Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
55
2.2. Bank fəaliyyətinin Effektivliyinin Müəyyən Edilməsi
Dövlətin vergi sistemi və vergi siyasəti bazarın bütün subyektlərinin iqtisadi maraqlarına toxunur. Bank xidmətləri bazarı burada əsas seqmentlərdən biridir və bazar iqtisadiyyatını banklarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Bank xidmətləri bazarının idarə olunması, o cümlədən onun vergilər vasitəsilə tənzimlənməsi iqtisadi tarazlıq və təhlükəsizlik baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Müxtəlif keynsçi və neokeynsçi baxışlarda iddia olunur ki, aktiv fiskal və ya monetar siyasətlə məcmu tələbin həcminə təsir etmək, məsələn, vergilərin yüksəldilməsi ilə dövlət xərclərini artırmaq və multiplikasiya effektinin təsiri ilə təklifə-istehsala müsbət təsir etmək olur. Yaxud faiz dərəcələrinin azalması məcmu tələbin başqa bir komponentinin - investisiyaların artımına və ardıcıl olaraq istehsalın artımına səbəb olur. Doğrudan da, monetar müdaxilə investisiya tələbinin artımına, fiskal müdaxilə isə investisiya səviyyəsinin azalmasına «yardım» göstərir. lk baxışdan elə görünə bilər ki, fiskal və monetar siyasət arasındakı bu əlaqələrin birbaşa bank əməliyyatlarından vergitutmaya bağlılığı yoxdur. Belə ki, vergi təkcə banklardan deyil, hər bir təsərrüfat subyektindən tutulur. kincisi, monetar siyasətin reallaşmasında banklar həlledici rol oynasalar da, bu siyasətin hazırlanmasında banklar bilavasitə iştirak etmir. Lakin banklar bu prosesin fəal oyuncularıdır. Çünki bütövlükdə vergitutmadakı dəyişmələr və ya yüksəlmələr investisiya imkanlarını azaldır və yığılan vəsaitlərin dövlət tərəfindən necə istifadə olunacağı, fiskal siyasətin hansı model üzrə gerçəkləşəcəyi, nə qədər effektiv nəticə verəcəyi heç də öncədən dəqiq bəlli olmur. Qeyd etmək gərəkdir ki, bank əməliyyatları ilə kredit təşkilatlarının vergiyə cəlb edilməsi məsələlərini eyni hesab etmək yanlışdır. Belə ki, hər bir kredit təşkilatı bir müəssisə kimi mənfəət, ƏDV, əmlak, torpaq və s. vergilər ödəyir. Bank əməliyyatları üzrə isə birbaşa əmlak və ya torpaq vergisinə deyil, faiz gəlirlərindən vergi tutulur.
56
Nəzərə almalıyıq ki, bank əməliyyatları dəqiq təşkilati-hüquqi formaya malik kredit təşkilatları tərəfindən aparılır. Yəni kredit təşkilatının fəaliyyəti olmadan bank ə məliyyatları da mövcud olmazdı. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bank əməliyyatlarından vergitutma, xüsusən də onun yüksəlməsi investisiya fəallığına neqativ təsir göstərir. Bu, həm passiv ə məliyyatların - depozit qoyuluşlarının azalmasına, həm də passiv əməliyyatlar - kredit qoyuluşları üzrə resursların nisbi məhdudlaşmasına və kreditlərin əlavə bahalaşmasına gətirir. Nəticə bəllidir - bütövlükdə vergitutma dəyişmələri depozitə yönələcək sərbəst vəsaitlərin həcmini, ayrılıqda faiz gəlirlərinin vergiyə cəlb olunmasındakı yüksəlmələr isə azalan sərbəst vəsaitlərin depozitə yönələn hissəsinin nisbi azalmasına gətirib çıxarır. Məhz buna görə də, postsosializm mərhələsini yaşayan ölkələrdə fiskal siyasətlə monetar siyasətin optimal balansını tapmaq asan olmur. Qiymətli kağızlar bazarının zəif inkişaf etməsi reallığında pul bazarındakı bahalığın qarşısını almaq, fiskal