Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
159 və s. nəzərə almaq lazımdır. Azərbaycan mifologiyasına məhz bu baxımdan yanaşdıqda onun spesifik xüsusiyyətləri açıq görünməyə başlayır. Bu görünüş də çox vacib bir məsələni gündəliyə gətirir ki, bu gün azərbaycanlılara məxsus mifologiya vardırmı?» 254 . Qeyd edək ki, A.Nəbiyevin «Azərbaycan mifologiyası» konsepsiyası həm də fundamental polemik konstruksiyadır. Belə ki, o, öz sistemini belə bir fikrin inkarı üzərində qurmuşdur: «Türklərin uşaqlıq dövrünə xas əsatir görüşlərini indi Azərbaycan, qazax, qırğız və başqa türk və tatar xalqları arasında müstəqil təfəkkür anlamı kimi pay-püşk etmək olarmı, həmin əsatirlərin yarandığı vaxt qədimliyində milli fərqlər axtarmaq, milli təfəkkür səddi qoymaq gərəkdirmi?» 255 . A.Nəbiyev məsələnin, əslində, metodoloji baxımdan düzgün qoyulmamasını vurğulayaraq yazır ki, «bu gün Azərbaycan, qırğız, özbək, türkmən, kumık, Altay və başqa türk xalqlarının mifologiyasının ayrılıqda öyrənilməsi ümumtürk mifoloji modelinin müəyyənləşdirilməsinin başlıca şərtidir. Türk xalqları mifologiyasının başqa xalqlar üçün o qədər də ənənəvi olmayan bir xüsusiyyəti onun hər bir tayfa, elat, qəbilə, qəbilə birləşməsi içərisində özünəməxsus şəkildə yaşaması və yayılmasıdır» 256 . Alim türk «fenomeninin» özünəməxsusluğunu şərh edərək göstərir ki, «daim müharibələrdə, talanlarda, xarici və daxili irticalarla at üstündə mübarizədə olan türklərin ədəbi-mədəni, estetik düşüncəsinin formalaşma şəraiti də tamam başqa idi. Bir qismi islamı qəbul etmək ərəfəsində, başqa bir qismi isə islam bayrağı altında birləşən tayfalar on birinci əsrin səlib 254 Nəbiyev А. Аzərbаycаn xаlq ədəbiyyаtı. I hissə / Аli məktəblər üçün dərslik. Bаkı: Turаn, 2002, s. 138 255 Nəbiyev А. Göst. əsəri, s. 138 256 Nəbiyev А. Göst. əsəri, s. 139 160 yürüşləri, xaç müharibələrindən sonra türk tayfa birliyindən qopub müstəqil xalq kimi formalaşdılar, Azərbaycan, özbək, qırğız, türkmən və başqa adlar altında yeni milli bölgü sistemləri yaratdılar. Müxtəlif türk tayfaları qədim türk mif modelini ya heç qəbul etməmişdilər, daha doğrusu, onun müəyyən tərkib hissəsi bütün türk etnosu üçün ənənəvi idisə, ayrı-ayrı türk qəbilə-tayfa birləşmələrinin mif düsturları heç də həmişə bir-birinin eyni deyildir. Ona görə də Azərbaycan, qırğız, özbək, türkmənlərin qədim türk qaynaqlarına söykənərək son min ilə yaxın müddətdə mif yaradıcılığını, həm də özünəməxsus mif yaradıcılığını davam etdirməsi tamamilə mümkün yaradıcılıq prosesidir» 257 . Prof. A.Nəbiyevin baxışlarına görə, türk xalqlarının mif yaradıcılığının əsasında qədim türk mif modeli – ümumtürk mifologiyası durur. Alim yazır ki, «qədim türk mifologiyası qaynaqları zəminində min ildən artıq özünün müstəqil mifik, estetik düşüncəsini yaradan azərbaycanlıların özbəklər, qırğızlar, tatarlar və başqaları kimi özlərinə məxsus zəngin mif strukturu və modeli vardır. O, qədim türk mifoloji qaynaqlarına istinadən meydana gəlməklə, yaxud ondan ayrılmaqla ötən yüz illiklər ərzində zəngin yaradıcılıq mərhələləri keçmişdir» 258 . Qeyd edək ki, prof. A.Nəbiyevin «Azərbaycan mifologiyası» anlayışını türk mifologiyasının davamı olaraq avtonom sistem hesab etməsi biri digəri ilə ardıcıl mərhələləri təşkil etməklə fərqli sistemlər olan mifoloji şüur və tarixi şüurun mürəkkəb münasibətlər dialektikasını təhlil müstəvisinə gətirməyi tələb edir. Çünki ümumtürk mifologiyasının milli mifologiyalar şəklində öz avtonomluğunu qoruması və inkişaf 257 Nəbiyev А. Göst. əsəri, s. 139-140 258 Nəbiyev А. Göst. əsəri, s. 140 161 etməsinin oğuz mifinin öyrənilməsinin metodoloji modeli ilə birbaşa bağlılığı var. Bu halda sual meydana çıxır: oğuz mifi hansı statusda axtarılmalıdır – tarixən bitmiş, tamamlanmış, transformasiya olunmuş diaxron arxetip formasında, yaxud diaxron arxetiplə bərabər milli ölçülər çevrəsində öz mövcudluğunu davam etdirən avtonom sinxron sistem halında? Başqa sözlə, ümumtürk mifinin diferensial tipi olan oğuz mifi mifoloji şüur epoxasının başa çatması ilə tamamilə tarixi şüurun ictimai formalarına transformasiya olunmuş, yaxud transformasiya olunmaqla bərabər «mif(ologiya)» kimi qallmaqda davam etmişdir? Məsələni bir qədər də sadələşdirək. Mif tarixi şüura keçidlə ictimai şüurun bir çox formalarına, o cümlədən onlardan biri olan arxaik eposa transformasiya olunur. Məhz bu cəhətdən biz oğuz eposunu – «Oğuznamə»ni oğuz mifinin həm də transformativ paradiqmalar sistemi statusunda götürürük. «Oğuznamə»də oğuz mifi epik strukturların nüvəsindədir, başqa sözlə, transformasiya olunmuşdur. Lakin A.Nəbiyevin yanaşmasın- dan çıxış etsək, oğuz mifi həm də canlı milli mifoloji sistem – Azərbaycan mifologiyası kimi də yaşamaqda davam etmişdir. Bu məsələni heç də diqqətdən qıraqda qoymaq olmaz. Belə hesab edirik ki, məsələyə bir neçə aspektdə yanaşmaq olar: 1. Mifoloji şüurdan tarixi şüura keçid fasiləsiz proses olmuşdur. Başqa sözlə, bu, mifoloji şüurun birdən-birə (kəskin şəkildə) sona çatması (qurtarması) və tarixi şüurun qəfildən meydana çıxması şəklində baş verməmişdir. Keçidin özü zaman və məkanca böyük bir epoxanı təşkil etmişdir: başqa sözlə, «keçidin forması saysız rəngarəng, məzmunu hüdudsuz geniş olmuşdur» 259 . S.S.Averinçevin yazdığı kimi: 259 Rzаsоy S. Nizаmi pоeziyаsı: Mif-Tаrix kоnteksti. Bаkı: Аğrıdаğ, 2003, s. 27 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|