Moderniteden postmoderniteye uzanan bir köPRÜ: zygmunt bauman

Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları,
 s.234 
337
 Bauman, 
Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları,
 s.235 
338
 Slattery, s.42-43’den özetlenmiştir; Ritzer, 
Sosyoloji Kuramları
, s.34. 

---

137 
 
başarıya  ulaştığı  bürokratik  bir  hikâye  olarak  okunabilir  duruma  gelmiştir.  Çünkü  bir 
yerde  ‘özne’  yoksa  ahlâktan  bahsedilemez.  Bürokratik  görevler  veya  emirler,  yasalar 
çerçevesinde belirlendiğinden temel ahlâkî eylemin gereksindiği iyi-kötü ve vicdan gibi 
kavramlar  söz  konusu  değildir.  Bu  kavramlar  müphemlik  doğurur  ki  bu  modernitenin 
istemediği  bir  durumdur.  Dolayısıyla  ahlâk,  bürokratik  sistemin  içinde  bırakın 
davranışlara  referans  olmayı,  sistemi  tıkayacak  bir  belirsizliğe  yol  açabileceğinden 
kabul  edilemez  görülür.  Zira  ahlâkın  doğasında  bulunan  belirsizlik  ve  çatışma  hali 
bürokratik  aşamalardaki  insanların  eylemlerine  tesir  etmiş  olsaydı  Holocaust  gibi  bir 
trajedi,  modernitenin  sahnesinde  sergilen(e)mezdi.  Modern  toplumdaki  görev  ve 
sorumluluk  insanın  kendisinden-kendiliğinden  yüklendiği  ahlâkî  bir  şey  olmaktan  öte 
bir  konumdadır.  Sorumluluk-görev  ve  yasalar,  yönetmelikler  tarafından  belirlenmiş, 
kişiye  dışarıdan  yüklenmiş  bürokratik  ve  teknik  özelliklerde  olduğundan,  söz  konusu 
durumda  kişi  özne  olmaktan  daha  çok  teknik  bir  nesne  konumundadır.  İnsan  sadece 
hedeflenen noktaya ulaşmak için kademelere yerleştirilmiş bir araçtır. 
Bauman  da  bu  yüzden  ahlâktan  arındırılmış  olduğunu  belirttiği  bu  sistemin 
ölçütünün,  farklı  olduğunu  ifade  eder:  “Teknik  sorumluluk  ahlâksal  sorumluluktan, 
eylemin, kendisi dışında başka bir şeyin aracı olduğunu unutmasıyla farklıdır. Eylemin 
dış  bağlantıları  görüş  alanından  temelli  çıkınca  da  bürokratın  eylemi  kendi  içinde  bir 
sonuç  haline  gelir.  Bu  eylem,  uygunluk  ve  başarı  gibi  kendi  iç  kriterleriyle 
değerlendirilebilir  ancak.”
339
 Ahlâkın  sustuğu  ve  sessiz  kaldığı  bir  ortamda  akılsal, 
mantıksal  bir  çıkarımda  bulunarak,  edimde  bulunan  bir  insan  söz  konusudur.  Nitekim 
ahlâkî kaygısı olan bir insanın kriteri, başarı olamaz ve bu insan bürokrasinin çarkları 
arasında  tutunabilecek  bir  kişi  değildir.
340
 Bauman  için  bürokrasinin  önemi,  insanlara 
rağmen  her  koşulda  sonuca  odaklandığından  kişi  iradesini  yok  eden  bir  görüntü 
sergilemesidir:  “
Bürokrasi  tarafından  organize  edilen  modern,  akılcı  iktidarın  kendi 
amaçları  için  vazgeçilmez  önemde  eylemleri,  yapanların  yaşamsal  çıkarlarıyla  taban 
tabana zıt olduğu halde yaptırabilmesidir
.”
341
 
Genelde modern toplum, özelde ise bürokrasideki düzen saplantısı, akıl ve bilim 
yönetiminde kendini oluşturma isteğine karşın müphemlik durumlarının hala var olması 
                                                           
339
 Zygmunt  Bauman, 
Modernite  ve  Holucaust
,  (Çev.:  S.  Sertabiboğlu),  Versus  Kitap,  İstanbul  2007, 
s.140 
340
 Zygmunt, 
Modernite ve Holucaust
, s.46. 
341
 Zygmunt, 
Modernite ve Holucaust
, s.167. 

