Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 Azərbaycan türk ədəbi dilinin bu iki orijinal nümunəsi xalq dilində olub lüğət özəyinə görə bugünkü dilimizdən fərqlənmir və sanki onun eynidir. I Şah Təhmasibin Osmanlı şahzadəsi Sultan Səlimə, İngilis kraliçası Yelizaveta Tüdora yazdığı (1558-1603) məktublar türk dilində olub (3, 425), bu dilin XVI yüzildə dövlət, saray diploma- tiya dili olmasının bəlli göstəricisidir. Azərbaycan türk dili I Şah Abbasın da doğma dili idi və onun sarayında da əcnəbi ölkələrdən gəlmiş elçilərlə rəsmi diplomatik danışıqlar bu dildə aparılırdı. Bu barədə italiyalı səyyah Pyetro della Valle aydın məlumat verir. Bir müddət ispan donanmasında hərbi xidmətdə olmuş Pyetro della Valle dövrünün bilim adamı olan dostu Mario Skipanonun məsləhəti əsasında xüsusi tapşırıqla 1614- cü ildə İtaliyadan Fələstinə göndərilən diplomatik heyətlə yola düşüb İstanbul, Qüds, Dəməşq, Bağdad şəhərlərində olmuş və sonra isə Səfəvilər dövlətinə gəlmişdir. 1617-ci ildə Səfəvi sərhəddini keçən Pyetro della Valle Qızılbaş dəstəsi ilə qarşılaşdığını və onlara Qəsri-Şirin nahiyəsinin hakimi Kazım Sultanın başçılıq etdiyini göstərir. Yazır ki, bir müddət süvarilərlə yol getdik. Onların hamısı bir-biri ilə türk dilində danışırdı. Bu dil Səfəvi dövlətində fars dilindən daha çox işlənir, dövlət və hərb dilidir. O, bunun əsas səbəbini ordunun, əyanların, dövlət məmurlarının türk soyundan olmaları, aralarında bu dildə danışmaları, türk dilinin hərbi dil ol- ması ilə izah edir. I Şah Abbas haqqında səyyah yazır ki, təbəələri ona çox inanır, başına and içir, Həmədanda bir nəfər digərinə müəyyən bir şey diləmək arzusunda olanda türk dilində «Şah Abbas muradını versin» deyirlər. İsfahan şəhərində olarkən türk dili məsələsi onu yenidən maraqlandırır. Yazır ki, burada türk dilində daha çox danışırlar, bu dil dövlət və başçıların dilidir. Səyyah türk dilinin bu üstünlüyünün başqa səbəblərini də göstərir. O yazır ki, Qızılbaş əsgərlərinin təmiz türk olması, qeyri millətlərin çoxluq təşkil etdiyi qulamların türkdən başqa dil bilməməsi, zabitlər və Şahın orduda göstərişi, əmrləri bu dildə verməsi türk dilini dövlət, saray, hərbi dil səviyyəsinə qaldırmışdır. I Şah Abbasın səyyahı türk dilində «xoş gəldin», «şəfa gəldin» deyə qarşılaması, divanxanada 72 danışıqların türk dilində getməsi, I Şah Abbasın sarayında türk dilinin əsas danışıq dili olmasının gerçək göstəricisi idi. Şahın özü də Pyetronun yazdığına görə, doğma türk dilini mükəmməl bilməsi ilə fəxr edirdi. Türk dili dövlət və saray dilidir (86, 21, 25, 50, 72, 87, 229-238). Pyetro della Valle ilə yanaşı, I Şah Abbasın sarayına Avropa dövlətlərindən göndərilmiş elçilərin çoxu eyni durumla qarşılaşmışdılar. İspaniyalı elçi Don Qarsiya de Silva Fiqeroa 1618- ci ildə I Şah Abbas tərəfindən qəbul edildiyi rəsmi məclislərin birində Osmanlı, Lahor, Özbək, Venesiya, İngiltərə elçilərinin işti- rak etdiyini və burada danışıqların türk dilində getdiyini, bu dilin Səfəvi sarayında işlək dil olduğunu (105, 363) öz şəxsi müşahidəsi əsasında görüb yazmışdır. E.Kempfer də yazırdı ki, İsfahanda Səfəvi sarayında işlək dil türk dili olub, Səfəvi sülaləsinin də doğma ana dilidir. Türk dili saraydan dövlətin böyükləri və hörmətli adamların da evlərinə yayılmış və şahın mərhəmətini qazanmaq istəyənlərin hamısı bu dildə danışırlar. Bu gün iş belə bir duruma çatmışdır: «Kim istəyir başı bədənin üstündə salamat qala, onda türk dilini bilməlidir». Bu dil həddən çox ciddi, ahəngdar və əzə- mətli olduğuna göə də sarayın danışıq dili olmuşdur (96, 167). Dövrün tarixi gerçəkliklərinin əsas göstərciləri olan belə məlumatlar Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tarixini təhrif edən tarixçilərin diqqətindən kənarda qalmış, elmi dövriyyəyə cəlb olunmamışdır. 