Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi
Yüklə 6,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A L B A N S A L N A M Ə S İ
381 tərəfindən dərc olunmuş ingilis mətni nəzərə alınmazsa, demək olar ki, Mxitar Qoşun “Alban salnaməsi”nin mətni bu vaxta qədər dərc edilməmişdir. Venesiyada San Lassaro mxitaristlərinin monastırında saxlanılan 1237 nömrəli və “Bizim Bzommar Ümmulilahə”nin uniat monastırında mühafizə olunan 8 nömrəli əlyazmalarının mətnlərini tutuşduraraq Ç. Dovset bu nəticəyə gəlmişdir ki, həmin əlyazmaları bu vaxta qədər ya itmiş, yaxud da heç yazılmamış hesab edilən Mxitar Qoşun “Alban salnaməsi” mətninin özüdür. 1 1237 nömrəli əlyazmasının belə bir sonluğu vardır: “Bizi Qanunlar Kitabını ( Qanunnaməni – Z. B.) bu hissədə yarımçıq qoymağa məcbur edən Xilaskarımız İsaya və onunla birlikdə Ruhani Ataya və Müqəddəs Ruha eşq olsun! Lakin biz qısa sonluğu yazmaqdan qabaq “Qanunlar Kitabı” burada sona yetir” – dedikdə də bu, həmin kitabın sonu deyildi; biz, ehtimal ki, işimizi hissə - hissə davam etdirmək üçün fasilə verməyi qərara almışdıq. Həm də yazmağı elə davam etdirmək istəyirdik ki, bizdən başqa yazmaq, həmçinin nəyi isə əlavə etmək istəyənlərə mane olmayaq. Təsis olunmuş bütün qanunları yazmağa başladığımız ildə xaricdən deyil, ağır bir yük kimi üzərimizə düşən ölkə daxilindəki təqiblər üzündən bu salnamənin tərtib edilməsi işi dayandırıldısa da, biz həmin salnaməyə alban katolikoslarının siyahısını da daxil etməyi lazım bildik...” 1 Ç. Dovset, s. 473- 474. 382 8 nömrəli əlyazmasının sonluğu belədir: “ “Biz Qanunlar Kitabı” ilə birlikdə öz əlyazmamıza burada yazılmağı müvafiq hesab etmədiyimiz kiçik salnamə də yazırıq... Biz patriarxların siyahısını (Moisey Dasxuranlının) Albanlar tarixinin axırından başlayıb (indiki) Albaniyaya qədər, həm də başqa hadisələrlə birlikdə, özü də gördüyümüz və haqqında eşitdiyimiz qaydada yazırıq...” Mxitar Qoş 1130-cu ilə yaxın Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Onun müəllimi vardapet Yovhannes Tavuzski olmuşdur. Mxitar Qoş vardapet olduqdan sonra Kilikiyada təhsil almışdır. Gəncəyə qayıtdıqdan sonra Mxitar öz şöhrəti ilə şagirdlərini ətrafına cəlb etmişdir. Bu şagirdlərdən ikisi – Vardan Aravelsi və Vanakan Vardapet daha çox məşhur idi. Vanakanın şagirdi Kirakos Qandzakesinin “ruhani babası” olan Mxitar Qoş haqqında bildiyimiz məlumatın böyük bir hissəsi bizə ondan (Qandzakesidən) qalmışdır. Albaniya katolikosu III Stepannos (təxminən 1155- 1195 – illər) Mxitar Qoşu sevməyib, onu sıxışdırdığı üçün Mxitar Xaçına gedir və təxminən 1184-cü ildə Getik monastırında sakin olur. Mxitar zəlzələ nəticəsində monastır dağılana qədər orada qalır. Sonralar Xaçın knyazı Vaxtanqın və onun yaxın adamlarının köməyi ilə Mxitar Qoş Nor Getik monastırının əsasını qoyur və1213 –cü ildə elə orada da ölür.
Oxuculara təqdim etdiyimiz bu “ Salnamə”də Mxitar Qoş Albaniyada 1130-1162-ci illər ərzində, daha doğrusu, Səlcuqilərin hakimiyyəti dövründə baş vermiş hadisələrin təsvirini verir.