---

138 
 
karşısında  modernlik,  daha  fazla  düzen,  disiplin  ve  kontrol  uygulamalarıyla  karşılık 
verir  ki  bu  durum  modernliği,  içinden  çıkamadığı  paradoksal  bir  yola  sokar.  “Düzen 
doğru şeylerin doğru  yerde bulunması  anlamına gelir. Neyin  nerede ‘doğru’ olduğunu 
(yani  orada  olmaya  hakkı  olduğunu)  ve  neyin  ‘yersiz’  olduğunu  saptayan  sınırdır.” 
Gündelik  hayatın  her  eylemine  sirayet  etmiş  modern  düzenlilik  hali,  insan  yaşamını 
kurgusal  olarak  hiçbir  sürprize  yer  vermeyecek  şekle  sokmuştur.  Bauman’ın  verdiği 
örneklere baktığımızda düzenin bilhassa gündelik hayatta nasıl insanı şekle soktuğunu 
görebiliriz: 
Düzen  doğru  şeylerin  doğru  yerde  bulunması  anlamına  gelir.  neyin 
nerede  ‘doğru’  olduğunu  (yani  orada  olmaya  hakkı  olduğunu)  ve  neyin 
‘yersiz’  olduğunu  saptayan  sınırdır.  Banyo  gereçleri  mutfaktan,  yatak 
odasına  ait  şeyler  oturma  odasından,  sokaktaki  şeyler  ev  içinden  uzak 
tutulmalıdır.  Yağda  yumurta  kahvaltı  tabağında  iştah  açıcı  görünebilir 
ama  yastığınızın  üzerinde  asla.  Cilâlanıp  parlatılmış  ayakkabılar  güzel 
görülür ama yemek masasında değil. Yerinde olmayan şeyler pis sayılır. 
İstenmeyenin  ortadan  kaldırılmasına  ‘temizlik’  diyoruz.  Tabakları  dolap 
raflarına  kaldırırken,  yerleri  süpürürken,  sofra  kurup  yatakları  toplarken 
düzenin korunması ya da sağlanması için uğraşıyoruz.
342
  
 
Modernitenin oluşturmaya çalıştığı düzen ile Bauman’ın verdiği örnekler alâkasız 
gibi  görülebilir,  ama  düzen  demek  mantıksal  olarak  kabul  edilen  ve  uyulan  alışkanlık 
biçimleri  demektir.  İnsana  alışkanlık  kazandırmak  bir  eğitim  ve  terbiye  işidir. 
Modernite  bu  anlamda  insanı  en  uzun  ve  gerçek  zaman  dilimi  olan  günlük  yaşamı 
içerisinde  dizayn  eder.  Bunun  için  ne  zaman,  nerede  yatacağınız,  kaç  saat  uyumanız 
gerektiği;  ne  zaman  çalışıp  ne  zaman  tatile  gideceğiniz,  ne  zaman  yemek  yiyeceğiniz 
başka  birileri  veya  sistem  tarafından  belirlenmiş  ve  siz  de  buna  uygun  bir  şekilde 
yaşıyorsanız  düzenin  işlevi  yerine  gelmiştir.  Özetle  insana  biçim  vermek  için  onun 
alışkanlıklarıyla oynamak yeterlidir. 
Neticede  modern  düzen,  insan  ve  toplum  yaşamında  görülen  belirsizlikleri-aklî 
olmayan  şeyleri-  yok  etmek  adına  teşebbüste  bulunur.  Bir  insanlık  durumu  olan 
cinayetler, savaşlar vb.  gibi tekil  ya da toplu ölümlerin  modern öncesi  dönemlerde de 
gerçekleştiği  açıktır.  İnsanlık  tarihiyle  yaşıt  olan  öldürme  davranışının  modern  ve 
rasyonelleşmiş  dönemde  sistematik  (akıl  ve  bilim  ışığında  hesaplanabilir)  bir  şekilde 
gerçekleşmesi, modern öldürmenin ayırıcı özelliğidir. Rasyonel, bürokratik kurumlar ve 
                                                           
342
 Zygmunt  Bauman, 
Akışkan  Modern  Dünyadan  44  Mektup
,  (Çev.  Pelin  Siral),  Habitus  Yayıncılık, 
İstanbul 2011, s.181. 

