Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 22 Fərübürzə(1200-1204) məxsusdur. Bu bölgədə Eldəgiz və Şirvanşahlara məxsus pullar sonralar da aşkar edilmişdir (Məqalə yaılarkən az.wikipedia.orq/wiki/ Sabirabad_rayo- nu saytından istifadə edilmişdir ). Muğan öz keçmiş mədəniyyətini həmçinin, Araz çayının sağ və sol sahillərində yerləşən Saatlı rayonu ərazisində də qoruyub saxlamışdır. Rayonun ərazisində qədim dövrə aid yaşayış məskənlərinin olduğu arxeoloji qazıntılarla sübut edilib. Azadkənd, Fətəlikənd, Cəfərxan, Varxankənd, Əlisoltanlı kəndlərində e. ə. III - II minillik- lərə aid arxeoloji abidələr, o cümlədən saxsı qabların qalıqları tapılıb. Azərbaycanın əlverişli iqlimi və təbii şəraiti Araz çayı ətrafında insanların hələ qədim daş dövründən məskən salmasına şərait yaratmışdır. Saatlının arxeoloji abidələri Araz çayının hər iki sahilindən tapılmaqla yaşayış yerləri və qəbir abidələrindən ibarətdir. Arxeoloji abidələrin əsasını isə XX əsrin əvvəllərində tədqiqatçılar tərəfindən aşkar edilmiş nekropollar təşkil edir. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 23 MUĞAN ORTA ƏSRLƏRDƏ Muğan şəhəri qaynaqlarda Aparılan tədqiqatlar zamanı Muğan ərazisində dağılmış bir neçə orta əsr şəhərinin adı və onların ərazisi müəyyənləşdirilmişdir. Bu şəhərlər Bərzənd, Muğan, Bəcirəvan, Həməşərə və Xılli ərazisində - dənizin içəri- sində aşkar olunmuş Mahmudabad şəhərləridir. Həmin şəhərlərin qədim Azərbaycanın ən böyük və inkişaf etmiş şəhərləri olduğu elmi, tarixi dəlillərlə sübuta yetirilmişdir. Lakin qədim Muğan şəhərinin yeri ehtimalla aşkar olunsa da, elmi, tarixi dəlillərlə hələ ki, sübuta yetirilmə- mişdir. Bu da tədqiqatçı alimlərimizin Muğan şəhərinin izinə arxeoloji nöqteyi-nəzərdən düşməməsidir. Düzdür, orta əsr xəritələrində mənbələrə əsasən, akademik Z. Bünyadov və N. Vəlixanlı tərəfindən Muğan şəhərinin adı və bölgə yeri təxmini qeyd edilmişdir və dəqiq yeri, hələ ki, müəmmalı olaraq qalır. Amma bizim tərəfimizdən aparılan müşahidələr, araşdırmalar və orta əsr mənbələri Muğan şəhərinin məhz bizim bölgədə - Azərbaycanın cənub–şərq bölgəsində olmasına gətirib çıxarır. ***** Orta əsr ərəb və sərq qaynaqlarına əsasən Muğan Azərbaycanda həmin əsrlərə aid tarixi bir şəhər olub. Orta əsr müəlliflərinin (Müqəddəsi, İbn Xordadbeh, Yaqut Həməvi və b.) məlumatına görə, bağlarla əhatə olunmuş Ələsgər Mirzəzadə 24 Muğan, Xəzər dənizi sahilində, Kürün mənsəbindən təqribən 100 kilometr cənubda, Ərdəbilin 60 - 70 kilo- metirliyində yerləşməklə iki çay arasında təsvir olun- muşdur. Bəzi mənbələr Muğanın Ərdəbildən gün yarim - iki günlük məsafədə yerləşməsini də qeyd edirlər. X əsrdə Müqəddəsi şəhərin gözəlliyi, əhalinin səxavət və hör- mətcilliyini, Yaqut Həməvi şəhər əhalisinin əksəriyyətini türkmanların 1 (Oğuz türkləri) təşkil etməsini, burada çoxlu otlağın olmasını, İbn Xordadbeh yerli hakim Şəklə haqqında və s. maraqlı məlumatları qeyd etrmişlər. (ASE, VII cild., səh.84; Vəlixanlı N.M. «IX- XII əsr ərəb coğra- fiyaşunas səyyahları Azərbaycan haqqında», Bakı, 1974). Qaynaqların, o cümlədən ərəb müəlliflərinin Muğan şəhərinin adını müntəzəm çəkmələrinə baxmayaraq, sonrakı dövrlərdə şəhərin arxeoloji yeri haqqında dəqiq məlumat, demək olar ki, heç bir mənbə tərəfindən göstərilmir. Bir çox tədqiqatçıların fikirləri isə ziddiy- yətlidir. Ərəb qaynaqlarına əsaslanan XX əsr Azərbaycan tarixçi alimləri xəritələrdə Muğan şəhərinin yerini üst-üstə düşməyən ərazilərdə qeyd edirlər. Məsələn, AMEA–nın Tarix İnstitutunun 2007-ci ildə buraxdığı 7 cildlik “Azərbaycan tarixi”nin II cildinin (III-XIII əsrlər) sonunda verilmiş xəritələrdə Muğan şəhərinin yeri haqqında uyğunsuzluq vardır. İkinci xəritədə (Arran və Azərbaycan vilayətləri Ərəb xilafətinin tərkibində) Muğan Xəzər 1 Qeyd: oğuz türklərini ilk olaraq“türk-mən(man)” formasında ərəblər işlətmişlər. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 25 dənizinin xəritə miqyasına görə 1 mm-də verilmişdir. Üçüncü xəritədə (Sacilər və Salarilər dövləti) yenə də Muğan şəhəri ikinci xəritədə olduğundan bir qədər cənuba və Xəzər dənizindən (miqyasa əsasən) 3-4 mm şərqə tərəf qeyd olunub. Dördüncü xəritədə (X əsrin II yarısı-XI əsrin II yarısı) qeyd olunan Muğan şəhərinin yeri əvvəlkilərə tamamilə uyğun gəlmir. Bu dəfə Muğan dənizdən 9 mm (miqyasa əsasən) uzaqda göstərilir. Xırda miqyasa malik olan xəritədə 1 mm - 9 mm arasındakı ərazi fərqinin olması uyğunsuzluğa gətirib çıxarır. Azərbaycan Tarixi Atlasında isə Muğan şəhərinin qeyd olunduğu yer, akademik Nailə xanım Vəlixanlının müəllifi olduğu 1-ci xəritəyə uyğun gəlir. Akademik Z.Bünyadov da öz əsərində Muğan şəhərinin yerini müəyyənləşdirmişdir. O, şəhərin yerini VII əsrə aid xəritə- də bir neçə millimetr şimalda (təxminən, Azərbaycanın Biləsuvar-Cəlilabad-Masallı ərazisində) göstərmişdir. (Xəritələri müqayisə üçün kitabın axırına daxil edirəm). *** Muğan ölkəsi və Muğan şəhəri haqqında geniş məlumatı ərəb coğrafiyaşünasları və səyyahları verirlər. VI əsrdən XII əsrə qədər olan dövr onların əsərlərində olduğu qədər heç bir mənbələrdə işiqlandırılmır. Bunun səbəbi, VII əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan torpaqlarının ərəb qoşunları tərəfindən işğalı və onların burada IX əsrə qədər möhkəmlənməsi ilə bağlıdır. Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|