Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 14 Mənbələrin göstərdiyinə görə, od müxtəlif dini əqidələrə malik olan insanların həyatında da mühüm rol oyna- mışdır”. İranın geniş ərazilərində və Güney Azərbaycan ərazisində yaşayan dini əqidəyə malik Azərbaycan türklərinin həyatında od inamı yayılsa da, onlar arasında daha çox “tanrıçılıq” ideyası mühüm yer tuturdu. Əgər “Avesta” insanın inamını oda, atəşə bağlayırdısa, “Tanrı- çılıq” ideyası (Göytanrıçılıq) insanı birbaşa tək olan Tanrı- ya – göyün ruhuna, eyni zamanda, insana, həyata can verən GÜNƏŞƏ bağlayırdı. Buna baxmayaraq, islama qədər hər iki dində od, atəş ideyası insanları bir-birinə yaxınlaşdırmış, bir-birinə uyğun mədəniyyət forması ya- ratmışdı. Elmi tədqiqatlar və araşdırmalar sübut edir ki, Muğ- lar türk tayfasıdır. Məlumdur ki, türklərin əskidən inancı Tanrıçılıq (tenriçilik, tenqriçilik) olmuşdur. Yerli muğların bir qismi tenqriçilik inancını saxlasa da, bir çoxları məc- buri və qeyri-məcburi atəşpərəstliyi, zərdüştiliyi qəbul etmişdi. Qədim türk mifologiyasında göyün ruhu – sahibinə Tanrı (altaylarda tenqri, şorslarda teqri, çuvaşlarda tura, yakutlarda tanqara, buryatlarda tenqeri, tenqri, kalmık- larda tenqer, xakaslarda ter) deyilib. Bu gün bəzi ölkələrin kultları bir – birindən fərqlənsə də, eyni kökə malikdir. Azərbaycanda da Tanrı şəklində xatırlanan ilahi bir qüvvə haqqında erkən orta əsrlərə aid yazılı abidələrdə, klassiklərin əsərlərində, hətta bu gün də rast gəlirik – “Tanrı səni qorusun”, “Tanrı haqqı”, “Tanrı yardımçın olsun” və s. Amma zaman – zaman bir çox xalqlar işğalçı Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 15 dövlətlərin, imperatorların təzyiqləri nəticəsində öz kul- tundan, öz dinindən dönməyə məcbur edilmişlər. Bura- dan aydın olur kı,, Muğan türklərinin kökdən dını inancı Göy Tanrıçılığı olmuşdur. Antik müəlliflər milladdan əvvəl VI-V əsrlərdə Adər- bayqan (Cənubi Azərbaycan) əhalisini müxtəlif ad altında yad etmişlər. Miletli Hekatey ( e. ə. V əsr) Araz çayı ilə Xə- zər sahili ərazilərdə Mük tayfasını yerləşdirir. Mənşəyi tam açılmayan mük-muk-muğ etnonimi Muğan adı ilə tarixə düşmüşdür. Akademik Ziya Bünyadov “ Azər- baycan tarixi” əsərində (I cild, səh., 131-132) mük etnoni- minin maq (atəşpərəstlikdə kahinlərə verilən ad - Ə.M.) sözü ilə eyniləşdirməyin əleyhinə çıxır. Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü dövründə də müqlərin vətəni geniş Muğan ərazisi kimi xatırlanır. Herоdot “Tarix” əsərində yazır ki, “müğlər silk deyil, kasta deyil, Kaspi dənizınin cənub-qərbində yaşayan... tayfalardan biridir”. Müəyyən siyasi proseslər nəticəsində Xəzər dənizinin qərb qütbündə - Muğan Çölündə məs- kunlaşan muğ-müq tayfaları ayrı-ayrı vaxtlarda və ayrı-ayrı adlar altında müxtəlif həyat tərzi keçirməyə başlamış, məşğuliyyətləri, əsasən maldarlıq olmuşdur. AMEA-nın Tarix İnstitutu tərəfindən buraxılmış “Azərbaycan tarixi atlası”nda Muğan düzü miladdan əvvəl VI-IV əsrlərdə müklər, IV-III əsrlərdə Paytakaran, sonra Kaspiana, bizim eranın ilk dövrlərində isə Balasakan adlanmışdır. Digər tarixi mənbələr göstərir ki, müklərlə eyni soykökdə olan tayfaların birləşməsi proseində bura “Mükan”- “Muğan” adlanmışdır. Ələsgər