Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- – Azərbaycan mifologiyası ümumtürk mifologiyasının tərkib hissəsidir: onun etnokosmik əsasını türk mifoloji dünya modeli təşkil edir.
156 – Azərbaycan mifologiyası ümumtürk mifologiyasının tərkib hissəsidir: onun etnokosmik əsasını türk mifoloji dünya modeli təşkil edir. – «Azərbaycan mifologiyası» sinxron strukturuna görə milli düşüncə tarixinin bütün reallıqlarını özündə əks etdirən etnokosmik unversumdur: Azərbaycan tarixinin bütün mümkün qeyri-türk etnik düşüncə reallıqları bu universumun nüvəsini təşkil edən türk işarəsinin strukturunda işarə səviyyələrini təşkil edir. – Azərbaycan mifologiyası anlayışının bütün struktur özünəməxsusluğu onun diaxron böyümə dialektikasına müncər olunur: diaxron böyümə dialektikası Azərbaycan mifologiyasının təkcə təbii inkişaf şərtini yox, həm də onun özünəməxsus taleyinin başlıca şərtidir. Qeyd edək ki, prof. A.Nəbiyevin «Azərbaycan mifologiyası» universumunun nümunəsində Azərbaycan etnokosmik həqiqətlərini obyektiv şəkildə təqdim edən bu modelləşdirməsində sonuncu tezis xüsusilə mühümdür və oğuz mifinin metodoloji təhlil modelinin müəyyənləşdirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan mifologiyası prof. A.Nəbiyevin diaxron inkişaf modelində təkcə mifoloji şüur epoxası üçün xarakterik olmayıb, həm də öz mövcudluğunu tarixi şüur epoxasında davam etdirən sistem hadisədir. Alimə görə, ümumtürk mifologiyası əsasında təşəkkül tapan Azərbaycan mifologiyası qədim dövrdə zərdüşt mifologiyası ilə, orta əsrlərdə isə islam mifologiyası ilə sintezləşərək mürəkkəb sistemə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, A.Nəbiyev Azərbaycan mifoloji sisteminin tarixi çağdakı inkişafını heç də tarixi şüur formalarına transformasiya olunmuş şəkildə yox, avtonom mifoloji sistem şəklində təsəvvür edir. Təbii ki, mifologiya tarixi ictimai şüurun digər formalarına (dinə, fəlsəfəyə, incəsənətə və s.) transformasiya olunur. Bu, obyektiv reallıqdır və A.Nəbiyev də, təbii 157 olaraq, məsələnin bu məlum tərəfi barəsində heç bir mübahisə açmır. Onun baxışının orijinallığı ümumtürk mifologiyasının diferensial tipi olan Azərbaycan mifologiyasının tarixi şüur çağında avtonom sistem kimi özünü yaşada bilməsi ilə bağlıdır. Başqa sözlə, mifologiya həm transformasiya olunur (diaxroniya), həm də tarixi şüurun strukturunda avtonom sistem olaraq qalır (sinxroniya). Qeyd etmək istərdik ki, alimin bu baxışları bizim onun fikirlərinin təhlili nəticəsində gəldiyimiz subyektiv qənaətlər deyildir. Belə ki, A.Nəbiyev bu baxışlarını tədqiqatlarında aydın şəkildə şərh etmiş, daha doğrusu, metodoloji cəhətdən ümumiləşdirmişdir. Yeri gəlmişkən bildirmək istərdik ki, A.Nəbiyevin Azərbaycan mifologiyasına bu baxışları onun son illərdəki tədqiqatlarında 251 sistemləşdirilsə də, uzun illərin düşüncəsinin məhsuludur. O, ümumən folklor mətnlərində transformasiyalar zamanı mifoloji strukturların bəzən ilkin halında qoruna bilməsi qənaətində olmuşdur. Alim hələ keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəlində əməklə bağlı arxaik folklor mətnlərini nəzərdə tutaraq yazmışdır ki, «həmin nümunələr bizə yarandığı şəkildə yox, təkmilləşmiş, yenidən işlənmiş poetik tələblər qəlibində yeni yaradıcılıq mərhələsi keçdikdən sonra gəlib çatmışdır. Bununla birlikdə həmin nümunələrin bir çoxu özündə ilkin yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin müəyyən izlərini, elementlərini mühafizə edə bilmişdir» 252 . 251 Nəbiyev А. Аzərbаycаn türklərinin mifоlоgiyаsı // «Аltаy dünyаsı» jur., 1997, sаyı: 1-2, s. 78-85; Nəbiyev А. Аzərbаycаn xаlq ədəbiyyаtı. I hissə / Аli məktəblər üçün dərslik. Bаkı: Turаn, 2002; Nəbiyev А. Аzərbаycаn mifоlоgiyаsı / Fоlklоrşünаslıq məsələləri, V burаxılışı. Bаkı: Bаkı Universiteti nəşriyyаtı, 2002, s. 6-92 252 Nəbiyev А. Аzərbаycаn fоlklоrunun jаnrlаrı. Bаkı: АDU-nun nəşri, 1983, s. 5 158 Alimin mifoloji düşüncənin folklor mətnlərində «ilkin ya- radıcılıq xüsusiyyətlərini», başqa sözlə, «mifyaratmanı» mühafizə edə bilməsi haqqındakı düşüncələri sonralar daha da inkişaf etmiş və onu «Azərbaycan mifologiyası» haqqında sistemə yaxınlaşdırmışdır. A.Nəbiyev keçən əsrin 90-cı illərinin sonuna doğru yazmışdır: «Minilliklərin dərinliklərinə baş vurduqca Azərbaycan türklərinin mifologiyasının yeni-yeni qatları üzə çıxır, özünəməxsusluğu müəyyənləşir, əzəli çağlardan ümumtürk mifologiyasındakı tarixi-mədəni yeri aydınlaşır. Bu xalqın mifologiyasının ümumtürk qaynaqlarında formalaşması, sonradan çox geniş arealda yaşayan türk tayfalarının mifoloji düşüncəsinə nüfuzedici təsiri açıqlanır. Son vaxtlara qədər mövcud olan belə bir yanlış fikrin əsassızlığı özünü təsdiqləyir ki, qədim türklərə məxsus mifoloji baxışlar bu günə guya yalnız fraqmentlər şəklində gəlib çatmışdır. Aparılan müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan türklərinin zəngin mifoloji təsəvvürlərinin kifayət qədər maraqlı yayılma və yaşama arealı vardır. Bu, yanlış nəzəri baxışdır ki, Azərbaycan türklərinin mifoloji təsəvvürləri guya bəsitdir, kasıbdır, yaxud bu günə gəlib çatmamışdır. Əksinə, bu mifologiya dünyanın qədim xalqlarının mifologiyası qədər zəngin və əzəmətlidir və onlarla analogiya təşkil edir» 253 . Apardığı müşahidələr və tədqiqatlar prof. A.Nəbiyevə sonralar Azərbaycan mifologiyası ilə bağlı öz baxışlar sistemini konseptual şəkildə formalaşdırmağa imkan vermişdir. Alim bu axarda yazır ki, «hər hansı bir mifologiyanın mövcudluğunu müəyyənləşdirmək üçün onun özünəməxsus struktur quruluşunun, mətnlərinin təsnifat qruplarının mövcudluğunu, panteon sistemi və ya panteon əlamətlərinin məlumluğunu 253 Nəbiyev А. Аzərbаycаn türklərinin mifоlоgiyаsı // «Аltаy dünyаsı» jur., 1997, sаyı: 1-2, s. 79-80 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|