Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 Divanbəyiyə dövlət vergiləri, baş vəzirə tabe məmurlar və qələm əhlinə aid mübahisəli məsələlərlə bağlı şikayətlər daxil olduqda o bunları baş vəzirə göndərməli idi. Eləcə də şikayət edən tərəflərdən biri qorçu, qulam və başqa ordu qulluqçusu, yaxud büyutat xidmətçisi olduqda, o zaman divanbəyi hər idarənin öz ağ- saqqalına müraciət edərdi. Şəhər və kənd əhalisi ilə bağlı olan başqa mübahisəli məsələləri divanbəyi özü səbəst həll edirdi. Vilayət- lərdən bir qrup adam bəylərbəyi, sultanlardan şikayət məqsədilə şah sarayına gəlib, baş vəzirə deyil, divanbəyiyə müraciət etdikdə, divanbəyi onların hər birini dinlədikdən sonra bütün bunları Şaha ərz edib, məsələni hökumətin məsləhəti, məmləkətin qanununa uyğun yolla həll edirdi (132, 13). Dövrün qaynaqlarında divanbəyi vəzifəsinə dövləti quran və onu yaşadan Türk əyanlarının təyin olunmasına dair məlumatlar verilmişdi. Hələ I Şah İsmayıl zamanında dövlətin qurulmasında fəal iştirak etmiş Hüseyn bəy Lələ Şamlı bir müddət divanbəyi vəzifəsində olmuşdu (67, 46). Sultan Məhəmməd Xudabəndə dövründə bu vəzifə Ustaclı əmirlərinin əlində olmuşdu. İsgəndər bəy 1579-cu il hadisələrindən bəhs edərkən Ustaclı Həmzə xanın divanbəyibaşı olduğunu qeyd edir. Müəllif 1584-cü ildə isə yenə də Ustaclılardan Əliqulu bəy Qıc oğlunun divanbəyi olması haqqında məlumat verir (80, 681, 763). I Şah Abbas hakimiyyətə keçdikdən sonra haqqında danışılan orqanda türk əyanları yenə aparıcı mövqeyə malik olmuşdur. 1615-ci ildə Şamlı elinin Bəydili obasından Əliqulu bəy (xan) divanbəyi idi. 1619-cu ildə isə Şamlı eli əyanlarından Kəlbəli xan divanbəyi təyin edilir (80, 887, 935, 946). I Şah Abbasdan etibarən bu vəzifəni uzun müddət Şamlı əmir- ləri öz əllərində saxlamışdılar. 1642-ci ildə Ali məclis çağrılmış, eşikağasıbaşı Murtəzaqulu xan Biçərli Şamlı divanbəyi təyin edil- mişdi. 1645-ci ildə saray dəftərxanasının naziri Şamlı Uğurlu xan divanbəyi olur (130, 99, 101). Səfəvi dövlətinin idarə quruluşunda məsul məmurlar arasında V.F.Minorskinin qeyd etdiyi kimi vaqiyənəvis adlanan məclis- nevisin də önəmli rolu vardı (103, 95). Onun hüquq və səlahiyyət- ləri haqqında Tavernye yazır ki, vaqiyənəvis dövlətin ən böyük 111 münşisi, yəni katibidir. Bu vəzifəyə Şaha çox yaxın olan adam təyin olunurdu. O, Ali məclisdə bütün ərizə və dövlət sənədlərini Şahın hüzurunda oxuyurdu (104, 576). Şahın şəxsi katibi olan vaqiyənəvis məşvərətçi orqan olan ali məclisin iclaslarını sənədləşdirir, vilayət başçılarına, xarici dövlətlərə Şahın adından məktubları yazır və arxivə nəzarət edirdi. Ancaq Ali məclisdə vaqiyənəvslərlə yanaşı başqa mirzələr də vardı ki, onlara münşi əl-məmalik başçılıq edirdi. Əslində bu məclisdə vaqiyənəvislə birlikdə yazı işlərinə baxan münşi əl-məmalik arasında səlahiyyət bölgüsü baxımından ciddi fərq yox idi (103, 95, 117, 118; 20, 273). Mirzə Səmianın canqi əmiri adlandırdığı vaqiyənəvis haqqın- da Holşteynli Adam Olearinin də gündəliyində maraqlı məlumatlar vardır. O, yazır ki, sarayın, yaxud şahın müşavir və katibi olan vaqiyənəvis şahın məktublarını, hökmlərini, fərmanlarını yazır, həmçinin dövlətin mədaxili və məxaricinin hesablarını aparır- dı.Vaqiyənəvis Mirzə Məsum adlı şəxsin rəhbərliyi altında 40 nəfər mirzə fəaliyyət göstərirdi. O, Qəzvin şəhəri yaxınlığında Əlvənd dağının ətəyindəki Dərmən adlı