təsəvvürlər sisteminin bir nümunəsi) şəklində göstərir. Leksik-mifoloji anlamda olan ifadələr daha çox rituallar- da, maddi-mədəniyyət nümunələrində öz əksini tap- mışdır. Məsələn, çarxla bağlı (çərxi-fələk) paradiqmatik təsəvvürü qədim və orta yüzilliklərin epıqrafik abidə- Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 203 lərində (başdaşılarında və sinədanlarda), həmçinin məişət əşyalarında, o cümlədən xalçaların üzərindəki naxışlarda qorunub saxlanmışdır. Ələsgər Mirzəzadənın bölgənin epiqrafik abidələri üzərində apardığı araşdırmalardan məlum olur ki, Muğan bölgəsindəki başdaşı və sinədanlarda daha çox çərxi fələk rəmzləri və işarələri həkk olunmuşdur. Muğan bölgəsinin şifahi nitqində və folklorunda daha çox işlənən “çarxı dönmək” feli birləşməsi qədim türklərin mifik dünyagörüşündən soraq verir.Muğan bölgəsində çarx “çərx” şəklində işlənir və klassik ədəbiyyatda da çərx şəklindədir. Çərxin göy, tale, ox yayı, yer, davam edən, sürən və sair mənaları vardır. Çarxdan çərxi-fələk dünyagörüşü yaranır. Çərxi-fələk daha qədim türk inamlar sistemi ilə bağlıdır. Qədim türklər çərxi-fələyi “gök çıkrısı” (göy dəyirmanı) adlandırırlar. Buna sonralar “evrən” demişlər. Evrən evrilir, yəni çarx çevrilir, dönür. Bu zaman hərəkət edən göy üzü nəzərdə tutulur və tale, bəxt kimi məcazlanır. İnsanlar göy qübbəsinin durmadan dönməsinə və bunun insanların taleyinə, bəxtinə, qismətinə təsirinə inanırdılar. Guya evrənin (çarxın) dönüşü insanlara yaxşı və pis tale bəxş edir. Bu inanc Muğan bölgəsindən toplanmış folklor nümunə- lərində öz əksini belə tapır: Quşum uçdu tüləkdən, Qolum sındı biləkdən. Mənimki belə gəldi Çərxi dönmüş fələkdən. Azərbaycan və türk klassik ədəbiyyatında çərxi-fələk anlayışı bu xaos və kosmosla bağlı inanclar sisteminə Ələsgər Mirzəzadə 204 söykənir. Göy qübbəsi, tale, bəxt, iqbal, fələk mənalarını verən “gərdun” sözü də folklorda və klassik ədəbiyyatda “çərxi-fələyin” sinonimi kimi işlənir. Qədim türk mifologiyasında göy üzü fələk, ay, günəş və ulduzların cəmi isə “əflak” adlanırdı. Çərxi-fələyi dörd həyat ünsürü ilə bağlayırlar. Muğan bölgəsindəki başdaşı və sinədanlarda üç dairəli çərxi fələk işarələrinə də rast gəlmək olur. Dörd həyat ünsürünü ifadə edən iki dairədəki oxların cəmi sayı cəhətlər də nəzərə alınmaqla on altıdır. Rəqəmlərin ifadə etdiyi rəmzlər, simvollar və mifik təsəvvürlər həmin çərxi fələk işarələrinin sirrini açmağa kömək edir. Eyni işarələr Muğan bölgəsinə xas olan xalçalarda da öz əksini tapmışdır. Belə paradiqmatik təsəvvürlərlə bağlı əşyalara diqqət çəkən Ələsgər Mirzəzadə tarixin keşməkeşli məqamlarında xalqın dini-fəlsəfi dünyagörüşünün məqsədinə və məramına aydınlıq gətirməyə çalışır. Ümid edirəm ki, Ələsgər Mirzəzadənin Muğan tarixinə həsr olunmuş bu kitabı tarix elminə yeni töhfələr verəcək və arxeoloqların, etnoqrafların, həmçinin folklor- şünasların Muğan bölgəsinə marağını artıracaq. Ələsgər Mirzəzadənin araşdırması sübut edir ki, Muğan bölgə- sinin hərtərəfli öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Bilal(Hüseynov)Alarlı, ADPU Cəlilabad filialının müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 205 Hörmətli oxucu! “Tarix və Zaman” adlanan bu kitab barədə öz rəyimi bildirməmişdən əvvəl hörmətli Ələsgər müəllimə dərindən öz minnətdarlığımı bildirirəm. Muğan haqqında, o cümlədən qədim Həməşaranın tarixi barədə mən özüm araşdırma apararkən dövlət arxivlərində, kitabxanalarda, digər elm ocaqlarında aylarla, illərlə müxtəlif müəlliflərin əsərlərini vərəqləməli olmuşam. İndi isə belə kitablardan biri, müəllifi Ələsgər Mirzəzadənin “Tarix və Zaman “əsəridir. Hamıya məlumdur ki, qədim