---

139 
 
hiyerarşik  ilişkiler  kıskacındaki  tüm  davranışların  insanî  bir  yönden  ziyade  teknik  bir 
anlam  kazanması  modernliğin  düzenleyici  tarafıdır.  Bu  noktada  “insandışılaştırma, 
bürokratik operasyonun yöneldiği hedef kitlenin, uzaklaştırma işlemi sayesinde bir nicel 
ölçüler  dizisine  indirgenebildiği  ve  indirgendiği  noktada”  başladığını  söyleyen 
Bauman’a göre Holocaust, modern rasyonel düzenin bir yansıması olan bürokrasinin ve 
araçsal  aklın  zorunlu  bir  sonucu  olarak  görülmelidir.  Sonuçta  Bauman,  Holocaust’u 
rasyonalitenin,  bilimin  ve  bürokrasinin  kısaca  modernliğin  bir  deneyimi  olarak 
nitelendirir: 
Modern  bürokrasinin  ve  onun  emrindeki  beceri  ve  teknolojilerin  ve  iç 
düzenindeki  bilimsel  ilkelerin  karışmadığı  birçok  kitle  kırımları, 
pogromlar
343
,  toplu  cinayetler,  gerçekte  soykırımdan  pek  farklı  olmayan 
vakalar  biliyoruz.  Oysa  belli  ki  Holocaust,  böyle  bir  bürokrasi  olmaksızın 
düşünülemezdi.  Holocaust,  kökü  tümüyle  kurutulmamış  modernlik  öncesi 
barbarlık  kalıntılarının  mantık  dışı  bir  taşma  olayı  değildi.  O,  modernlik 
evinin  meşru  bir  sakiniydi;  başka  bir  evi  kendi  yuvası  olarak  kabul 
edemezdi. Bu, Holocaust olayına karar verenin modern bürokrasi ya da onun 
temsil ettiği araçsal mantıklılık kültürü olduğunu iddia etmek değil; bundan 
çok  daha  azını,  modern  bürokrasinin  Holocaust tarzı bir  olguya  yol  açmak 
zorunda
 
olduğunu
  savunmaktır.  Bununla  birlikte  ben,  araçsal  mantık 
kurallarının  böyle  bir  olguyu  tek  başına  önleyemeyeceğini;  bu  kurallarda, 
‘toplumsal  mühendisliğin’  Holocaust  tarzı  yöntemlerini  uygunsuz,  ya  da 
bunların yardımcı olduğu etkinlikleri mantık dışı diye dıştalayacak hiçbir şey 
olmadığını  savunuyorum.  Ayrıca  ben,  toplumu  yönetilecek  bir  nesne, 
çözülecek  pek  çok  ‘sorunun’  bir  koleksiyonu;  ‘kontrol  altında  tutulacak’, 
‘hükmedilecek’  ve  ‘ıslah  edilecek’  ya  da  ‘yeniden  üretilecek’  bir  ‘doğal 
yapı’; toplumsal mühendisliğin meşru bir hedefi ve genelde, kuvvet zoruyla 
düzenlenecek  ve  plânlanan  biçimde  tutulacak  bir  bahçe  (bahçe  düzeni, 
bitkileri,  özen  gösterilecek  kültür  bitkileri  ve  yok  edilecek  yabani  otlar 
olarak  ayırır)  gibi  görmemizi  teşvik  eden  bürokratik  kültürün,  Holocaust 
fikrinin doğabileceği,  yavaşça ama  durmaksızın  gelişebileceği  ve  sonucuna 
ulaşılabileceği  asıl  atmosfer  olduğunu  savunuyorum.  Ve  ayrıca  da  ben, 
Holocaust  tarzı  çözümleri  yalnızca  olanaklı  değil  belirgin  bir  şekilde  ‘akla 
uygun’ da kılanın –ve seçilme şansını arttıranın- araçsal akılsallık düşüncesi 
ve  onun  modern,  bürokratik  kurumsallaşma  biçimi  olduğunu 
savunuyorum.
344