Mirzəzadə 16 MUĞAN QƏDİM DÖVRLƏRDƏ (Qısa icmal) Muğanın çox qədim və zəngin tarixi var. Antik döv- rünə aid arxeoloji tapıntılar bu yerlərdə yaşayışın bizim eradan çox-çox əvvəllərə aid olduğunu göstərir. Muğanın bir çox ərazilərində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar bölgə- nin neolit, eneolit, tunc və erkən dəmir dövrlərinə aid ta- rixi abidələri üzə çıxarmış, zamanında bu ərazilərdə yaşa- mış qəbilə və tayfaların tarixi keçmişini, məişət və həyat şəraitini izləməyə imkan vermişdir. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri e.ə. VII–VI əsrlərə aid Muğan mədəniyyəti mərkəzinin hal – hazırda məhz Azərbaycanın cənub – şərq bölgəsi olduğunu söyləməyə əsas verir. Muğanın Cəlilabad, Masallı, Biləsuvar, Salyan, Sabirabad, Saatlı bölgələrində qədim qəbristanlıqlarda və onlara müvafiq qədim yaşayış yerlərində aparılan arxeo- loji tədqiqatlar bölgənin qədim tarixinə dair yeni faktları üzə çıxartmağa imkan yaratmışdır. Son vaxtlar Alxantəpə və Polutəpədə (Cəlilabad) neolit dövrünü əks etdirən arxeoloji işlər, Babazanlı və Noxudlu kurqanlarındakı (Salyan) antik və ilk orta əsrlərə aid tədqiqat işləri, Suqo- vuşan, Cavad, Şəhərgahda (Sabirabad) küp qəbirlərin, nu- mizmatik dəfinənin aşkar olunması, Biləsuvar və Masal- lıda antik əşyaların tapılması buna bir daha sübutdur. Şimali Azərbaycana nəzərən Muğanın cənub ərazi- ləri – həm aranı, həm də dağlıq və dağətəyi əraziləri ar- xeoloji abidələrlə zəngindir. Cəlilabad bölgəsində 100-ə yaxın abidələr mütəxxəsislər və həvəskar tədqiqatçılar Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 17 tərəfindən izlənilmiş və üzə çıxarılmışdır. Onların bəziləri öyrənilsə də, digərləri hələ də xalqımız üçün “müəmmalı” olaraq qalır. Hal-hazırda ərazidə aparılan arxeoloji qazıntı və tədqiqatlar sübut edir ki, Cəlilabad torpağı 7-8 min il öncə yaşamış qədim qəbilələr yurdudur. Fakt olaraq, Uzun- təpə(arx.İ.Cəfərzadə), Mişarçay (arx.İ.Nərimanov, F.Mah- mudov), Əliköməktəpə (arx. F.Mahmudov, İ.Nərimanov), Alxantəpə (arxeoloq T.Axundov), Polutəpə (T.Axundov) abidələrində geniş qazıntı işləri aparılmış, antik dövr (neolit,eneolit, tunc və dəmir) maddi-mədəniyyət abidələ- rimiz üzə çıxmışdır. Əliköməktəpə, Alxantəpə, Polutəpə və Mişarşay qədim yaşayış məskənlərində qəbilələrin bir-birinə yaxınlığı, birgəyaşayış tərzi, evlərin arasında dəfnetmə adətləri, primitiv və cızıqlarla naxışlanmış gil və saxsı qablar, parça və dən qalıqları onu deməyə əsas verir ki, burada “neolit inqilabı” baş vermiş, iştehsal təsərrüfatına ke- çid olmuş və insanlar irəliyə doğru tərəqqi dövrünü yaşa- mışlar. Cəlilabad torpağının qədim sakinləri erkən orta əsrlər- də də varisləri üçün güclü tarixi mədəniyyət əmanət qoya- raq getmişlər. Xudutəpə, Qoşatəpə, Cəngitəpə və s. abidələr qədim və orta əsr yadigarlarıdır. Xudutəpədə Atropatenaya aid möhrə qəbirlər, Qoşatəpədə müxtəlif çeşiddə saxsı qablar, məişət əşyaları və XI-XII əsrə aid pul dəfinəsi (273 ədəd) və s. Masallı bölgəsinin də qədim tarixi mədəniyyəti Mu- ğan mədəniyyəti ilə bağlıdır. Muğan mədəniyyəti - son tunc - erkən dəmir (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı - e.ə. I Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|