Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx

76 

 

3.  Vergi  məqsədləri  üçün  bank  məlumatlarına  sərbəst  daxilolmaya  qadağa 

müxtəlif  gəlir  mənbələrindən  vergilərin  eyni  qaydada  tutulmasına  çətinliklər  yarada 

bilər. 

Sadalananlarla  yanaşı,  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  texnoloji  tərəqqi  dünyada 

maliyyə və əsasən bank sistemində çox böyük və ciddi dəyişikliklər edib və bu proses 

indi  də  davam  etməkdədir.  Bununla  əlaqədar  aşağıdakı  məsələlərə  diqqət  yetirmək 

lazımdır.  Texnoloji  irəliləyişlər  ayrı-ayrı  insanlara  internet  vasitəsilə  bütün  dünya 

miqyasında  bank  hesabları  açmaq,  bank  və  digər  maliyyə  əməliyyatlarını  elektron 

vasitəsilə  aparmaq  üzrə  geniş  imkanlar  yaradır.  Nəticədə  yeni  "Sərhədsiz bankçılıq" 

dövrü yaranır və bu həm insanların həyatının keyfiyyətini artırır, həm də ölkələrin vergi 

orqanlarının  qarşısında  yeni  və  çətin  vəzifələr  qoyur.  Hazırda  "Müasir 

elektron bankçılıqdünyasında"  qeyri-leqal  maliyyə  əməliyyatlarının  aparılması  və 

vergilərdən yayınma halları vergi ödəyiciləri arasında artmaqdadır. Vergi ödəyicilərinin 

gəlirləri  və  əmlakları  müxtəlif  şəxslər  (şirkətlər,  xarici  banklar)  və offşorlarvasitəsilə 

gizlədilməkdədir. 

Göründüyü kimi, vergi orqanlarının öz vəzifələrini lazımi səviyyədə yerinə yetirə 

bilmələri  üçün  bank  məlumatlarına  sərbəst  daxilolmaları  zəruridir.  Bunu  bank 

sirrinin konfidensiallığına xələl  gətirən  hal  kimi  qiymətləndirmək  isə  yanlış  addım 

olardı.  Yəni,  vergi  orqanları  tərəfindən  əldə  edilmiş  bank  məlumatları  kommersiya 

(vergi) sirri kimi qəbul edilir və yalnız dövlət maraqları baxımından istifadə edilə bilər. 

Deməli,  vergi  nəzarətinin  həyata  keçirilməsi  üçün  vergi  orqanının  əldə  etdiyi  bank 

məlumatlarının  digər  şəxslərə  verilməsi  qanunvericiliklə  qadağan  olunur.  Bu  da  bank 

məlumatlarının konfidensiallığının qorunmasının birbaşa qarantı kimi çıxış edir. 

Azərbaycan  Respublikası  Vergi  Məcəlləsinin  130-cu  maddəsinə  görə  «vergi 

ödəyicisi  vergi  tutulan  gəlirin  (mənfəətin)  dəqiq  əks  etdirilməsi  üçün  …  tətbiq  edilən 

uçot metodundan asılı olaraq gəlirlərini və xərclərini onların əldə edildiyi və ya çəkildiyi 

müvafiq hesabat dövrlərinə aid etməyə borcludur». Məcəllənin 130.4-cü maddəsində isə 

---

77 

 

bildirilir  ki,  «vergi  ödəyicisi  …  vergilərin  uçotunu  kassa  metodu  və  ya  hesablaşmalar 

metodu ilə apara bilər».  

131-ci  maddədə  göstərilir  ki,  kassa  metodu  ilə  uçot  zamanı  gəlir  sərəncama 

verilən, xərclər çəkilən zaman nəzərə alınmalıdır. 132-133-cü maddələrdə məsələlər bir 

qədər  də  dəqiqləşdirilir  və  göstərilir  ki,  pul  vəsaitinin  nağd  alındığı  və  ya  ödəyicinin 

bank hesabına daxil olduğu vaxt gəlirin əldə edilməsi vaxtı sayılır. Xərclərin çəkilməsi 

vaxtı isə xərcin faktik çəkildiyi vaxt hesab olunur. 

Məcəllənin  134-cü  maddəsinə  görə  hesablama  metodunun  tətbiqində  gəlir  əldə 

edilməsinin və xərclər çəkilməsinin faktik vaxtından asılı olmayaraq, gəliri əldə etmək 

hüququ və xərclərin çəkilməsi öhdəliyi yarandığı vaxt nəzərə alınmalıdır.  

Beləliklə,  Vergi  Məcəlləsi  bütün  müəssisələrə  o  cümlədən,  kredit  təşkilatlarına 

vergi  məqsədləri  üçün  alternativ  uçot  variantlarından  istifadə  üçün  imkan  yaradır. 

