Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
dm =k·X m
düsturu ilə müəyyənləşdirə bilərik. Burada, k - xalis mənfəətin (X m -in) depozitə yönələn hissəsini ifadə edən əmsaldır. Başqa sözlə, komponentlərin - cari hesablardakı vəsaitin müəssisələrin satış həcmi və əhalinin gəlirlərindən asılı olduğunu, yəni: CH m =SH·L və CH ə
n ·L kimi ifadə etməyin mümkünlüyünü də iddia etmək olar. Aydındır ki, cari hesablar komponentinə bank əməliyyatları üzrə vergitutma təsir etmir və kredit bazasının həcminə vergitutma amili yalnız depozitlər üzrə faizlərin vergiyə cəlb olunması ilə təsir edir. Yəni, vergitutma depozitin cəlbediciliyini azaldır, baza kiçilir, resurslar məhdudlaşır və kreditlərin qiyməti yüksəlir. Bazanın genişlənməsi üçün öncə, depozit faizlərini yüksəltmək lazım gəlir və ardıcıl olaraq risklər də, kredit faizləri də yüksəlir. Beləliklə, vergitutma kredit əməliyyatlarına tələbata birbaşa təsir etmir və bu təsir mümkün də deyil. Çünki faiz ödənişləri və əsas borc adətən, müəssisənin mənfəət vergisi bazasından çıxılır. Vergitutmanın bu tələbata təsirini və onlar arasında əlaqələri vergi → → → →
→ →
→ kredit faizi kimi təsvir edə bilərik. Bu xətti asılı olmayan ə laqələrin çox müxtəsər təhlilindən bir mühüm cəhət də bəlli olur ki, iqtisadi inkişafın, məcmu tələbin optimal strukturunun təmin olunmasında bank əməliyyatlarından vergitutmanın rolu böyükdür və bu əməliyyatlara yüksək yaxud yüksələn vergilərin tətbiqi pul-kredit mexanizminin potensialından istifadə imkanlarını məhdudlaşdırır. Bank əməliyyatlarından vergitutmanın nəzəri məsələləri təkcə araşdırılan bu fundamental cəhətlə məhdudlaşmır. Kredit təşkilatlarının fəaliyyətlərinin spesifikliyi bank əməliyyatları üzrə vergitutmada fərqli metodoloji xüsusiyyətləri də şərtləndirir. Bu baxımqan, qeyd edilməsi gərək olan məsələlərdən biri kredit təşkilatlarının özünəməxsus
ölkələrdəki kimi, banklarda məcburi ehtiyatların yaradılmasını tələb edir. Yəni, bank depozitlərinin və digər passivlərin müəyyən hissəsi – 10-15% və ya başqa faizi Mərkəzi banklardakı müxbir hesablarda, həmçinin nağd şəkildə bank kassalarında saxlanır. 59
Məlumdur ki, məcburi ehtiyat mexanizmi həm özünəməxsus sığorta funksiyasını, həm də makroiqtisadi tənzimləmə funksiyasını yerinə yetirir. Eyni zamanda, bu ehtiyatların yaradılması kredit bazasının kiçilməsinə, bankın maliyyə göstəricilərinin müəyyən qədər pisləşməsinə də səbəb olur. Ancaq bu inpliçit – «gizli» vergitutmanın effekti sadəcə bu cəhətlə məhdudlaşmır. Məcburi ehtiyat normaları, daha doğrusu, bu normaların səviyyəsi maliyyə xidmətləri üzrə ölkələrarası rəqabətdə də mühüm rol oynayır. Məsələn, A və B ölkələrində məcburi ehtiyat normaları müvafiq olaraq 10 və 5 % olsa, eyni depozit məbləği – X həcmində A ölkəsindəki bankın resursu (X-0,1X), B ölkəsindəki bankın resursu isə (X-0,05X) təşkil edəcək. Deməli, B ölkəsindəki bank izafi resursdan - 0,05X vəsaitdən istifadə etmək imkanına - depozit faizlərini qismən yüksəltmək, kredit faizlərini qismən azaltmaq, əlavə cari və perspektiv gəlirlər əldə etmək imkanına malikdir. Məcburi ehtiyat normalarının ölkələrarası fərqi həm də arbitraj əməliyyatlarına mühüm bir əsas yaradır. Belə ki, yüksək depozit faizinə görə A ölkəsinin X depoziti B ölkəsində