Molum olduğu kimi, cinayətkarlığa qarşı mübarizonin
Yüklə 4,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
XII FƏSİL İnsan hüquqları üzrə müv ə kkil (Ombudsman) 12.1. Ombudsnianın yaranma tarixi, mahiyyəti cəmiyyətdə rolu və Baxmayaraq ki, Azərbaycan cəmiyyətində ombudsman institutu xeyli vaxtdır ki, mövcuddur, amma hələ cəmiyyətin əksər üzvləri onun barəsində dəqiq məlumata malik deyil. Bəzi şəxslər ombudsmanın səlahiyyətləri ilə Milli Məclisin səlahiyyətlərini qarışdırır, bəziləri icra aparatı, bəziləri isə onu hətta məhkəmə kimi qiymətləndirir. Bunun da əsas səbəbi cəmiyyətdə ombudsman barəsində kifayət qədər maarifləndirmə işinin aparılmamasıdır. Bu baxımdan Ombudsman institutunun yaranma tarixinə nəzər salmaq elmi əhəmiyyət kəsb edir. İsveç kralı XII Kari Poltava döyüşündə (1709-cu il) məğlub olduqdan sonra ölkəni tərk edib, Türkiyəyə getdi. Bu zaman İsveçdə vəziyyət dəyişdi. Hər yerdə özbaşınalıq baş aldı. Vəziyyəti tarazlaşdırmaq məqsədilə o, 1713-cü ildə Türkiyədən İsveç dövlətində Ombudsman haqqında qanun bəyan etdi. Həmin qanuna görə ombudsmanın səlahiyyətinə aşağıdakılar daxil idi: ölkədə qanunların düzgün həyata keçirilməsinə və məmurların vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək (sonralar bu vəzifə «ədliyyə kansleri» adını aldı). XIX əsrin əvvələrində ictimai vəziyyətin dəyişməsi İsveç Konstitusiyasından yeni normaların yaranmasına şərait yaratdı. İsveç parlamenti 1809-cu ildə idarəetmə haqqında sənəd qəbul etdi (Konstitusiya aktı). Sözügedən sənəd Ş.Mon- teskyenin hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsinin bünövrəsi oldu. Xüsusi parlament komissarı hesab edilən ombudsman kralın və parlamentin səlahiyyətlərini tarazlaşdırmaq məqsədi ilə
yaradılmışdır. Ombudsman mohkəmolorə vo hakimiyyətin başqa orqanlarına, habelə parlament tərəfindən qəbul edilmiş qanunların düzgün həyata keçirilməsinə nəzarət edirdi. Ombudsmanın yaranma tarixi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi alimlərin fikrincə, ombudsman «umbud» sözündən yaranmışdır (orta əsrlərdə güc və ya nüfuz mənasında işlənilirdi). Bu söz ispan mənşəli olsa da, İsveç dilində «umbud» sözü tərcüməçi və ya şəxsin müdafiəçisi kimi tərcümə olunurdu. Qədim isveçlər ombudsman sözünü «müvəkkil», «işi idarə edən», «etimadı doğruldan şəxs» mənasında işlədirdilər. Belə mülahizə də irəli sürürlər ki, ombudsman institutunun yaranma mənbəyi Roma tribunalı və əyalət prokurorluğundan irəli gəlir. İlk anlarında ombudsmana məhkəmələrə, icraedici hakimiyyətə və başqa orqanların işinə konstitusion nəzarət və inzibati özbaşınalıqdan vətəndaşların hüququnun qorunması həvalə olunurdu. Vətəndaşların hüquqlarının pozulmasının əsas səbəbi isə İsveçdə məhkəmələrin inzibati şöbələrin fəaliyyətinə nəzarət etməsi idi. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi baxımından ombudsman parlament tərəfindən səlahiyyət verilən, etibar edilmiş müstəqil şəxsdir. Onun fəaliyyətinin əsas məqsədi inzibati orqanların qəbul etdiyi qərarları dəyişmək şərtilə vətəndaşların hüquqlarına riayət olunmasına və dövlət məmurlarının fəaliyyətinə parlament nəzarətini həyata keçirməkdir. 1919-cu ildən başlayaraq oxşar orqanlar dünyanın başqa ölkələrində də yaranmağa başladı və hüquqi nəzarət sisteminə əlavə olundu. Xarici ölkələrdə ombudsman hüquq institutu kimi məhkəməyə vo inzibati orqanlara nəzarət orqanı hesab edilirdi. Həmin dövrdə mövcud institutlar dövlət idarəetmə orqanlarına nəzarət funksiyalarını həyata keçirə bilmirdi və vətəndaşların inzibati özbaşınalıqlardan qorunmasına ehtiyac duyulurdu.
Cəmiyyətin inkişafı, bununla əlaqədar dövlət və inzibati orqanların fəaliyyətinin genişlənməsi, hüquq normalarının artması və
hüquqpozmalarla əlaqədar vətəndaşların müraciətlərinin çoxalması, icraedici hakimiyyətin fəaliyyətindən parlamentdə informasiya qıtlığı, habelə gündəlik həyatda vətəndaşların dövlət və inzibati orqanlarda qarşılaşdıqları bürokratik özbaşınalıqlar dövlətə qarşı narazılığın artmasına və eləcə də etinasızlığın yaranmasına səbəb olur. Təcrübə göstərdi ki, ombudsman institutunun yaranmasına tələbat da elə bundan irəli gəlmişdir. Ombudsmamn yaranması və onun fəaliyyətinin genişlənməsi dövlət və vətəndaşlar arasında yaranmış ziddiyyətin aradan qaldırılmasına təkan verdi. Ombudsman qanunverici hakimiyyətin rolunu və inzibati aparatın mövqelərini möhkəmləndirdi. Ombudsman başqa dövlət orqanları ilə müqayisədə parlamentin ənənəvi nəzarət funksiyasını həyata keçirir. Məhz buna görə də dünyanın bir çox ölkələrində ombudsman institutunun yaranması nəzarət fəaliyyəti formalarını tamamladı. Ombudsman səlahiyyətləri haqqında onu da deyə bilərik ki, vətəndaşlar arasında olan mübahisələr bu səlahiyyətlərə daxil deyil. Onun fəaliyyət dairəsinə vətəndaşlar, dövlət orqanları, ictimai birliklər və müəssisələr arasında olan münasibətlər aiddir. Əksər ölkələrdə ombudsmamn funksiyası yalnız dövlət orqanları institutlarının fəaliyyətinə nəzarətdən ibarətdir. Ombudsman dövlətin göstərişi ilə fəaliyyət göstərir. Yəni nəzarət «vətəndaşla idarəedici hakimiyyət» münasibətləri çərçivəsində həyata keçirilir. Bu daxili və fövqəladə nəzarətdir. Nəzarət vətəndaşların müraciəti və yaxud şərhlərə əsasən də ombudsmamn təşəbbüsü ilə reallaşır. Əksər hallarda ombudsman vəziyyəti araşdırır, orqanların fəaliyyəti ilə konkret şəkildə tanış olur və məqsədyönlü qərar qəbul edir. Başqa inzibati orqanlardan ombudsmamn fərqi ondan ibarətdir ki, o, ancaq vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi
Yüklə 4,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|