Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma
5
ELMİ REDAKTORDAN
ləsgər Ağahəsən oğlu Mirzəzadənin adı
Respublikanın geniş ictimaiyyatına yaxşı
məlumdur. Uzun illərdir ki, o, doğma
yurdun, doğulub boya – başa çatdığı Muğanın tarixi sirlə-
rini öyrənmək üçün sonu görünməyən axtarış yolların-
dadır. Qərinə, əsr və minilliklərin ənginliklərində yatan
ulu babalarımızın zəngin tarixini öyrənmək üçün əsil
vətəndaş - alim daim axtarışdadır. Onun qədim tariximizə
həsr olunmuş çoxsaylı, dərin və mənalı yazıları da vətənın
tarixini sevən və öyrənmək istəyən oxucu kütləsinə yaxşı
bəllidir.
Tarix qəribə elmdir. Onun misilsiz yadigarlarını axta-
rıb tapmaq o qədər də asan deyildir. Yorulmaq bilməyən
həvəskar alim gecəni gündüzə qataraq on illərdir ki, sonu
görünməyən yollarla inamla addımlayır, min bir çətinliyə
sinə gərərək zəngin mədəni – tarixi irsimizi öyrənməyə
cəhd göstərir və böyük uğurlar əldə edir.
“Təbiətimiz hər şeydən əvvəl tarixə maildir. Keçmiş-
də vaqe olan hər bir iş gələcək üçün düstur əməldir və el-
mə əsaslanan bir əmək möhkəm və payidar olar. Zəmanə-
Ə
Ələsgər Mirzəzadə
6
nin dəyişikliklərindən bixəbər işə başlamaq yolsuz və qor-
xulu çölə yönəlmək deməkdir”, - Azərbaycanın görkəmli
tarixçi alimi, mütəfəkkir və maarifçisi, gözəl şairi Abbas-
qulu ağa Bakıxanova məxsus bu müdrik sözlər tarixçi
Ələsgər Ağahəsən oğlunun fəaliyyəti üçün qiymətli bir
örnəkdir. İstedadlı müəllim Ələsgər Mirzəzadə öz yeni
kitabını “Tarix və Zaman” adlandırmışdır. Sevindirici
haldır ki, bu kitabda müəllif Muğanın keşməkeşli qədim
tarixini şərh etməklə yanaşı hər bir tarixi abidə haqqında
əxlaqı-mənəvi dəyərlərlə dolu hiss və düşüncələrini də
gənc nəslə çatdırmağı özünə borc bilmişdir. Şübhə yoxdur
ki, kitab çoxsaylı oxucular, eyni zamanda gənclər üçün
qiymətli bir örnək olacaqdır.
Bakı Dövlət Universitetinin professoru,
tarix elmləri doktoru,
Respublikanın
Əməkdar müəllimi
Təsdiq edirəm:
Elmi katib
, professor
Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma
7
I FƏSİL
MUĞAN TARİXİNDƏN...
QƏLBIMDƏN SÜZÜLƏN SÖZLƏR
Doğulduğun torpağı, boya-başa
çatdığın Vətəni sevmirsənsə,
sən o yurdun övladı deyilsən!
Hər bir xalqın, hər bir bəşər övladının tarixdəki yeri
onların maddi-mədəniyyəti ilə, dünya mədəniyyətinə ver-
diyi böyük töhfələrlə müəyyən olunur.“Həyatda danılmaz
bir həqiqət var; millətin süqutu o zaman başlayır ki, o, öz
tarixini unudur.” O millət ki, tarixi keçmişinə xor baxır, o
millətin gələcəyi yoxdur! Öz tarixi keçmişinə sahib çıxıb
onu qoruyan xalq, əlbəttə ki, xoşbəxt xalqdır!... Daim məni
narahat edən bu kimi düşüncələrlə bir gün belə bir qərara
gəldim: Əgər sən həqiqəti bilmək istəyirsənsə, tarixi keç-
mişinə nəzər sal, əjdadların, torpaq altında qalmış maddi
varlıqların haqqında məlumat topla!
