Moderniteden postmoderniteye uzanan bir köPRÜ: zygmunt bauman
Modern Toplum: (Araçsal) Akıl ve Bürokrasi
Yüklə 2,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.4.2. Modern Toplum: (Araçsal) Akıl ve Bürokrasi
Modern toplumu mayalayan akıl ve bilimi ele aldığımızda; söz konusu iki kavramdan aklın teknik bir biçim alarak bilimsel-teknik, yani araçsal forma büründüğü söylenebilir. Başka bir deyişle modernitenin -Aydınlanma bağlamında- erken 332 Bauman, Modernlik ve Müphemlik , ss.75-77. 333 Bauman, Modernlik ve Müphemlik , s.27. 135 döneminde akıl birleştirici, kurucu, evrensellik kisvesi adı altında insanı ‘özne’ ya da ‘birey’ kılan temel kaynakken giderek teknik, araçsal bir özellik haline gelmiştir. Bu yüzden modernitenin kurucu öğesi olan akıl, modern toplum yaşamında pragmatik bir fonksiyona bürünerek araçsallaşmıştır: bu akıl formu kısaca en kısa zamanda, en hızlı, en ucuz ve en faydalı olanı seçmek adına modern kurumların ve insanın davranışını belirleyen, yönlendiren araçsallaşmış bir akıldır. Velhâsıl modernliğin rasyonel paradigmasında ileri sürülen amaçların, akli, insani ve evrensel olup olmadığından farklı olarak araçsal akılcılık, “salt belirli ya da daha önceden belirlenmiş amaçlara en iyi ve emin bir biçimde nasıl ulaşılacağıyla ilgili olan, verilmiş amaçlara ulaşmanın en etkili yollarının seçimi” bağlamında kullanılmasıdır. 334 Bunun için modern kutsal ve kurucu akıl, düzen oluşturmada evrensel ilkelere başvurmaktan uzaklaşıp pragmatizmin sularına girmiştir, diyebiliriz. Bu bağlamda modernliğin, toplumsal kurumlar aracılığıyla giriştiği mühendistik tasarımların sonuçlarına bakıldığında, araçsal akılcılığın yansımaları daha açık görülebilir. Her ne kadar araçsal akılcılık Frankfurt Okulu düşünürlerinin geliştirdiği bir kavram olsa da modernlik sürecini okumada farklı bir zemin oluşturur. Modern aklın (her zaman bilimi de içine alan) düzenleyici ve tanımlayıcı özelliği ve müphemliği bertaraf etme isteğiyle beraber, tanım dışı olanlara/tanımlanamayanlara karşı akılcılaştırılmış şiddeti(dışlama, kapatma, ötekileştirme vb.) de içinde taşımaktadır. Bauman, modern aklın ‘katı’laştırıcı özelliğine karşın postmodern aklın bu konuda daha esnek-sıvılaşmış- bir durumda bulunduğunu savunur. Bu yüzden postmodern akıl, modern aklın tersine kendisine bir mühendislik vazifesi çıkarmaz ya da şeylere, insanlara karşı herhangi bir tasnif etme isteği duymaz. “Postmodern akıl, modern karşıtına göre, dünyayı kesin sınıflara ayırma ve keskin bölümlere dağıtma umudundan (bırakın güdülenmeyi) kesinlikle daha az heyecan duyuyor.” 335 Çünkü postmodern akıl, her türlü tasnif etme ve sınıflandırma girişiminin yeni bir sorunun da kaynağı olacağını düşünür. Bunun için Bauman “modern selefi ve düşmanından daha hoşgörülü olan postmodern akıl, tanımla(mala)rın ifşa ettikleri kadar da örtme eğilimlerinin, açıklığa kavuşturma ve düzeltme iddiasında bulunurken bulandırma ve sakatlama eğilimlerinin 334 Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü , s.56. 335 Bauman, Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları , s.238. 136 olduğunu çok iyi biliyor”, diye açıklar. 336 Diğer taraftan Bauman’a göre, postmodern akıl, bu haliyle mütevazı ve zayıf bir niteliğe bürünmektedir. Şayet postmodern akıl, modern akıl kadar kibir ve güç isteğiyle dolu olsaydı bu kadar belirsiz(veya geniş) dur(a)mazdı. 337 Buradan yola çıkarak, rasyonalitenin bir ürünü olan ve modern toplumun kapitalist, şehirli ve ulus-devlet gibi ayırt edici özellikleriyle birlikte olgunlaşan bürokrasi yapısına bakabiliriz. Modern toplumda rasyonalitenin bir göstergesi olan ve Weber sosyolojisinde önemli bir yer işgal eden bürokrasi, Bauman’ın modernlik eleştirisinde merkezde duran bir kavram ya da yapıdır. Weber, toplumları iktidarın kaynağı olan ideal tiplerin otoritelerine göre sınıflandırır: geleneksel, karizmatik ve rasyonel toplumlar. Modern toplumda otoriteyi oluşturan kaynak rasyonalitedir. Bürokrasi, bu açıdan değerlendirildiğinde, modernliğin alâmet-i farikası olarak görülebilir. Bürokrasi düzeni insanın, iş ve işleyişe muhtemel kişisel bir tesirde bulunmasını en aza indirmeye çalışır. Her eylemin, işlemin, aşamanın rasyonel olarak tarif edildiği ya da belirlendiği teknik hiyerarşik bir sistemde belirsiz tek şey insandır. Dolayısıyla insan, bürokratik işleyişte değer sahibi ve duygulu bir insan olarak değil, teknik bir araç pozisyonundadır. Bürokratik toplum analizinde sadece rasyonalitenin değil aynı zamanda düzen, denetim ve gücün hikâyesi de okunabilir; çünkü bir yerde insanın araç kılınmış olması kendiliğinden gerçekleşen bir durum olamaz. Burada, güç ve kontrol mekanizması devreye girmiştir. Kısaca modern rasyonel toplumda Weber’in gösterdiği bürokratik biçim: “Uzmanlaşmış bir idarî iş bölümü: … Hiyerarşik bir komuta zinciri veya görevler hiyerarşisi; … İşlemlerin soyut kurallar çerçevesinde yapılması, dolayısıyla kişisellikten arındırılması;… Bilgi-liyakat temelinde kontrol ve atamaların yapılması...” gibi özeliklere sahip olarak ideal yapısına kavuşur. 338 Modernitenin bir ürünü olan Holocaust, bürokratik rasyonelitenin kurduğu araçsal düzen içerisinde ifa edilen basit bir işlem ve görev düşüncesiyle mümkün kılınmıştır. Başka bir deyişle Holocaust’a giden yol insanlara rağmen insani olmayan otomatik bir yoldur: soğuk, katı ve vicdansız bir hiyerarşik bütünleşmenin sağladığı yol. Böylelikle Holocaust, ahlâkî bir durum olmaktan çıkarılmış, hiyerarşik kararların uygulanıp 336 Bauman, Yüklə 2,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|