Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 «Təzkirət əl-müluk» da göstərilir ki, ali divanın yüksək rütbəli baş vəziri dövlətin əsas dayağı olub, saray və məmaliki məhrusənin sərhəd əmirləri içərisində ən böyük əmir idi. Dövlət vergilərinin alınması, xəzinəyə ölkə üzrə ödənilən vəsaitlərin mədaxil-məxaric əməliyyatı onun divanında təliğə və hökmü əsasında qeydiyyata alınırdı (132,5). Tavernye gündəliyində Səfəvi dövlətinin idarə quruluşu haqqında yazırdı ki, ölkənin birinci şəxsi «Etimadəddövlə» adlanır və bu osmanlılarda Vəziri-əzəm (baş vəzir) anlamında olub ona uyğundur. Fərq yalnız ondadır ki, Səfəvilərdə etimadəddövlə qələm əhli olur, yəni savadlı adamlar arasından seçilib bu vəzifəyə təyin edilir və ölkənin bütün mülki, maliyyə məsələlərinə baxır. Ancaq osmanlılarda «vəziri əzəm» şəmşir əhlidir və müharibədə qoşuna başçılıq edir. Kiçik bir təqsir və ya xəta üzündən başı bədənindən dərhal ayrılır. Ancaq Səfəvi hökumətinin idarə üsulu daha mülayim və mötədildir. Çünki vəzirləri adətən vəzifə başında ölürlər. Onların günahları olanda isə paytaxtdan kənar şəhərlərin birinə sürgün olunurlar. Və orada qeyri-rəsmi adamlar kimi yaşayırlar. Xülasə, etimadəddövlənin, yəni hər kəs ki, bu mənsəbə, məqama malikdir, onların qarşısında çox böyük çətinliklər olur. Onlar öz işlərində çox ehtiyatlı və diqqətli olmalıdırlar. Məclisi vüzərada etimadəddöv- lənin müəyyən məsələ barəsində qərarı qəti olmalıdır. Qərar qəti olmayanda sarayın yüksək məqamlı əyanları, xanımları xüsusilə şahın cavanlığından, sərxoşluğundan istifadə edərək etimadəd- dövlənin gündüz gördüyü işləri gecələr heç nə edirlər (104, 572). Adam Oleari dövlət idarəçiliyində geniş hüquq və səlahiy- yətlərə malik olan etimaddövlənin dövlət kansleri və şahın məxfi müşaviri olduğunu qeyd etmişdir (139, 542). Baş vəzirin hüquq və səlahiyyətləri Tavernye, Adam Oleari ilə müqayisədə Engelbert Kempferin gündəliyində daha geniş bir səpkidə təsvir olunmuşdur. Onun yazdığına görə baş vəzir çox yüksək vəzifə sahibi, ali divan yaxud mərkəzi dövlət divanın başçısı və vəzifəsinə görə həm də şahın naibi hesab olunurdu. Müqavilələrin təsdiqi və yaxud imza- lanmaması onun səlahiyyətinə daxil idi. Zərbxənalarda sikkələrin zərbinə nəzarət edən baş vəzirin razılığı olmadan dövlət işlərində 81 dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə və qərarların qəbul olunmasına icazə verilmirdi. Valilər, hakimlər, darğalar başçılıq etdikləri inzi- bati vahidlərdəki bütün məsələlərin həllində onunla məsləhətləşməli onun razılığı olmadan hər hansı bir işi təkbaşına həll etməməli idilər. Ölkə miqyasında qayda-qanuna baş vəzir nəzarət edirdi. Bütün vəkillərin, yerli hakimlərin mərkəzə göndərdikləri məlumat- ları, ərizələri Şaha baş vəzir məruzə edir, ölkənin ümumi durumunu da şaha o çatdırırdı» (96, 75-77). «Təzkirət əl-müluk» adlı qaynaqda baş vəzirin statusu haqqındakı bəzi məlumatlara səyyah gündəliklərində təsadüf olunmur. Qaynaqda qeyd olunduğuna görə dövlət vergiləri, xəzinənin bütün mədaxil və məxarici baş vəzir divanında qeydiyyatdan keçirdi. O cümlədən dövlət idarə orqanlarına məmurların vəzifələrə təyinatı ilə bağlı fərmanlar da baş vəzirin möhürü olmadıqda onlar şahın möhürü ilə təsdiqini tapa bilməzdi. Ezamiyyətə göndərilən bütün məmurların da əmr sənədlərinə əvvəlcə onun möhürü vurulurdu. Mülki, hərbi-inzibati sahədə çalışan bütün qulluqçuların məvacibləri də baş vəzirin yazılı göstərişindən sonra maliyyə məmurları tərəfindən hesablanıb müəyyən