Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
265 
mutatsiyalari.  Ular  xromosoma  ichida  (deletsiyalar,  duplikatsiyalar,  inversiyalar)  yoki 
xromosomalararo (translokatsiyalar) bo‘lishi mumkin va mutagen omillar ta`sirida kelib 
chiqadi. 
Avtopoliploidiya  — poliploidiya  shakllaridan biri  bo‘lib,  ayni  turning  genomi  ko‘payishi 
natijasi  hisoblanadi:  3n-triploidiya,  4n-
:
tetraploidiya,  5n-pentaploidiya,  xromosomalar 
to‘plami  juft  (4n,  6n,  8n)  poliploidlar  nasl  qoldirishi  mumkin,  toq  (3n,  5n,  7n) 
to‘plamlilar  esa  steril  bo‘ladi.  Avtopoliploidiya  o‘simliklar  seleksiyasida  keng 
qo‘llaniladi. 
Avlodboshi  samarasi  —  dastlabki  kichik  bo‘lgan  populyatsiyada  qandaydir  nodir 
genning  ko‘p  tarqalishi.  Bu  hodisa  shu  genni  saqlovchining  ko‘p  avlod  qoldirganida 
kuzatiladi. Masalan porfiriya geni Janubiy Afrikadagi koloniyalarga qo‘shni va ota-ona 
populyatsiyalariga  nisbatan  ko‘p  tarqalgan.  Cрunki  bular  populyatsiyasi  Afrikaga 
Angliyadan ko‘chib kelgan kichik guruhlarning ko‘payishidan hosil bo‘lgan. 
Akrotsefaliya – ―minorasimon‖ kalla. 
Allel  —  genning  holatlaridan  biri.  Allel  genlar  gomologik  xromosomalarning  bir  xil 
lokuslarida joylashadi va alternativ bylgilarni namoyon qiladi. Allel genlar lotin alfavitining 
bir  xil  harflari  bilan  belgilanadi.  Meyoz  jarayonida  bu  genlar  gametalarga  taqsimlanadi 
(gametalar sofligi qonuni). Bitta lokusning ko‘p marta mutatsiyalanishi ko‘p allellikka olib 
keladi. ABO qon guruhlari tizimi — ko‘p allellikka misol bo‘ladi. 
Alloploidiya  —  xromosomalar  gaploid  to‘plamining  har  xil  turlar  yoki  avlodlar  genomi 
qo‘shilishi  natijasida  ko‘payishi.  Bunday  duragaylar  meyoz  buzilishi  sababli  odatda  nasl 
qoldirmaydi. Ba`zi holatlarda o‘simliklarda bunday duragaylar nasl qoldirishi mumkin. 
Alopetsiya – sochning to‘liq yoki qisman, vaqtincha yoki doimiy to‘kilishi. 
Amniosentez — prenatal diagnostika maqsadida pushtning amnion bo‘shlig‘idan amnion 
suyuqligini olish muolajasi. 
Amovrotik  idiotiya  -  (Tey-Saks  kasalligi)  -autosoma-retsessiv  kasallik  bo‘lib,  bunda 
bosh  miya  po‘stlog‘i  neyronlarida  lipidlar  to‘planishi  natijasida  aqliy  zaiflik  kuzatiladi. 
Lipidlarning  boshqa  a`zolarda  to‘planishi  ularning  funksiyalarining  o‘zgarishiga  sabab 
bo‘ladi, jigarda, ko‘z to‘r pardasida harakatlanish funksiyalari buziladi. Amovrotiya geni 
bo‘yicha gomozigotalar ilk yoshdayoq o‘lib ketadi. 

---

 
266 
Amplifikatsiya  —  (Genlar  amplifikatsiyasi)  —  rRNKni  kodlashtiruvchi  genlarning 
ko‘p  nusxalarini  hosil  bo‘lishi.  Qisqa  vaqtda  ko‘p  oqsil  sintezlanishi  lozim  bo‘lgan 
hujayralarda  uchraydi.  Masalan,  ootsitlardagi  genlar  amplifikatsiyasi  zigotaning  tez 
maydalanishini ta`minlaydi. 
Amfidiploid  yoki  allotetraploid  -  turlararo  gibridlashtirish  natijasida  hosil  bo‘lgan  orga-
nizm. U xromosomalarning 2 tadan diploid to‘plamiga ega (har bir ota-onadan 2 n oladi). 
O‘simliklar seleksiyasida ko‘p uchraydi. 
Aneuploidiya  (geteroploidiya)-  hujayralarda  xromosomalarning  balanslashmagan 
(muvozanatlashmagan)  to‘plamining  mavjudligi.  Poliploidiya  (yoki  gaploidiya)  dan 
o‘laroq  bunda  ayrim  xromosomalar  soni  o‘zgaradi:  2n-  1=monosomiya,  2n+1= 
trisomiya,  2n+2
:
=tetrasomiya.  Uning  sababi  —  hujayralar  bo‘linishida  xromosomalar 
ajralmay qolishidir. Odamda aneuploidiya xromosoma kasalliklariga yoki yomon sifatli 
o‘smaga sabab bo‘ladi. 
Anemiya  (o’roqsimon  hujayrali)  -  gemoglobin  molekulasidagi  glutamin  kislotasini 
kodlashtiruvchi  tripletning  mutatsiyalanishi  natijasida  kelib  chiqadigan  gen  kasalligi. 
Buning natijasida 6-o‘rinda valin aminokislotasi joylashib HbA o‘rniga H
B
S
 
hosil bo‘ladi. 
H
B
S
 
polimerlashib, eritrotsitlarning o‘roqsimon shaklga kirishiga sabab bo‘ladi. H
B
S
 
