Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
274 
to‘siqlar ahamiyati tobora kamayib, kichik populyatsiyalarning  yiriklashishi  jarayoni 
kuzatilmoqda. 
Immunogenetika-  immunologiya  va  antropogenetika  asosida  shakllangan  fan  bo‘lib, 
immunitetning  irsiy  asoslarini,  to‘qima  antigenlarinkng  xilma-xilligini  hamda 
irsiylanishini  va  to‘qimalar  mos  kelish-kelmasligini  o‘rganadi.  Tibbiyot  genetikasida 
autosoma  kasalliklar  mexanizmini,  irsiyatga  moyil  kasalliklarni  o‘rganishda  katta 
ahamiyatga ega. 
Inversiya — xromosoma ichidaga aberratsiyalardan biri bo‘lib, bunda xromosomaning 
(yoki genning) bir qismi uzilib, 180° ga aylanib, yana qaytadan o‘z joyiga joylashadi. 
Inversiya natijasida nukleotidlar ketma-ketligi o‘zgaradi. Birikish guruhi o‘zgarmaydi 
faqat allellar ketma-ketligi o‘zgaradi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan bu hodisa 
krossingoverga xalaqit beradi va evolyutsiyada tur hosil qiluvchi omillardan biri bo‘lib 
xizmat qiladi.  
Intron — polipeptid yoki RNK strukturasi haqida axborot tutmaydigan 
nukleotidlar ketma-ketligi. Intronlar mavjudligi splaysingga sabab bo‘ladi, bunda 
intronlar kesib tashlanib, ekzonlar qayta ulanadi. Intronlar mutatsiyasi yuzaga 
chiqmaydi va bu mutatsiyaning zarari sezilmaydi. 
Inbriding  —  qarindoshlik  darajasi  yaqin  bo‘lgan  organizmlarning  chatishishi.  Odamda 
eng  yaqin  inbriding  —  intsest  nikohlardir  (qonun  tomonidan  taqiqlangan,  birinchi 
darajali qarindoshlar orasidagi nikohlardir). Qarindoshlarda umumiy ajdoddan olgan bir xil 
genlarning mavjudligi tufayli inbriding inbred depressiyaga sabab bo‘ladi. Bunda zararli 
genlarga  nisbatan  gomozigotalanish  kuzatilganligi  uchun  hayot  faoliyati  va 
ko‘payuvchanlik susayadi. Lekin seleksiyada "sof liniyalar"ni olish uchun inbridingdan 
keng foydalaniladi. Inbridingning salbiy natijalarini tushunish qarindosh-urug‘lar orasidagi 
nikohlarning oldini olish uchun tavsiyalar ishlab chiqishga imkon beradi. 
Irsiylanish  —  ko‘payish  jarayonida  irsiy  moddaning  bir  avloddan  ikkinchisiga 
o‘tkazilishi. Genlar joylashishiga qarab eukariotlarda yadro (autosoma yoki geterosoma) 
va  tsitoplazmatik  (mitoxondriya,  plastida)  irsiylanish  kuzatiladi.  Viruslar  va  prokariotlar 
uchun o‘ziga xos irsiylanish xarakterlidir. 

---

 
275 
Irsiylanuvchanlik  -  belgining  namoyon  bo‘lishida  irsiyat  ahamiyatining  ko‘rsatkichi. 
Irsiylanuvchanlik  irsiylanuvchanlik  koeffitsienti  orqali  ifodalanadi  va  kuzatilayotgan 
o‘zgaruvchanlikning  qancha  qismi  genotipga  bog‘liqligini  ko‘rsatadi.  Irsiylanuvchanlik 
koeffitsientlarini bilish seleksiyada katta ahamiyatga ega. 
Irsiy  kasalliklar  —  mutatsiyalar  natijasida  kelib  chiquvchi  avlodlarga  o‘tadigan 
kasalliklar. 
Irsiy  kasalliklarning  genetik  geterogenligi  —  ko‘p  uchraydigan  surunkali  multifaktorial 
kasalliklarda  klinik  polimorfizmning  mavjudligi.  Klinik  polimorfizmning  sababi  bitta 
kasallikning  har  xil  etiologik  shakllar  sifatida  namoyon  bo‘lishidir.  Ular  har  xil 
mutatsiyalar natijasi bo‘lgani uchun har xil irsiylanadi, lekin fenotipik (klinik) ko‘rinishlari 
o‘xshash bo‘lishi mumkin. 
Irsiyat  -  irsiylanish  jarayoni  orqali  organizmlarning  avlodlar  almashinishi  davomida 
moddiy va funksional uzluksizlikni ta`minlovchi xususiyat. 
Ixtioz  —  terining  o‘ziga  xos  o‘zgarishlari  bilan  ifodalanadigan  irsiy  belgi  (teri  baliq 
tangachalariga  o‘xshab  ketadi).  Ixtiozning  har  xil  shakllari  autosoma-dominant  yoki 
autosoma-retsessiv tipda irsiylanishi mumkin, ko‘pincha o‘limga olib keladi. 
Kampomeliya – qo‘l-oyoqlar qiyshayishi. 
Kariogramma — bitta hujayraning tizimlashtirilgan va aniq tuzilgan to‘plami. Gomologik 
xromosomalar  aniqlanib,  o‘lchami  va  sentromerasining  joylashishiga  qarab  (Parij 
nomenklaturasi asosida) joylashtirib chiqiladi, ma`lum harflar (A, B, S, D, E, F, J) yoki 
raqamlar  bilan  belgilanadi.  Ko‘pincha  bu  termin  idiogrammaning  sinonimi  sifatida 
ishlatiladi. 
Kariotip — xromosoma to‘plami belgilarining yig‘indisi (soni, shakli, o‘lchami) bo‘lib, har 
bir tur uchun o‘ziga xos bo‘ladi. 
Kartalashtirish  —  genetik  kartalarni  tuzish  xromosomadagi  genlarning  joyini  va  ular 
orasidagi masofalarni aniqlash. Genlar orasidagi masofa ular orasidagi krossingover foizi 
bilan  aniqlanadi.  Genlar  orasidagi  masofa  birligi  morganida  deyiladi,  u  esa  genlar 
orasidagi  1%  krossingoverga  teng.  Odamda  genetik  karta  tuzish  uchun  somatik 
hujayralarni  duragaylash  va  genealogiya  usullaridan  foydalaniladi.  Hozirgi  vaqtda  X 

