Microsoft Word yerqurulushunun elmi esaslari doc

 
110 
sahədə iş keçmiş Rusiya imperiyasının müvafiq qanunlarına düzəlişlər və 
əlavələr edilməklə  məhdudlaşdırıldı, sonralar isə müxtəlif vergilər haq-
qında ayrı-ayrı qanunlar qəbul edildi. Bu zaman parlament başlıca olaraq 
ənənəvi vergi sistemindən istifadə edirdi və  xəzinənin ehtiyaclarının 
ödənilməsində dolayı vergilər-inhisar yığımları, gömrük vergiləri və 
aksizlər mühüm rol oynayırdılar. Vergilər ağır olduğundan siyasi partiya-
lar (‘‘Müsavat’’ partiyası başda olmaqla) dolayı vergilərin ləğv edilməsini 
və mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsini istəyirdilər. Lakin dövlət 
büdcəyə əlavə vəsait cəlb etmək məqsədilə dolayı vergiləri saxladı. 
1919-cu ilin əvvəllərində dövlət gəliri 600 milyon manat idi ki, 
bunun da 400 milyon manatı dolayı vergilərin, xüsusilə  də neft məh-
sullarının payına düşürdü. 
1919-cu ilin aprelində sonralar dövlətin vergi siyasətinin formalaş-
masında  əsas rol oynamış  ən mühüm qanun da Maliyyə Nazirliyindən 
daxil olmuşdu. Qanun cəmi 2 bənddən ibarət olsa da, onun böyük 
əhəmiyyəti var idi, çünki ilk dəfə olaraq bu qanunla kapital vergisinin, 
müstəqil vergilərdən fərqli olaraq, qəti təyin olunmuş vaxt və tarif 
dərəcəsi müəyyən edilirdi. Kapital vergisi hər 100 manata 30 manat 
olmaqla ilin başlanğıcında, ancaq fevralın 1-dən gec olmayaraq ödənilirdi, 
gəlir vergisi isə ilin sonunda, gəlirin həcmi aydınlaşdıqdan sonra 
ödənilirdi. 
Bu qanunlarla yanaşı, hökumətin tələbi ilə parlament dəfələrlə torpaq 
vergisinin, spirtli içkilərə, kənd təsərrüfatı məhsullarına, neft məhsullarına 
qoyulan aksizlərin, tərpənməz  əmlak vergisinin və digər tariflərin 
artırılmasına əl atırdı. Lakin bu dolayı vergi tariflərinin qəbul edilməsi əks 
nəticəyə gətirib çıxarırdı. Daxili bazarda qiymətlər qalxır, inflyasiya artır 
və son nəticədə isə əhalinin həyat səviyyəsi aşağı düşürdü. 
Müasir formada mövcud olan gəlir vergisi 1805-ci ildən etibarən 
İngiltərədə, Fransada, Almaniyada, sonralar Rusiyada və Azərbaycanda 
tətbiq edilmişdir. O zaman bu vergi məcmu illik gəlirdən hesablanırdı və 
bu zaman hər bir ölkənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı. 
Verginin bu növündən alınan yüksək gəlirlər XX əsrin  əvvəllərində 
iqtisadi artım ilə müşayiət olunurdu. İllər keçdikcə bu vergi proqressiv 
xarakter daşıyırdı. Əvvəllər ümumi gəlirin 5-10 %-ni, sonralar isə artaraq 
15-50 %-ni təşkil edirdi. Gəlir vergisinin artması birbaşa vergiləri ön 
plana çəkirdi. 
Yeni iqtisadi siyasət dövründə mülkiyyət formasının müxtəlif növləri 

