Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 26 Ət-Təbərinin verdiyi məlumata görə, Sasani şahı I Xosrovun zamanında ölkə kustaklara (vilayətlərə) bölün- müşdü. Digər vilayətlərlə yanaşı Azərbaycan (Atropa- takan), Arran, Balasakan və Mukan (Muğan) vilayətləri də imperiyanın şimal kustaklarına daxil idi. İbn-Xordadbeh təsdiq edir ki, Sasani hakimi I Ər- dəşir (224-241) vilayət hökmdarlarına şah titulu vermişdi. Məsələn, Muğanı Allan şah idarə edirdi. O, Muğan vilayətinin mərkəzi şəhərində (?) otururdu. (Z.Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə”, Bakı, 1989, səh.40). Z.Bün- yadov ərəb müəllfinin Muğanin mərkəzi şəhəri və onuin adı haqqında tam məlumat vermədiyini göstərir. Muğan ölkəsi və Muğan şəhəri ilə bağli ən düzgün məlumatı ərəblərin Azərbaycandakı fəaliyyətini əks etdirən ərəb səyyah və coğrafiyaşünaslarin əsərlərində görürük. Ərəb qaynaqları (Təbəri, Bələzuri) xəbər verirlər ki, ərəb qoşunları İranda Rey və Qəzvin şəhərlərini işğal etdikdən sonra Azərbaycanın içərilərinə soxuldular. Azərbaycan hakimi (mərzbanı) İsfəndiyar ibn Fərruxzad düşmənə güclü müqavimət göstərsə də, Azərbaycan qoşunu məğlub edildi. İsfəndiyar əsir düşdü. Onu əvəz edən qardaşının da məğlub olduğunu eşidən İsfəndiyar ərəb canişini Utbə ibn Farkad ilə sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu. Bundan sonra, Ərəb qoşun- larının bir hissəsi Ərdəbildən şimal-şərq tərəfə keçərək, Muğana və Gilana daxil oldular. Muğanda döyüş çox amansız və şiddətli oldu. Əhali ərəblərə qarşı bir neçə il cəsarətlə vuruşdu. Qeyri-bərabər döyüş 642-ci ildə muğanlılarin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Muğan işğal Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 27 edildi və islamı qəbul etməyənlər cizyə (can vergisi) verməyə məcbur oldular. Ərəb ordusunun komandanı Bukeyir İbn Abdullah muğanlılarla müqavilə bağladı və onlara aşağıdakı məzmunda fərman verdi: “Bismillahirrəhman – irrəhim! Bu fərman Bukeyir İbn Abdullah tərəfindən Muğan əhalisinə, onların şəxsiyyəti, əmlakı, dini və qanunlarını mühafizə etmək haqqında verilən mühafizə fərmanıdır ki, həddi-büluğa çatmış hər bir şəxs bir dinar, yaxud onun dəyərini versin, müsəlmana səmimi yanaşsın, ona yol göstərsin və bir gün bir gecə onu evində saxlayıb yedizdirsin... Ancaq əgər onlar üz döndərib öz əhdlərini pozsalar, axırıncı fitnəkaradək hamını təslim etməsələr, onlara aman olmayacaq". Fərman hicri 21-ci (m. 642-ci il) ildə yazılmışdır”. (Mənbə: Z.Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə”, Bakı, 1989, səh.80-81). Muğanı təslim edən ərəb ordusu Xəzər dənizi sahili boyu şimala – Dərbəndə tərəf üz tutur. Muğan əhalisi müqa- viləni pozaraq, cizyə ver- məkdən imtina edir. Ta- rix göstərir ki, Muğanın növbəti işğalı xəlifə Os- manın (644-656) ilk illə- rinə təsadüf edir. Ərəb sərkərdəsi Abdullah ibn Şübeylin başçılıq etdiyi Ələsgər Mirzəzadə 28 4000-lik qoşun Muğan, Bədr və Talışana soxularaq, bu Xəzəryanı torpaqları yenidən işğal etdi, qənimət və əsir- lərlə qərarğaha qayıtdı. Ərəblərin