383 Haqqında danışdığımız illər uzun bir dövrü əhatə etməsə də, hər halda bu müddətdə Albaniyada çox mühüm hadisələr baş vermişdir. 970-ci ildən 1075-ci ilədək Şəddadilər hakimiyyəti altında olan Gəncəni “Salnamə” yazılan dövr ərəfəsində Səlcuq Məlikşah onların əlindən almışdı. 1093-cü ildə Gəncə sultan Börküyarığın qardaşı Məhəmmədin hakimiyyəti altına keçir. Sultan Səncərin hakimiyyəti dövründə (1118- 1157) Arranın paytaxtı olan Gəncə İraq sultanının tabeliyində idi. 1139-cü ildə, yəni zəlzələ baş verən il Gəncədə Azərbaycanın və Arranın əmiri Qara Sunqurun iqamətgahı yerləşirdi. Qara Sunqurdan sonra əmirlik Çavlıya keçdi ( 1140/1- 1146). Sonradan Arranın hakimi Rəvvadi oldu. “Salnamə” yarımçıq qalmışdır. Lakin onda verilən azacıq məlumat da həmin dövrü öyrənən tədqiqatçıya çox maraqlı material verir. “Salnamə” 1237 nömrəli əlyazması əsasında ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sinin də taleyi Moisey Kalankatuklunun “Alban tarixi”nin taleyinə bənzəyir. Məlumdur ki, Mxitar Qoşun başlıca əsərinin adı “Datastanagirk”, yəni “Qanunnamə”dir və onu müəllif təxminən 1184-cü ildə tərtib etmişdir. Lakin Qoşun bu əsərinin naşirləri, nədənsə, əlyazmasında olmayan “ hayos” sözünü onun adına əlavə etmiş və beləliklə, Qoşun özünün heç bir zaman yazmadığı yeni qondarma ad: “Datastanagirk hayos”, yəni “Erməni qanunnaməsi”adını uydurmuşlar. 1 1
384 Məlum olduğu kimi, Qoş bu “Qanunnamə”ni “ Alban çarlığı kilsələrinin nəcib rəhbəri” Albaniya katolikosu III Stepannosun dəfələrlə etdiyi xahişinə görə yazmışdır. 1 “Qanunnamə”yə heç bir sistem və istiqamət verən xətti olmayan Şərqi Roma imperiyasının qanunları ilə yanaşı Albaniya kilsə qanunları, “Musanın qanunları” 2 və erməni xalq adətləri daxil edilmişdir ki, bu da “Qanunnamə”nin erməni hüquqi sənədlərinə aid olduğunu əsla təsdiq etmir. A L B A N S A L N A M Ə S İ Biz siyahıya həmçinin alban katolikoslarını da daxil etməyi lazım bildik. Burada onları yekunlaşdırıb, (aşağıda göstərdiyimiz qaydada) hamısının siyahısını əldə edə bilərik. Biz onların adını, əvəla, bu 1 2
385 prinsipə müvafiq olaraq yazırıq və digər tərəfdən siyahını elə tutarıq ki, alban sülaləsi haqqında tam hesabat verən Moisey Dasxuranlının yazmış olduğu tarixi davam etdirmək istəyən hər kəs buradan patriarxların siyahısını asanlıqla götürə bilsin. Həmin adam bu tarixdə yalnız tarixdə yalnız haqqında onun (Moiseyin) yazmış olduğu adamların adını tapa biləcəklər. Bu, çox faydalı bir siyahı olacaq, çünki o zamandan indiyə qədər ( bu barədə) heç kim yazmamışdır; ( ehtimal ki,) gələcəkdə kim isə ( bu haqda yazmaq) həvəsinə düşər. Aşağıda həmin siyahını veririk: Müqəddəs ata Yelisey – Qüds şəhərindən gəlmiş patriarx Müqəddəs Şuphalişo, Matte (os), Sahak, Karen
2 , Pand, Lazar. O, Bəqaməckdə 3 Hazarapatı və müqəddəs Pantaleon kilsəsini tikdirmişdir. O, bunları Allah – təaladan ona vəhy gələndən sonra bina etmişdi.
Müqəddəs Yegişedən müqəddəs Qriqora qədər 300 il keçmişdir. Sonradan albanlar ermənilərin müqəddəs Qriqorisi xahiş edib istəmişdilər. Müqəddəs Qriqoris 15 yaşında patriarxlığa seçılmiş və katolikos olduğu zaman barbarlar tərəfindən öldürülmüşdür. 4 Bu, Roma tarixinin 101-ci ili idi ( eramızın 348-ci ili) 5 . Yüklə 6,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|