---

 
111
və bir sıra iqtisadi qanunlar fəaliyyət göstərirdi ki, bu da vergi sisteminin 
mövcudluğu üçün ilkin şərtləri yaradırdı. 1920-ci illərin təcrübəsi 
göstərirdi ki, normal vergiqoyma mülkiyyət formaları arasında 
münasibətlərdən asılıdır. Vergiqoymanın düzgün təşkili sahələr və 
müəssisələr arasında kapital axınını  tənzimləməli, kapital bazarını 
formalaşdırmalı idi. 
O dövrdə aşağıdakı vergi növləri mövcud idi: kənd təsərrüfatı vergisi, 
mədən vergisi, gəlir vergisi, təsərrüfat dövriyyəsindən alınan torpaq 
rentası, varislik rüsumu, aksizlər, gömrük rüsumları və s. 
Azərbaycanda SSR-də bir sıra vergilər mövcud olmuşdur:  əhalidən 
alınan gəlir vergisi (1943), subaylardan, tək adamlardan, kiçik ailələrdən 
alınan vergilər (1944), kənd təsərrüfatı vergisi (1953), tikililərdən alınan 
vergi, torpaq vergisi, nəqliyyat vasitələri sahiblərindən vergilər, kolxoz 
bazarlarından birdəfəlik rüsum, gömrük və dövlət rüsumu və s. 
Müharibədən sonra əhalidən tutulan vergilərin həcmi nisbətən 
azaldılmışdı. Hərbi vergi (1946) ləğv edildi və subaylardan alınan vergi 
azaldıldı. 
Sov.İKP-nin XXI qurultayı (1959) vergiyə düşməyən minimum 
gəlirin və vergi güzəştinin genişləndirilməsində  əsas rol oynadı. 1975-ci 
ildən Azərbaycanda aylıq  əmək haqqı 70 manat olan fəhlə  və 
qulluqçulardan vergi tutulmurdu. Aylıq əmək haqqı 71-90 manatadək olan 
fəhlə  və qulluqçulardan tutulan vergi orta hesabla 1/3 qədərdən çox 
azaldılmışdı. 
Dövlət büdcəsinə 1979-cu ildən etibarən aşağıdakı vergilər daxil 
edilmişdi: dövriyyə vergisi, dövlət müəssisələrinin mənfəətindən vergi, 
əsas vəsaitlərdən və dövriyyə fondlarından ödənişlər, renta ödənişləri, 
mənfəətin sərbəst qalığı, kinofilmlərin baxışından alınan gəlirdən vergi, 
kolxoz və kooperativ təşkilatlarından gəlir vergisi, meşə vergisi, dövlət 
əmlakının satışından alınan gəlirdən vergi, digər vergilər və rüsumlar. 
1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası müstəqillik  əldə etdikdən 
sonra öz müstəqil büdcə və vergi siyasətini həyata keçirməyə başlamışdır. 
Bu dövr ərzində, məlum olduğu kimi, bir çox qanunlar qəbul edilmiş, 
vergilərin növləri və  dərəcələri, dövlət rüsumları müəyyən edilmişdir. 
Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin formalaşması ilə  əlaqədar olaraq 
qanunlarda dəyişikliklər edilmiş və son nəticədə ‘‘Vergi məcəlləsi’’ qəbul 
edilmişdir. 
Bu gün müstəqil Azərbaycanda torpaq vergisi torpaq mülkiy-

---

 
112 
yətçilərinin və ya istifadəçilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən 
asılı olmayaraq torpaq sahəsinə görə  hər il sabit tədiyyə  şəklində 
hesablanır.  
Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər, habelə rezident və qeyri-
rezident müəssisələr torpaq sahələri barədə özlərinin mülkiyyət və istifadə 
hüquqlarını  təsdiq edən sənədləri aldıqdan sonra fiziki şəxslər və 
bələdiyyə müəssisələri bələdiyyələrdə, digər müəssisələr isə vergi 
orqanında 1 ay ərzində uçota durmalıdırlar.  
Azərbaycan Respublikasının  ərazisində mülkiyyətində  və ya 
istifadəsində torpaq sahələri olan fiziki şəxslər və müəssisələr torpaq 
vergisinin ödəyiciləridir. 
Fiziki  şəxslər və müəssisələrin Azərbaycan Respublikasının  ərazi-
sində mülkiyyətində  və ya istifadəsində olan torpaq sahələri vergitutma 
obyekti sayılır. 
Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən kadastr qiymət rayonları 
və ora daxil olan inzibati rayonlar üzrə  kənd təsərrüfatı torpaqlarının 
təyinatı, coğrafi yerləşməsi və keyfiyyəti nəzərə alınmaqla  şərti balları 
müəyyənləşdirilir.  
Sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət xidməti və digər 
xüsusi təyinatlı yaşayış fondlarının həyətyanı sahələri və  vətəndaşların 
bağ sahələrinin tutduğu torpaqlar üzrə torpaq sahəsinin hər 100 kvadrat 
metrinə görə müəyyən olunan dərəcələr tətbiq olunur. 
Aşağıdakı torpaqlar torpaq vergisinə cəlb edilmir:  
–
 
yaşayış məntəqələrinin ümumi istifadədə olan torpaqları; 
–
 
dövlət hakimiyyəti orqanlarının, büdcə  təşkilatlarının və yerli 
özünüidarəetmə orqanlarının, Azərbaycan Respublikası Milli Bankının və 
onun qurumlarının, habelə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft 
Fondunun mülkiyyətində və ya istifadəsində olan torpaqlar;  
–
 
istehsal fəaliyyətinə  cəlb edilməmiş dövlət, meşə  və su-fondu 
torpaqları, Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına məxsus 
olan sektorunun altında yerləşən torpaqlar;  
–
 
dövlət sərhəd zolaqları və müdafiə təyinatlı torpaqlar.  
 Torpaq vergisi torpaq barəsində mülkiyyət və ya istifadə hüququnu 
təsdiq edən sənədlər əsasında müəyyənləşdirilir. Tikililərin və qurğuların 
altında olan torpaqlara, həmçinin obyektlərin sanitariya mühafizəsi üçün 
zəruri olan torpaq sahələrinə görə torpaq vergisi tutulur.  

---