diyarımız Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra elmin bir şox sahələrində olduğu kimi, tarixşünaslıqda da yeni araşdırmaların aparılması zəruriyyəti yaranmışdır. Hətta ixtisasca tarixçi olmayıb, tarix sahəsində müstəqil fikir yürüdə bilən, obyektiv və milli maraqları ifadə edən ziyalı insanların da bu sahədə yeni fikir söyləməsi Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi işini daha da sürətləndirməyə sövq edir. Rayonumuz haqqında əvvəllər yazılmış kitablardan fərqli olaraq müəllifin çapa hazırladığı bu kitab tarixi və metodiki cəhətdən tamamilə seçilir. Kitabda toplanmış sənədli materiallar və digər mənbələrə istinad edilərək verilmiş xronologiya tariximizi daha da dərindən öyrənmək üçün mükəmməl bir vəsaitdir. Əsərin xronoloji yazılışı, kitaba əlavə olunmuş xəritələr, fotoşəkillər böyuk elmi-təcrübə əhəmiyyəti kəsb edən sübutlardır. Ələsgər Mirzəzadə 206 Müəllif yerli toponimlərin öyrənilməsində də ardıcıl elmi araşdırmalar aparmış, tariximizin qədimliyindən bəhs edən digər müəlliflərin əsərlərindən bəhrələnərək bu kitabı çətinliklə də olca ərsəyə gətirmişdir. Bu işdə Ələsgər müəllimin əməyi xüsusilə qeyd olunmalıdır. Çünki Ələsgər müəllimin elmi araşdırmaları bu kitabın yüksək elmı səviyyəsini təmin etmişdir. Hesab edirəm ki, müəllif Muğan tarixinin izi ilə apardığı araşdırmalar nəticəsində oxuculara təqdim etdiyi “Tarix və Zaman” toplusu tamamlanmış bir kitabdır. O, qarşısına qoyduğu öhdəliyi layiqincə yerinə yetirmişdir. Bu kitab oxucularına öz tarixi yaddaşını təzələmək məqsədilə, eyni zamanda tariximiz haqqında məlumatı az olanlar üçün faydalı olsun deyə müəllif ərəb, fars və rus mənbələrindən də istifadə edərək sitatlar gətirmışdir. Bir sözlə, bu kitab oxucularımıza öz tarixi yaddaşını bərpa etməklə, kimin kim olduğunu obyektiv şəkildə gələcək nəsillərə çatdırmağa imkan verir. Buyurun oxuyun və öz qiymətinizi verin! Sonda kitabın müəllifi tarixçi məllim və təcrübəli araşdırmaçı, tədqiqatçı Ələsgər Mirzəzadəyə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Eşq olsun! Sabir Nəsiroğlu Urufzadə tədqiqatçı – jurnalist. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 207 Ələsgər Mirzəzadə 208 İstifadə olunmuş ədəbiyyat: 1.Azərbaycan tarixi. İ.A. Hüseynov, A.S. Sumbatzadə, A. N. Quliyev və E. A. Tokarjevskinin redaktorluğu ilə. Üç cilddə, I cild: Ən qədim zamanlardan Azərbaycanın Rusiyaya ilhaqına qədər. Bakı. Azərb. SSR EA nəşri, 1961, 446 s. 2.Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, II cild: III-XIII əsrin I rübü. Bakı, Elm, 2007, 608 s.+24 s. illüstrasiya 3.Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. Bakı, 2008,10 s. 4.Azərbaycan arxeologiyası. “Azərbaycan Araşdırmaları jurnalı”na əlavə, Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, cild 9, say 1-2, 2007,127 s. 5.Azərbaycan arxeologiyası.“AzərbaycanAraşdırmaları jurnalı”na əlavə, Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, cild 10, say 3-4, 2007, 152 s. 6.Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. C.B.Quliyevin baş redaktorluğu altında. On cilddə, VII cild. Bakı,1983. 624 s. səh. 395 7. Azərbaycan tarixi. I cild: Ən qədim zamanlardan XX əsrədək. Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktorluğu ilə. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı,Azərnəşr, 1994, 687 s. 8. Alarlı B. Alar və Alarlar. Bakı, Adiloğlu, 2003, 250 s. 9.Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti.VI-XVI əsrlər. Bakı, Avrasiya press, 2006, 414 s. 10. Bünyadov Z. Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 1989, səh. 40, 80-81. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 209 11. Bünyadov T.Ə. Azərbaycanın arxeologiyası oçerkləri; Bakı- 1962. 