Ə

lbəttə,  belə  həlli,  bir  tərəfdən,  effektiv  hesab  etmək  olar.    Lakin  kassa  metodu  – 

gəlirlərin  faktik  alındığı,  xərclərin  faktik  çəkildiyi  vaxtda  uçotun  aparılmasını  nəzərdə 

tutan  metod  digər  müəssisələr  kimi  kredit  təşkilatının  cari  maliyyə  vəziyyətini  daha 

düzgün əks etdirir. Ancaq cari maliyyə vəziyyətinin düzgün təsviri bütövlükdə maliyyə 

vəziyyətinin düzgün təsvir olunmasını şərtləndirmir. Məsələn, hər hansı kredit təşkilatı il 

ə

rzində 1 milyon manat depozit qəbul edib və 10% dərəcələrlə ilin sonunda depozitlər 

üzrə faktik 100 min manat ödəyə bilər. Bu təşkilat eyni zamanda 1 milyon manat kredit 

verə bilər və kredit müqaviləsinə görə əsas borc da, faizlər də vergi hesabatı ilindən daha 

gec  müddətdə  qaytarıla  bilər.  Aydındır  ki,  kassa  metodu  prizmasından  məsələyə 

yanaşsaq,  kredit  təşkilatı  tam  zərərlə  işləyir.  Ancaq  hesablama  metoduna  görə  təşkilat 

mənfəət əldə edə bilər. 

Ş

übhəsiz ki, bu halda kredit təşkilatına kassa metodundan istifadə sərfəlidir. Faiz 

gəlirləri  faktik  daxil  olanda,  depozit  faizləri  ödənilməyəndə  isə  hesablama  metoduna 

keçid sərfəli olur. Bu baxımdan qanunverici bazanı yetərincə effektiv hesab etmək olar, 

ancaq vergitutma işinə yalnız korporativ maraqlar çevrəsində yanaşmaq olmaz. 

---

78 

 

Bankların  və  kredit  təşkilatlarının  mənfəət  vergisi  bazasının  müəyyənləşməsinin 

spesifik  xüsusiyyətlərindən  və  ümumiyyətlə,  bank  əməliyyatlarının  vergiyə  cəlb 

edilməsində  əhəmiyyətli  məqamlardan  biri  də  faiz  məbləğlərinin  gəlirdən  çıxılması  ilə 

bağlıdır.  Qanunvericilik  bu  məqamda  da  əsasən  düzgün  hüquqi  həllər  tapır.  Vergi 

Məcəlləsinin  110-cu  maddəsi,  ümumiyyətlə,  kreditlər  üzrə  faizləri  mənfəət  vergisi 

bazasından çıxmağa hüquqi əsas yaradır.  

 

3.2.  Vergi  ödəyicilərinin  uçotuna  nəzarətlə  bağlı  bankların  rolunun 

təkmilləşdiriməsi 

 

Indi  isə  bankların  vergi  nəzarətini  həyata  keçirən  agent  kimi  vergi 

münasibətlərində  oynadığı  rola  nəzər  salaq.  Belə  ki,  VM-in  35,  60,  75,  və  76-cı 

maddələri, əsasən, bankların vergi ödəyicilərinin uçotu ilə bağlı vəzifələrini,banklara və 

bank əməliyyatlarının ayrı-ayrı növlərini həyata keçirən digər kredit təşkilatlarına tətbiq 

olunan  maliyyə  sanksiyalarını,  vergi  ödəyiciləri  ilə  münasibətdə  bank  xidmətlərini 

həyata  keçirən    qurumların  vəzifələrini  və  onlar  tərəfindən  məlumatların  vergi 

orqanlarına  verilməsi  xüsusiyyətlərini  özündə  əks  etdirir.  Vergi  ödəyicilərinin  uçotuna 

nəzarətlə bağlı bankların rolu ondan ibarətdir ki, banklar hüquqi şəxslərə, onların filial 

və  nümayəndəliklərinə,  fərdi  sahibkarlara  yalnız  onlar  vergi  orqanı  tərəfindən  verilən 

şə

hadətnamə-dublikatı  təqdim  etdikdən  sonra  bank  hesabları  açırlar.  Şəhadətnamə-

dublikatın bir hissəsi vergi ödəyicisinin hesab açdığı bankda qalır, bildiriş adlanan digər 

hissəsini isə bank idarəsi müvafiq qeydləri apardıqdan sonra onu vermış vergi orqanına 

göndərir.  Şəhadətnamə-dublikatla  yalnız  onda  göstərilmiş  bankda  (bankın  filialında) 

hesab açmaq olar. 

Bu  nəzarətin  davamı  olaraq,  VM-in  60-cı  maddəsində  banklara  tətbiq  olunan 

maliyyə  sanksiyaları  barədə  danışılır.  Belə  ki,  sahibkarlıq  fəaliyyətini  həyata  keçirən 

hüquqi və fiziki şəxslərlə şəhadətnamə-dublikat olmadan hesablaşma hesabı və ya digər 

---