edilirdi. Ümumiyyətlə, ölkənin maliyyə divanı ilə bağlı bütün məsələlərə o nəzarət edir və sənədlər onun möhürü ilə təsdiq olunurdu. Məmaliki məhrusənin (yəni bütün ölkənin) bütün gəliri toplanıldıqda bu sahədə mövcud olan qaydaya əməl etməyən şəxsə baş vəzir öz tövsiyəsini edir və bu hal bir daha təkrar olunsa, dərhal Şaha məlumat çatdırır, Şahın bu barədə çıxardığı hökmü yerinə yetirirdi. Divan mühasibləri, bəylərbəyilər, sultanlar, vəzirlər (vilayət vəzirləri) mustoufilərin hesablarında qüsur, yaxud kəsir olduqda bu məsələyə baş vəzirin xidmətində baxılırdı. Dövlətin bütün maliyyə haqq-hesabına baş vəzir nəzarət etməklə yanaşı, bu işdə mövcud olan qüsurlar da ona çatdırılmalı idi. Divan-i məmalik (məmalik divanı) dəftərxanasının münşiləri, xasse-yi şərifə (divan-i xassə) münşiləri haqq-hesab əməliyyatlarını və buradakı nöqsanları baş vəzirin təliqəsi əsasında icra edirdilər. Hər iki divanın ümumi haqq-hesab sənədlərinə, xərc sənədlərinə, vergi yığanların və onun təhvildarlarının (təhvil götürənlər) təliqələrinə baş vəzir möhür vurub təsdiq edirdi (132, 6). Kempfer gündəliyində qeyd edir ki, 82 dövlətdə ən böyük vəzifə «ali divanın» rəisidir. Bu vəzifəni Şahın müavini hesab olunan baş vəzir aparır. O, eyni zamanda, ölkənin bütün rəhbər işçiləri, əyanlarına başçılıq edir. Elə buna görə də, bəzən «etimadəddövlə» adlanan baş vəzirə «məmləkətin pənahı və dayağı» da deyirlər (96, 33, 76). Yerli idarəçilik və daxili siyasətlə bağlı bütün məsələlərdə baş vəzirin müstəsna hüquqları vardı. Bu sahədə bütün qərarlar onun məsləhəti ilə qəbul edilir və icra olunur- du. Ölkədə baş verən bütün hadisələr barədə ona vaxtaşırı məlumat- lar çatdırılırdı ki, bu barədə hər gün sarayda olan baş vəzir şaha hesabat verirdi. Həm də o baş vermiş hadisələrlə bağlı çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün öz təkliflərini də şaha təqdim edirdi. Eyni zamanda, dövlət əhəmiyyətli məsələlərin müzakirəsi, başqa ölkələrdən gəlmiş elçilərin qəbulu ilə bağlı yığıncaqlarda giriş sözü ilə baş vəzir çıxış edərək bu barədə məlumatlar verirdi. Rəsmi yığıncaqlarda ölkədəki vəziyyətlə yanaşı, şikayətləri, müxtəlif məzmunlu rəsmi və qeyri-rəsmi məktubları da Şahın müzakirəsinə baş vəzir təqdim edirdi. Şahın bütün bu məsələlər haqqında fikir və mülahizələrini o əsas kimi qəbul edir və Şahın mülahizələri əsasında bütün məsələləri həll edirdi. Ancaq müəyyən məsələlərə o təkbaşına baxırdı. Belə ki, vilayət hakimlərinin göndərdiyi nümayəndələri şəxsən özü qəbul edib onları dinləyir və vilayətlərdəki çətinlik və sairə ilə bağlı işlər barədə adətən sərbəst sərəncamlar verirdi. Ancaq hakimlər, valilər, darğalar və s. ilə bağlı həlli çətin olan məsələlər ortaya çıxdıqda bu barədə şahın rəyini öyrənirdi. Adətən ölkə daxilində mülki, iqtisadi məsələlər divanbəyi, mustoufi, darğa, eşikağasıbaşı və s. yüksək rütbəli məmurlarla birlikdə müzakirə olunurdu. O, vilayət hakimləri, darğa və başqa dövlət məmurlarına nəzarət də edirdi (96, 32, 76). Divana mülazim və xidmətçi götürülən zaman baş vəzirin bu barədə hökmü tələb olunurdu. Eyni zamanda, saray dəftərxanası münşiləri, biyutat işçilərini işə mustoufi əl-məmalik, biyutat nazirini xassə mustoufisinin razılığı ilə baş vəzir təyin edirdi (132, 6). Baş vəzir xarici ölkələrdən gələn elçiləri qəbul edərək onlarla ilkin danışıqları apardıqdan sonra bu nümayəndələri Şahın rəsmi qəbuluna təqdim edirdi. Eyni zamanda, müharibə və sülh məsələləri Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|