Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
277 
Kriptoftalm – ko‘z soqqasining, qovoqlar va ko‘z yorig‘ining sust rivojlanishi yoki 
bo‘lmasligi. 
Krossingover  —  1  meyoz  profazasida  gomologik  xromosomalarning  qismlari  bilan 
almashinishi (natijada genlar va belgilarning yangi kombinatsiyalari kelib chiqadi). 
Lissensefaliya  (agiriya)  –  bosh  miya  yarim  sharlarida  egatchalar  va  burmalar 
yo‘qligi. 
Lokus — xromosomaning genetik kartasida ma‘lum genning joylashgan o‘rni. 
Makroglossiya – til o‘lchamining patologik kattalashishi. 
Makrosomiya  (gigantizm)  –  tana  ayrim  qismlari  o‘lchamining  haddan  tashqari 
kattalashishi, bo‘yinning o‘ta novchaligi. 
Makrostomiya – og‘iz teshigining o‘ta kengligi. 
Makrotiya – quloq suprasining katta bo‘lishi. 
Makrosefaliya – boshning haddan tashqari katta bo‘lishi. 
Mendellashuvchi belgilar - G.Mendel qonuniyatlariga asosan irsiylanadigan diskret 
belgilar.  Bunday  belgilarga  odamlarda  qo‘l  yoki  oyoq  barmoqlari  soni,  ko‘z  rangi, 
ko‘rish o‘tkirligi, sepkilning mavjudligi va boshqalar misol bo‘la oladi. 
Meyoz  —  gametalarning  ytilish  usuli,  ytilmagan  jinsiy  hujayraning  bo‘linishi  natijasida 
xromosomalar  miqdorining  ikki  hissa  kamayishi.  Meyoz  natijasida  xromosomalarning 
gaploid  to‘plamga  (p)  ega  bo‘lgan  yetuk  jinsiy  hujayralari  hosil  bo‘ladi  va  jinsiy 
ko‘payishda har bir turning xromosomalari sonining doimiyligi saqlanadi. 
Mikrogeniya – pastki jag‘ o‘lchami kattaligi.  
Mikrognatiya – yuqori jag‘ o‘lchami kattaligi. 
Mikrostomiya – og‘iz teshigining juda torligi. 
Mikrotiya – quloq suprasining kichikligi. 
Mikrofakiya – ko‘z gavhari kichikligi. 
Mikrosefaliya – bosh miyaning va kalla qutisining kichik bo‘lishi. 
Mikroftalmiya – ko‘z soqqasi kichikligi. 
Mitoz — eukariotlar uchun xos jarayon. Mitoz tufayli qizlik hujayralar teng va bir xil irsiy 
axborotni oladi va har bir hujayra 2 p to‘plamga ega bo‘ladi. 

---

 
278 
Migratsiya  —  bitta  populyatsiya  genofondiga  boshqa  populyatsiyaning  genotiplarining 
qo‘shilishi.  Buning  natijasida  dastlabki  populyatsiyaning  genetik  strukturasi  o‘zgarishi 
mumkin. 
Modifikatsiya — fenotipik o‘zgaruvchanlikning bu shakli tashqi muhit omillari ta`sirida 
kelib chiqadi, genotip o‘zgarmaydi, shuning uchun ham irsiylanmaydi. Modifikatsiyalarni 
o‘rganish  muhit  va  irsiyatning  rolini  aniqlashda  katta  ahamiyatga  ega.  Zararli 
modifikatsiyalar — morfozlar kuchli muhit omillari ta`sirida kelib chiqadi, ba`zan mutant 
genning fenotipini eslatadi (fenokopiyalar). Avlod prognozini aniqlashda fenokopiyalarni 
gen mutatsiyasidan ajratish muhim ahamiyatga egadir. 
Mozaik — har xil genotipli hujayralardan tashkil topgan organizm, masalan 46,XX/45,XO 
— Shereshevskiy — Terner sindromi bo‘yicha mozaikdir.    
Mobil  genlar  (adashgan  genlar)  —  hujayra  genomida  joyini  o‘zgartira  oladigan  DNK 
kismlari. Ular evolyutsiyada katta ahamiyatga egadir. 
Mongoloid ko’z yorig’i – ko‘z yorig‘i ichki burchagining past joylashishi 
Monosomiya — xromosomalarning diploid to‘plamida 2 ta gomologik xromosomalardan 
birining yetishmasligi (2 p -1, masalan 45,XO). 
Mutagen — mutatsiyalar chastotasini oshiruvchi fizik, kimyoviy, yoki biologik omil. 
Mutant — mutatsiyani tashuvchi hujayra yoki organizm. 
Mutatsiya  —  yangi  belgi  yoki  xususiyatning  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘luvchi  gen, 
xromosoma  yoki  genom  darajada  irsiy  axborotning  o‘zgarishi.  Generativ  mutatsiyalar 
jinsiy  hujayralarda  kuzatiladi,  irsiylanadi,  somatik  mutatsiyalar  somatik  hujayralarda 
kuzatiladi, faqat o‘sha  hujayra avlodlarida irsiylanadi. 
Nonsens  kodonlar  —  ma`nosiz  kodonlar,  informatsiya  saqlamaydigan  terminator 
kodonlar.  Bu  kodonlar  oqsil  polipeptid  zanjiri  sintezining  tugallanishi  uchun  signal 
hisoblanadi. 
Nukleosomalar  —  xromosomaning  gistonlar  va  DNKdan  tashkil  topgan  strukturalari. 
Ko‘shni  nukleosomalar  bir-birlari  bilan  qisqa  DNK  qismi  orqali  birikadi.  DNKning 
giston tanachalariga  o‘ralishi  DNK  bispirali  uzunligini  7  martagacha  qisqartiradi  va 
DNKning o‘sha qismida transkripsiyaga imkon bermaydi, 1 gen 6 ta nukleosomani o‘z 
ichiga olishi mumkin. 