Və nəhayət,... bir gün bu düşüncələrimi reallığa çevir-
mək üçün cürət edib tarixin «qaranlıq» səhifələrinə “baş
vurdum”. Məni narahat edən və Azərbaycanın ən az öy-
rənilmiş Muğan ərazisi, o cümlədən Muğan şəhəri
haqqında bir çox tarixi mənbələri aramağa, araşdırmağa
başladım, ən qədim dövrlərdən bu günə qədər olan xəritə-
Ələsgər Mirzəzadə
8
ləri (e.ə.I minillik-b.e.II minilliyi) nəzərdən keçirərək mü-
qayisə etdim, alim və tədqiqatçıların fikirlərini öyrəndim.
Nəticədə, belə bir qənaətə gəldim ki, orta əsrlərdə yaşamış
ərəb və şərq müəlliflərinin Muğanla bağlı fikirləri, demək
olar ki, üst- üstə düşür. Amma XIII-XIX əsr Muğanı haq-
qında məlumat o qədər də ətraflı yazılmamışdır. XX əsr
müəlliflərinin isə Muğan şəhər yerləri haqqındakı fikirləri
ziddiyyətlidir. Bu haqda mənbələrdən sitat gətirməklə, öz
fikirlərimi bacardığım qədər aşağıda şərh edəcəyəm. Mən
elə düşünürəm ki, Muğanın dünəni, bu günü haqqında
araşdırmalarımı, öyrənib-bildiklərimi sizlərə çatdırmaqla
Vətənə olan borcumun müəyyən qismini yerinə yetirmiş
olaram.
Muğanla bağlı məlumatlar ərəb coğrafiyaşünas səyyah-
ların əsərlərində ətraflı olduğu üçün bu sahəyə istinad et-
miş hörmətli akademiklərimiz Z. Bünyadov və N.Vəlixan-
lının əsərlərinə, o cümlədən orta əsr Azərbaycan qaynaqları
və digər mənbələrə müraciət etməyi özümə borc bildim.
Müəllif.
Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma
9
MUĞANIN QISA COĞRAFİ MÖVQEYİ
Muğan tarixən çox geniş və zəngin bir ərazini əhatə
etməklə, Azərbaycan torpağına aid olmuş və bu gün də öz
varlığыnı saxlayır. Muğan düzü Kür-Araz ovalığının bir
hissəsi olmaqla, Şimal-qərbdə Araz çayı vasitəsilə Mil
düzündən, Kür çayı vasitəsilə Şirvan düzündən ayrılır,
cənubda və cənub-şərqdə Lənkəran ovalığına və Salyan
düzünə qovuşur.
Düzün cənub-qərb davamı Cənubi Azərbaycan əra-
zisindədir. Qərbdən Qarasu çayı, şərqdən Xəzər dənizi,
cənubdan isə Ərdəbillə Muğan arasinda yerləşən İncilli
nahiyyəsi də daxil olmaqla bu günkü Cənubi Azərbay-
canın şimal-şərq hissəsi ilə əhatələnir. Cənubda Germi,
Biləsuvar, Parsabad, Aslandüz istiqamətində İncilli və
Xoruzlu mahalları, Eskanlı, Cəfərabad, Şəhrəki-Qərb, Ol-
tan, Oltanqala, Balabərzənd, Qalabərzənd, Sakakənd
kəndləri Muğana daxildir.
Tarixən Araz çayı Muğan düzündən axaraq, bila-
vasitə Xəzər dənizinə tökülürdü. 1896-cı ildə Araz öz sağ
sahilini yuyub Muğan düzünün bir hissəsini basmışdır.-
Yalnız 1916-cı ildə bu yuyulmanın qarşısı alınmış, Araz öz
yatağına qaytarılmışdır. Düzənlikdəki bir çox göllər və
Ağçala, Mahmudçala kimi bataqlıqlar həmin daşqın
zamanı əmələ gəlmişdir. Muğan düzünün çox hissəsi
dəniz səviyyəsindən aşağı olub, Kür çayı, xüsusən də
Araz çayının gətirdiyi çöküntülərdən əmələ gəlmişdir.
Kür-Araz ovalığı, o cümlədən Muğan düzü Azərbaycanın
ən qədim əkinçilik və maldarlıq bölgəsidir. Burada qədim
Dostları ilə paylaş: |