1636-1639-cu illərdə Qolştiniya elçilərinin tərkibində Səfəvi sarayına gəlmiş Adam Olearinin burada dil haqqındakı qeydləri demək olar ki, Pyetro della Valle və E.Kempferin bu barədə yaz- dıqlarının düzgünlüyünü təsdiq edərək tamamlayır. O, səyahət- naməsində Şamaxıda elçilərin türk dilində «xoş gəldin» deyə qarşı- landığı və bütün Şirvan, Ərdəbil əhalisinin bu dldə danışdıqlarını qeyd edir. Gördüklərinə obyektiv münasibətini bildirən A.Oleari yazır: «Hazırda farslar çalışırlar ki, nəinki öz doğma dillərində, daha çox türk dilində danışsınlar». Şirvan, Azərbaycan, İraq, İrəvanda uşaqları daha çox türk dilində tərbiyə edirlər, xüsusən Şah türk dilində həvəslə danışır, İsfahanda Şah sarayındakılardan təsadüfən fars sözü eşitmək olur. Onun müşahidələrinə görə divanxanada rəsmi görüşdə, sarayda əcnəbi elçilərə verilən qonaq- 73 lıqda süfrə xeyir-duasının türkcə oxunması, dövlət nazirlərinin də türkcə danışmaları bu dilin gerçək dövlət dili statusunda olduğunu göstərir. * Adam Oleariyə görə qədim Persiya Səfəvilər dövrünəki mərkəzi Şiraz şəhəri olan Fars əyaləti idi və təmiz fars dilində yalnız bu əyalətdə yaşayan əhali danışırdı (139, 114, 554, 658, 813). Ancaq onun əsərində Fars əyaləti əhalisinin etnik tərkibi haqqında məlumat verilmir. Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın dövründən başlayaraq bura Zülqədər və başqa türk elləri, oymaqları köçürülüb yerləşdirilmişdilər ki, onların da gerçək danışıq dili özlərinin doğma türk dili idi. I Şah Səfinin (1629-1642) hakimiyyəti illərində Azərbaycanın Şərqlə yanaşı, Avropa ölkələri ilə əlaqələri getdikcə möhkəmlənirdi. Səfəvi sarayında rəsmi qəbullarda danışığın Azərbaycan türk dilində getməsi ilə yanaşı, bəzi sənədlər də bu dildə yazılırdı. I Şah Səfi 1635-ci ildə Venesiya hakiminə Baba Əli adlı bir nəfərlə məktub göndərmişdi. Bu məktubda göstərilir ki, bir neçə il əvvəl İstanbula elçiliyə göndərilən Ağarza İsfahani satmaq üçün apardığı ipəyi iki məmurla Venesiyaya göndərilibdir. İpək satılmış, vəsait Venesiya bankına qoyulmuş və Baba Əli həmin vəsaiti gətirmək üçün Venesiyaya göndərilmişdir. Baba Əli Şahın məktubunu Venesiya dojuna təqdim etdikdən sonra, vəsaiti götürmək üçün türk dilində aşağıda göstərilən məzmunda qəbz yazıb banka vermişdir: «Vəche təhrir in horuf budur ki, işbu min qırx üç tarixində Şah Səfi həzrətlərinin name-yi şəriflərilə Venedik divanına gəlib səadətli və izzətli doj həzrətlərinin hüzur şəriflərinə sunub zərrəbxanada Mirzə Əli Təbrizi və Baba Əli Ərdəbili əmanət qoyduğu axça iyirmi doqquz min doqquz yüz riyal quruş tələb elədikdə məzkur vokəla-yi doj moşarəleyh qanunları və məhəbbət üzrə məbləğ iyirmi doqquz min doqquz yüz riyal quruş verilsin deyib buyurdular zərrəbxanada olan bəyləri itaət edib biqüsur və bikəsir məbləğ məzkuri bizə * Adam Oleari yazır ki, 16 avqust 1637-ci ildəİsfahanda şahın iştirakı ilə əcnəbi elçilərin şərəfinə təşkil olunmuş ziyafətdən sonra, böyük marşal (eşikağasıbaşı) türkcə “Süfrə haqqını, Şahın dövlətini, qazilər qüvvətini Allahdan diləyəlim” deyə, süfrə xeyir-duası verdikdən sonra, ziyafət iştirakçılarının hamısı Allah, Allah deyərək bu istəyin həyata keçməsini Allahdan arzu etdilər. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|