siyasətin neqativ nəticələrini minimallaşdırmaq problem bir məsələyə çevrilir. Dövlət qiymətli kağızlar bazarının zəifliyi belə bir çevikliyə imkan yaratmır və bəllidir ki, mərkəzləşmiş kredit ayırmaları alətlərindən istifadə imkanları da məhdud olur. Təsadüfi deyil ki, 2012- ci ildə ölkədə kredit qoyuluşları ÜDM-in cəmi 13,3%-ni təşkil etmişdir və Azərbaycan inkişaf etmiş ölkələrin müvafiq göstəricisindən ən azı on dəfə geri qalır. Aydındır ki, belə bir mühitdə effektiv monetar siyasət, mərkəzləşmiş uçot dərəcələrinin artırılıb-azaldılması yolu ilə də gerçəkləşmir və bankların maliyyə resurslarının artırılması üçün uçot dərəcələri çox da əhəmiyyətli rol oynamır. Bu cəhətlər nəzərə alınsa, bank əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsi sistemi həm də monetar siyasətin tərkib elementi kimi çıxış edə bilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bank əməliyyatlarının nisbi yüksək dərəcələrlə vergiyə cəlb edilməsi məcmu tələbin effektiv strukturunun - uzunmüddətli iqtisadi inkişafa və ya investisiyaların artımına yönələn strukturunu formalaşdırmağa yardım etmir. Bank əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilmə sisteminin başlıca fundamental əsasını
57
bu məqam təşkil edir və bu sistemlərin səmərəliliyi fiskal siyasətlə monetar siyasətin optimal balanslaşdırılması ilə müəyyənləşir. Ə halinin bank depoziti xidmətlərinə tələbatı iki amildən - depozitlər üzrə faizdən və risk qiymətləndirmələrindən asılı olur. Aydındır ki, faiz dərəcələrinin yüksəkliyi bu xidmətlərdən istifadəyə stimulu yüksəldir və eyni zamanda yüksək gəlirlər yüksək risklərlə müşayiət olunur. Vergitutma nəticəsində eyni depozit faizi dərəcəsində depozitə tələbat əmsalı azalır. Əlbəttə, vergitutma təkcə passiv bank əməliyyatlarına təsir göstərmir və bank əməliyyatlarında vergitutmanın səmərəliliyini həm də - aktiv ə məliyyatlar üzrə bir sıra vacib məqamlar da müəyyən edir. Vergitutmanın kredit təşkilatlarının fəaliyyətinin esəmərəliliyinə təsirini ümumi şə kildə aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar: M B =F k -F d Burada: M B - bankların mənfəəti; F k - kreditlər üzrə daxil olan faiz ödənişləri; F d - depozitlərə ödənilən faizlərdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kredit bazası əhali və müəssisələrdən cəlb edilən depozitlər öncə verilmiş kreditlərin və bu kreditlər üzrə faizlər ödənilməsi, müştərilərin cari hesabları və s. daxilolmalar hesabına formalaşır və məcburi ehtiyat norması bu bazanı bir qədər kiçildir. Sadələşdirilmiş formada bu bazanı aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:
ə
m +CH n +CH f +Q m -ME A Burada, K B - kredit bazası; d ə - əhalidən depozitlər; d m - müəssisələrin depozitləri; CH n - hüquqi şəxslərin cari hesabları; CH f - fiziki şəxslərin cari hesabları; Q m - faiz və ə sas borc üzrə qaytarılan məbləğlər; ME A - məcburi ehtiyatlar üzrə ayırmalardır. Aydındır ki, kredit bazasının həcmi ayrı-ayrı komponentlərin miqdarından asılı olur və bu miqdar isə müxtəlif amillərin, o cümlədən vergitutmanın təsiri ilə müəyyənləşir. Müəssisələrin bank depozitinə tələbatının əhalinin tələbatına uyğun olduğunu iddia etsək, bu tələbatın həcmi Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|