qələbəsinə baxmayaraq, onlar Muğanda ciddi müqavimətlə rastlaşdilar. Hər iki tərəf çoxlu tələfatla üzləşdi. Köhnə müqavilə bərpa edildi. Müqavilənin şərtinə ğörə, Azərbaycanın Muğan əhalisi təzminatla yanaşı 800 min dirhəm verməyə boyun oldular. Əl-Təbərinin yazdığına görə, ərəb işğalının ilk dövründə Azərbaycan əhalisindən Sasanilər tərəfindən müəyyənləş- dirilmiş qədər xərac alınırdı. Can verğisini - cizyənin məbləği isə Utba ibn Farkadın Azərbaycan əhalisi ilə bağladığı müqavilənin şərtlərinə ğörə yerli əhalinin təminatından asılı idi. Lakin Muğanın istilası zamanı (642-ci il) ərəblər “hər həddi-büluğa çatan” üçün can verğisinin qədərini “1 dinar və ya onun dəyərində” təyin etmişdilər. (Bu fərman-müqavilə sərkərdə Bukeyr ibn Abdullah tərəfindən Muğan əhalisinə verilən mühafizə sənədi idi). Akademik Ziya Bünyadov ərəb müəlliflərinə əsasla- naraq yazır ki, xəlifə əl-Məmunun dövründə xəlifə xəzinəsinin ildə Azərbaycandan (Güney Azərbaycan – Ə.M.) aldığı xərac 4 milyon dirhəm, Arrandan təqribən 3 milyon dirhəm, Muğandan isə 300 min dirhəm idi. Bu dövrdə torpaq mülkiyyət formaları ilə də bağlı geniş məlumatlar verilir. Abbasi xəlifələrinin Azərbaycanda hakimiyyəti dövründə şərti torpaq mülkiyyəti iqta geniş surətdə yayılmışdı. İqta mənsəb sahiblərinə, bəzən isə yerli əyanların nümayəndələrinə ömürlük və ya müvəqqəti olaraq verilirdi. Azərbaycanın ən bərəkətli Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 29 torpaqları ərəb əmirlərinə, yüksək mənsəbli şəxslərə pay- lanmışdı. Muğanın əksər hissəsi ərəb feodalı Şəhnayın iqtası idi. Muğanın ən böyük şəhərlərindən Varsan və onun ətrafındakı ərazilər xəlifə Harun ər-Rəşidin qızlarına bağışlanmışdı. Ərəblərin arasıkəsilməz hucumlari əsir düşmüş əhalini qula çevirirdi, Muğan zəbt edilərkən 10 min nəfər sakin qul edilərək ərəb sərkərdələrinə paylanmışdı. Ərəblərin hakimiyyəti dövründə Azərbay- canın əsas şəhərləri bunlar idi: Marağa, Xunəs, Miyanis (Miyanə), Ərdəbil, Varsan, Sisar, Bərzə, Səburxast, Təbriz, Mərənd, Xuvey (Xoy), Külsərə (Kültəpə), Mukan (Muğan), Bərzənd, Cənzə, Nariz, Urmiya, Səlmas, Şiz, Sindabaya, Balvankərc, Mayanis, Naxçıvan, Bəcrəvan və s. (“Azər- baycan VII – IX əsrlərdə” əsəri). Ərəb coğrafiyaşünas–səyyahı Əbu-L-Qasim Xordad- beh (IX–X əsr) “Yollar və məmləkətlər haqqında kitab”ında Azərbaycanı “əl-Cəbri” (şimal ölkələri) ölkə- sinə daxil edir. Müəllif Azərbaycanın bir çox şəhər və rustaqları (rayonları) ilə yanaşı Muğan haqqında da mə- lumat verir. Abbasilər imperiyasının dağılması gedişində Azərbaycanda feodal dövlətlər yaranır və inkişaf edirdi. Müəllifin məlumatına görə bunlar Təbrizdə Məhəmməd ibn Rəvvad hakim, Mərənddə Məhəmməd ibn Bəyis, Muğanda Şəklə əmir idi. Ərəb səyyahı ibn əl-Fəqih əl Həmədani “Ölkələrin kitabı” adlı əsərində Muğanı görkəmli şəhərlər sırasına daxil edir. Qudama ibn-Cəfər Ərdəbildən dəniz sahilində yerləşən Muğan şəhərinə 4 fərsəx, yəni 28-30 km olduğunu qeyd edir. Xordadbeh isə yazır ki, Ərdəbildən Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|