---

 
279 
Omfalotsele – kindik churrasi. 
Ontogenezda jinsning differensiatsiyalanishi — shaxsning ontogenezida jinsiy belgilarning 
rivojlanish  jarayoni.  Har  xil  jinsli  organizmlarda  (shu  jumladan  odamlarda)  zigota  ayrim 
jinsga mansub xromosomalar to‘plamiga ega bo‘lsa ham jinsiy jihatdan indifferent (farqsiz) 
bo‘ladi,  chunki  gonadalari  har  ikkala  jins  tomonga  rivojlanish  imkoniyatiga  ega.  Jins 
differentsiatsiatsiyasi jinsiy gormonlar ta`sirida amalga oshadi, avval jinsiy kurtaklar, keyin 
gonadalar  rivojlanadi.  Shuning  uchun  ham  jins  ontogenezda  qayta  aniqlanishi  mumkin. 
Odam jinsini belgilanishida gormonlar ta`siri ham kattadir. Masalan 46,XY genotipda fenotip 
ayollarga  xos  bo‘lishi  mumkin  (Morris  sindromi),  chunki  bunda  nishon  hujayralarida 
androgenlarning retseptorlari bo‘lmaydi. 
Onkogenlar — hujayraning yomon sifatli o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi genlar. 
Ontogenetika  —  (fenogenetika)  —  individual  rivojlanishning  irsiy  asoslarini 
o‘rganuvchi genetikaning bo‘limi. 
Operator — repressor oqsil bilan spetsifik birikib, operon transkriptsiyasini ifoda qiluvchi 
operonning oldingi qismi. 
Operon  —  bitta  yoki  bir  nechta  strukturaviy  genlar  va  regulyator  elementlardan  tashkil 
topuvchi transkriptsiya birligi. 
Oraliq  irsiylanish  -  dominant  va  retsessiv  allellarning  bir  xil  yuzaga  chiqishi,  masalan, 
Aa-mikroftalmiya  (A-ko‘z  soqqasining  me`yoriy  o‘lchami  geni,  a-  anoftalmiya  geni). 
Bunday  irsiylanish  chala  dominantlik  deb  ham  ataladi  (dominant  allel  retsessiv  allelni 
to‘liq bo‘g‘ib qo‘ymaganligi uchun). 
Panmiksiya  —  populyatsiyada  har  xil  genotipli  shaxslarning  tasodifiy  erkin  chatishishi. 
Haqiqiy  panmiksiya  faqat  ideal  populyatsiyalarda  amalga  oshishi  mumkin.  Ammo  ko‘p 
sonli odam populyatsiyalarida ham shartli ravishda panmiksiya kuzatilishi mumkin. 
Partenogenez  —  "qizlik  ko‘payish"  —  jinsiy  ko‘payish  shakllaridan  biri  bo‘lib, 
urg‘ochi gameta otalanmasdan ko‘payishi. 
Paxinonixiya – tirnoqlar qalinlashishi. 
Penetrantlik  —  gen  ta`sirining  fenotipik  yuzaga  chiqishining  miqdoriy  ko‘rsatkichi, 
foizlar bilan ifodalanadi. Masalan penetrantlik 50% bo‘lsa mazkur gen 100 shaxsdan 50 

---