H
B
S
 
gomozigotalar  bolalikda  kamqonlikdan  nobud  bo‘ladi,  geterozigotalarda  (HbA 
H
B
S)
 
kamqonlik  faqat  kislorod  miqdori  kam  sharoitlardagina  (masalan  baland 
tog‘larda)  namoyon  bo‘ladi.  Bu  allellarning  o‘zaro  ta`siri  chala  dominantlik  tipida 
amalga  oshadi.  Geterozigotalar  qonida  taxminan  60%  HbA  40%  H
B
S
 
aniqlanadi. 
Kasallik  ko‘proq  bezgak  keng  tarqalgan  joylarda  uchraydi,  chunki  geterozigotalar 
gomozigotalarga  qaraganda  afzallikka  ega  bo‘ladi.  (HbA  HbA  —  li  shaxslar 
bezgakdan o‘ladilar). Valin bezgak  plazmodiyasining  eritrotsitda  ko‘payishiga  zararli 
ta`sir  qiladi  deb  taxmin  qilinadi.  O‘zbekistonda  o‘roqsimon  kamqonlikning  chastotasi 
qarindoshlar orasidagi nikohlar chastotasiga bog‘liq. Agar qarindoshlar genotipi HbA 
HbS
 
bo‘lsa bolalarning 25% Hb, S
 
HbS
 
genotipi bilan tug‘ilishi mumkin. 
Aniridiya – kamalak pardaning yo‘qligi. 
Anoftalmiya – bitta yoki ikkala ko‘z soqqasi yo‘qligi. 
Anensefaliya – bosh miyaning to‘liq yoki qisman bo‘lmasligi. 

---

 
267 
Antimongoloid ko’z yorig’i – ko‘z yorig‘i tashqi burchagining past joylashishi. 
Antikodon  —  tRNKning  o‘rta  qismidagi  3  ta  nukleotid  kism  (triplet)  bo‘lib,  iRNKning 
kodoniga  mos  keladi.  Kodon  va  antikodon  komplementar  bo‘lsa  tRNK  olib  kelgan 
aminokislota ribosomaning katta birligida qoldiradi va sintezlanayotgan zanjiriga ulanadi. 
Antigen — ayni organizm uchun genetik jihatdan yot bo‘lgan modda. Kimyoviy tabiatiga 
nisbatan  ular  oqsil,  glikoproteid  yoki  polisaxarid  bo‘lishi  mumkin.  Viruslar, 
mikroorganizmlar hatto organizmning o‘z hujayralari ham antigen bo‘lishi mumkin. O‘z 
hujayralari antigen bo‘lib qolsa autoimmun kasallik kelib chiqadi. 
Aplaziya (agneziya) – a`zoning to‘liq yoki qisman tug‘ma rivojlanmaganligi. 
Araxnodaktiliya – odatdan tashqari uzun va ingichka barmoqlar. 
Autosoma – jinsiy hujayralardan boshqa hamma xromosomalar. 
Autbriding — qarindosh bo‘lmagan shaxslar orasidagi nikohlar. Populyatsiyada 
tasodifiy olingan har qanday juftlarga nisbatan qarindoshlik darajasi kamroq bo‘lgan 
shaxslar orasidagi nikohlar. Bunday nikohlar avlodlarda geterozigotalikni oshiradi. 
Axeyriya (apodiya) – kaft yoki oyoq panjasi sust rivojlanganligi yoki bo‘lmasligi 
Axondroplaziya — uzun, naysimon suyaklar o‘sishining susayishi bilan xarakterlanadigan 
autosoma-dominant kasallik. Kasallikda bosh va gavda o‘lchamlari me`yorida bo‘lsa ham 
qo‘l  oyoqlar  juda  kalta  bo‘ladi.  Ularda  nasl  qoldirish  xususiyati  ancha  sustlashadi. 
Populyatsiyada kasallik chastotasi asosan yangi mutatsiyalar hisobiga o‘zgarmaydi. 
Belgi—  ma`lum  gen  tomonidan  aniqlanadigan  va  ma`lum  muhit  sharoitida  yuzaga 
chiqadigan morfologik, biokimyoviy va fiziologik sifat. 
Bivalent  —  meyozda  kon`yugatsiyalashayotgan  2  ta  gomologik  xromosoma.  Meyozda 
bivalentlar  soni  xromosomalar  gaploid  to‘plamiga  teng.  Har  bir  xromosoma  2  ta 
xromatidadan iborat bo‘lganligi uchun bivalentlar — xromatidalar tetradasidir va profazaning 
diplotenasidayoq  yaqqol ko‘rinib turadi. 
Birikish guruhi — bitta xromosomaga joylashgan genlarning birikkan holda irsiylanishi. 
Har xil xromosomada joylashgan genlar esa mustaqil irsiylanadi. Birikish guruhlarining 
soni xromosomalarning gaploid to‘plamiga bog‘liqdir. 
Blefaromioz – kipriklar kaltaligi, ko‘z yorig‘ining torayishi. 
Blefaroxalaziya – yuqori qovoq terisi atrofiyasi. 

---