kənddən olub, adi kəndli oğlu idi. Bu bölgədə Dərmən və Saru adlı iki kənd yerləşir ki, ən yaxşı mirzələr də buradan çıxırlar. Mirzələr gözəl xətlə yazmağı bacar- malıdırlar ki, elə bu səbəbə görə də bu kəndlərin tarlalarında, çoban komalarında addımbaşı yazı yazmaqla məşğul olan gəncləri görmək olur (139, 893). «Təzkirət əl-müluk»da göstərilir ki, alicah vaqiyənəvis «canqi» əmirlərindən olub, başqa ölkə hökmdarlarından Şaha göndərilən məktublara cavabları tərtib edirdi. Şahın nəzarəti altında olan əsas dəftərə mənsəb, mülazimlik, həmesale, tiyul haqqında daxil olan fərmnaları, Şahın şifahi olaraq elan etdiyi fərmanları və baş vəzirin təliqələri, yaxud böyük əmirlərin «ali əmr üzrə» qeydləri əsasında bütün fərmanları vaqiənəvis tərtib edərək yazıb hazırlayır- dı. Fərmanlara qara mürəkkəbli tuğra çəkmək ancaq vaqiyənəvisə məxsus bir vəzifə olub başqasına dəxli yox idi (132, 15). Engelbert Kempfer yazırdı ki, vaqiyənəvis dövlət şurası məclislərində Şahın sol tərəfində əyləşir və onun hökmlərini, fərmanlarını, əcnəbi ölkələrlə göndərilən məktubları, əcnəbi ölkə elçilərinin şaha gətir- 112 dikləri məktubları və onlara cavabları xüsusi dəftərə yazırdı (96, 97). Bütün bunlar vaqiyənəvisin vəzifə borcu olub, onun hüquq və səlahiyyətlərinin gerçək göstəriciləridir. Məmaliki məhrusədən Şaha hakimlər tərəfindən göndərilən ərizə və məlumatların hamısını Şah vaqiyənəvisə göndərirdi ki, o bunları ümumi və xüsusi məclislərdə oxuyur, sonra onlara cavab yazırdı. Bu məktublardan hər hansına görə əgər fərman yazılması lazım olduqda onu vaqiyənəvisin qaralaması üzrə xüsusi mirzələr yazıb hazırlayırdılar. Göndərilən məlumatların hər birinin cavabını, hər məlumatın altında şahın əmri nə cür verilərsə, vaqiyənəvislər öz xətlərilə o qaydada yazır və onları dəftərlərinə də köçürürdülər. Vaqiyənəvislərə tabe olan işçilərin sayı on nəfərdən ibarət idi. Belə ki, rəqəmnəvislər (fərmanları yazanlar) və fərmanların qeyd olunduğu dəftərlərə baxanlar yeddi nəfər olub, onlardan bir nəfəri ali dövlət şurasının fərmanlarını dəftərə yazır və üç nəfəri qayda üzrə ona kömək edir və qeyd olunan bu dörd nəfərdən iki mirzə qalan üç mirzə ilə birlikdə, həm də fərmanlar yazılan dəftərlərə baxırdılar. Yenə də bu yeddi nəfərdən iki nəfər – dəftərə qeyd olu- nan mətn əsasında çıxarış, yəni hər hansı bir yerə göndərilən fərma- nı yazıb hazırlayırdılar. Qalan üç nəfərdən ikisi xidmətçi və bir nəfəri isə məktubları yazırdı (132, 15-16). Hər il İsfahan vergilərindən vaqiyənəvisin işçilərinin məvacibi üçün «kağız pulu» adı ilə 30 tümən ayrılıb onlara verilirdi. Hərgah, vaqiyənəvislər özü və ya başqa bir şəxs üçün bir şey xahiş etmək istədikdə, heç bir çətinliklə qarşılaşmadan onu xüsusi və ümumi məclislərdə Şaha çatdıra bilirdilər. Bütün ərizələrin Şahın hüzurun- da oxunub ona çatdırılması və ona cavab yazmaq işi, məclisnəvis- dən başqa heç bir kəsə aid deyildi. Buna görə də vaqiyənəvislərə məclisnəvis də deyərdilər. Qələm sahiblərindən qulluq dərəcəsi və şaha yaxınlığına görə baş vəzirdən başqa vaqiyənəvisdən irəlidə kimsə yoxdu. Qədim zamanlardan başlayaraq, həmişə vaqiyənəvis- lər şahların qulluğunda xüsusi və ümumi məclislərdə iştirak edər- dilər (132, 16). F.Sümərin yazdığı kimi Səfəvi inşa divanında yalnız farsca deyil, lazım olan zaman türkcə qələmə alındığına və bu ənənənin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|