12. Bünyadov T. Şükürov K. Alarlar. Gündoğandan başlayan yol. Bakı – 2005, səh 24-25. 13. Cəfərov Y. H. Qədim Azərbaycan: nə bilirik. Bakı, Azərnəşr. 1989, 157 s. 14. Doroşenko E. N. Zaroasdriyci İrana, st. 74. 15.Dövlət və Din // Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin ictimai fikir toplusu. 2012,Yanvar, fevral. Say: 1(27) 16. Əsədov F. Talış xanlığı. Bakı 17. Əsgərov R. Cəlilabad: dünən və bu gün. Bakı, Çaşıoğlu, 2000, 130 s. 18. Əsgərov R. Tarixi keçmişimiz və ya Zərdüstlüyü təsdiqləyən Muğan abidələri / Respublika qəzeti, No6. 19. Əhmədov Q.M. Bu günə necə gəlib çıxmışıq. Bakı. Azərnəşr. 1989. 118 s. 20.Əhmədov T. Ei - obamızın adları. 1984, səh.16 21. Əliyev B. H. Tarixin izləri ilə. Bakı. 1975. 22. Əliyev B.H. Azərbaycanda boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1982. 23. Əliyev H.Q. Buzeyir. Bakı, MBM. 2012, 40 s. +16 s. illüstrasiya. 24. Əfəndiyev R.S. Daşlar danışır... Neolit dövründən XIX yüzilliyədək. Bakı, Gənclik, 1980, 31 s. +50 s. illüstrasiya. 25. Əmənov E. Küp qəbirlər və Cəlilabad tarixi / Region səs, 2009, 20 iyul Ələsgər Mirzəzadə 210 26. Əmənov E. Sahibsiz qalala / Region səs, 2009, 20 iyul 27. Göyüşov R.B. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı, İşıq, 1986.156 s. +32 s. illüstrasiya 28. Heredot “Tarix” əsəri, II – III bölmələr (rus variantı) 29. Hüseynov M.M. Uzaq daş dövrü. Bakı, Gənclik, 1973, 71 s. 30. Hüseynov R. Sibir torpaqlarında Türk izləri Bakı-2015, UniPrint mət. səhifə 168. 31.İsmayılov E.E. Talişinskilərin – Talışxanovların nəsil tarixi (Genealogiyası) I fəsil, səh. 3-6 32. İQAMO, fond 413, d-52, p-13. 33. Mirzəzadə Ə. A. Muğanin maddi-mədəniyyət abidələri, Bakı-2016, “Nərgiz”nəşriyyatı, səhifə 122. 34. Mirzəzadə Ə. A. Qədim Muğan tarixindən bir epizod. Uzuntəpə düşərgəsi / Region səs,2008, sentyabr. 35. Mirzəzadə Ə. Cəngitəpə (Uzuntəpə) tarixi keçmişimizdən xəbər verir / Region səs, 2008, 9 oktyabr, №23 36. Mirzəzadə Ə. Tariximizə işıq salan Əliköməktəpə/Yeni gün, 2007, 2-8 mart 37. Nağıoğlu Q. Tarix kül deyil, canlı alovdur (Arxeoloqla musahibə) / Yeni gün, 1990, 8 sentyabr 38. Nəsiroğlu S. Həməşaradan gələn səslər.Baki, 2002, 150 s. 39. Nəfisi S. Tarixi Təməddone İran Sasani, Tehran, h. 1331, səh. 114 40. Nicat Ə. Tarixin sübh çağı, Bakı, səhifə 32. 41. Səfərli Ə, X.Yusifov Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1982, səhifə 9-10. 42.Kazımbəyoğlu Səid Əli “Cəvahirnameyi-Lənkəran” Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 211 Bakı, Örnək nəşriyyatı 2000-ci il, səhifə 40-41 43. Kərimov X. K. F. Rəşidəddinin Came ət-Təvarix (Tarixlər toplusu) əsərindən iqtibaslar. 44. Vəlixanlı N. M. “IX – XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı – 1974. 45. Vəlili M. Azərbaycan coğrafi – təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı – 1993, səh. 48. 46. Yüzbaşov R., Sədiyev Ş Azərbaycanın coğrafi adları. 47. az.wikipedia.orq/wiki/Sabirabad,Saatlı,Salyan, Beləsuvar, Cəlilabad,Masallı,Yardımlı. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 213 Qeyd üçün Ələsgər Mirzəzadə 214 Qeyd üçün Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 215 “Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru: Professor Nadir MƏMMƏDLİ Dizayner: Zahid M əmmədov Ruslan Mirz əzadə Texniki redaktor: Yadigar Mirba ğırzadə Aynur Mirz əli Çapa imzalanmış 09.09.2017 Şərti çap vərəqi 8. Sifariş № 665 Kağız formatı 60х84 1/16. Tiraj 500 . Ələsgər Mirzəzadə 216 Kitab “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur E-mail: nurlan1959@gmail.com Тел: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev 8 /4 Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|