yerləşdirilir. Eyni zamanda B ölkəsindəki bankdan X məbləğ ucuz kredit götürülür. Deməli, həm də B ölkəsi A-nın resursları hesabına öz maliyyə sektorunda əlavə sərvət – əlavə dəyər yaradır. Buradan, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, məcburi ehtiyat normalarının müəyyənləşməsi zamanı bank sektorundakı qlobal rəqabəti nəzərə almaq gərəkdir. Eyni bir nəticə - depozit faizlərinin vergiyə cəlb olunmasına münasibətdə də yanlış deyil. Bank əməliyyatlarının vergiyə cəlb olunmasındakı spesifik xüsusiyyətlərdən biri də ƏDV ilə bağlıdır. Bəllidir ki, maliyyə xidimətləri, o cümlədən əksər əsas bank ə məliyyatları ƏDV-dən azad olunurlar və Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 164.1.2 maddəsi də maliyyə xidmətlərini ƏDV-dən azad edir. Lakin maliyyə xidmətlərinin ƏDV-dən azad olunması əsası sosial və ya ictimai maraqların daha dolğun qorunmasına bağlı deyil. Məsələ sırf texniki səbəblərdən irəli gəlir, belə ki, maliyyə xidmətlərinə görə mükafat impliçit formada aşkara çıxa, daha doğrusu, marjada - bir neçə monetar axından sonra yaranan fərqdə gizlədilə bilər. Bu halda, mükafatın – ƏDV-
60
nin tətbiqi üçün bazanın ölçülməsinin asan yolu mövcud olmur. Buna görə də, bankların faiz gəlirləri kapitalın dəyərini, inflyasiya səviyyəsini, vasitəçilik xərcinin birləşməsini nəzərə almaqla müəyyənləşir və bu baxımdan, belə gəlirlərin ümumi ƏDV sisteminə daxil edilməsi çətindir. Bir çox maliyyə xidmətlərinin ƏDV-dən azad olunmasının kompensasiya mexanizmi kimi bəzi ölkələrdə, məsələn, Fransada maliyyə institutları işçilərinin əmək haqqına əlavə vergi, bəzi ölkələrdə - Latın Amerikası regionunun bir sıra dövlətlərində debet əməliyyatlarına vergi tətbiq edilir. Yəni bank hesablarından vəsaitlər silinəndə, nağd vəsait götürüləndə, kreditlər üzrə faizlər ödəniləndə, bu vəsaitlərin 0,2-2,0%-i miqdarında vergi tutulur. Belə özünəməxsus «ƏDV»-nin aşağı dərəcələri büdcə gəlirlərinin əldə olunması üçün effektiv bir yoldur. Ancaq yüksək dərəcələrdə vergi bazasının müxtəlif üsullarla kiçildilməsi, maliyyə resurslarından istifadənin təhrifinə yol açır.
Bank əməliyyatlarının vergiyə cəlb olunmasının spesifik metodoloji xüsusiyyətlərindən biri də faiz gəlirlərindən vergitutma üsullarıdır. Müxtəlif ölkələrin vergi sisteminin araşdırılmasından aydın olur ki, faiz gəlirlərinin vergiyə cəlb olunmasında: a) gəlir vergisinin kompleks sistemlərinin tətbiqi; b) gəlir vergisinin ikili sistemi; c) səhmdar kapitalına vergi güzəştləri yanaşmaları mövcuddur. Kompleks sistem (Comprchensive income tax sistem) faiz gəlirlərinin ümumi gəlir bazasına daxil edilməsini və vaxud bazadan vergi tutulmasını nəzərdə tutur. kili sistem (D T - dual income tax) və ya D T faiz gəlirlərindən ayrıca vergi tutulmasını müəyyən edir. Kompleks sistem və ya klassik sistem faiz gəlirlərini - depozitlər üzrə gəliri, kreditlər üzrə gəliri, səhmlər üzrə dividendi və s.-ni vahid gəlir vergisi şkalası üzrə vergitutmaya cəlb etməklə, investisiya fəallığına müəyyən təsir göstərir. Depozit üzrə faizin 10%-li dərəcə ilə deyil, vahid baza daxilində 15-20 və 30%-li dərəcə ilə vergiyə cəlb olunması, əlbəttə ki, depozit qoyuluşlarına stimulu nisbətən zəiflədir. Bu baxımdan, Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|