---

 
276 
xromosomada  3000  taga  yaqin  genlar,  autosomalarda  esa  30000  dan  ortiq  genlar 
kartalashtirilgan. 
Kasalliklarga  irsiy  moyillik  -  tashqi  muhit  omillari  ta`sirida  organizmning  reaksiya 
normasining o‘zgarishi. Agar muhit omili mos keluvchi genotipli organizmga ta`sir qilsa, 
moyillik  kasallikka  aylanishi  mumkin.  Masalan,  diabetga  moyilligi  bo‘lgan  odam  oson 
hazm bo‘luvchi uglevodlarni iste`mol qilsa qonda uglevod miqdori tezda va uzoq vaqt 
davomida  ko‘tariladi.  Ko‘p  vaqt  davomida  uglevodlarni  iste`mol  qilish  esa  moslanish 
mexanizmlari  buzilishiga  va  diabet  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘ladi.  Diabetga  moyilligi 
bo‘lmagan odamlarda esa uglevodlarni ko‘p iste`mol qilish diabetta olib kelmaydi. 
Klinodaktiliya– barmoqning lateral yoki medial qiyshayishi 
Kodon  —  aminokislotani  kodlashtiruvchi  DNK  yoki  iRNKning  yonma-yon  joylashgan 
uchta  nukleotidlari  (triplet).  Genetik  kod  64  tripletli  kodondan  tashkil  topadi  (bu  esa  20 
aminokislotani  belgilash  uchun  yetib  ortadi).  3  ta  kodon  hech  qanday  ma`noni 
anglatmaydi ularni nonsens kodonlar deyiladi. 
Kodominantlik  —  geterozigotalarda  har  ikkala  allelning  belgini  namoyon  qilishda 
qatnashishi (masalan J
A
 J
B
 — IV qon guruhini aniqlaydi). 
Kolinearlik  —  gendagi  nukleotidlar  joylashishi  bilan,  shu  gen  kodlashtiradigan 
polipyptiddagi aminokislotalar joylashishidagi parallelizm. 
Kombinativ  o’zgaruvchanlik  -  avlodlarda  ota-ona  genlarining  yangi  kombinatsiyalari 
tufayli kelib chiqadigan irsiy o‘zgaruvchanlik. 
Komplementarlik — noallel genlarning o‘zaro ta`sir shakllaridan biri bo‘lib, bunda bitta 
gen  ikkinchisining  ta`sirini  to‘ldirib,  yangi  belgi  yuzaga  chiqadi.  Odamlarda  soch 
pigmentatsiyasi ikki xil noallel gen komplementar ta`siri natijasida aniqlanadi. 
Konkordantlik — egizaklarning qandaydir belgiga  nisbatan  o‘xshashligi.  Monozigotalar 
va dizigotalarda konkordantlik va diskordantlikni solishtirish egizaklar usulining asosini 
tashkil  qiladi.  Bu  usul  yordamida  byelgi  (kasallik)  rivojlanishida  muhit  va  irsiyatning 
munosabatli rolini aniqlash mumkin. 
Kraniosinostoz–kallaning  o‘sishi  chegaralanishiga  va  deformatsiyalanishiga  olib 
keluvchi kalla qutisi choklarining muddatidan ilgari bitishi. 

---