Mövzu hüququn əsas anlayişi və kateqoriyalari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
117 1) əsas istehsal vasitələrinin dövlətin xeyrinə məcburi alınması; 2) əmlakın dəyəri ödənilmədən dövlət mülkiyyətinə keçməsi; 3) maddi dəyərlərin normativ qaydada, başqa sözlə, rəhbərliyin qərarı ilə və başqa aktlarla alınması. Təəssüf ki, ölkəmizdə milliləşdirmə əvəzsiz olaraq aparılmış, əvvəlki sahiblərə heç bir kompensasiya verilməmişdir. Onilliklər sübut etdi ki, böyük istehsal potensialını öz əlində cəmləşdirməklə dövlət artıq, onun idarə olunmasının öhdəsindən gələ bilməmişdir. Artıq, fiziki və hüquqi şəxslərin əmlakının məcburiyyət yolu ilə dövlətin müsadirə etməsi imkanları əsaslı dəyişikliklərə uğramışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında «Mülkiyyət haqqında» Qanunun 23-cü maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası və Naxçıvan Muxtar Respublikası mülkiyyət hüququna xitam verən qanunvericilik aktları qəbul etdikdə həmin aktların qəbul olunması nəticəsində mülkiyyətçiyə dəyən zərərin əvəzi məhkəmənin qərarı ilə Azərbaycan Respublikası və Naxçıvan MR tərəfindən mülkiyyətçiyə tam həcmdə ödənilir. Hazırda ölkəmizdə özəlləşmə, yəni dövlət əmlakının fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətinə verilməsi prosesi gedir. Bu zaman dövlət mülkiyyətinə xitam verilməsi və bunun əsasında fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi hüquq varisliyi qaydasında baş verir. Törəmə üsullardan biri də hüquqi şəxsin ləğvi və ya yenidən təşkili zamanı mülkiyyət hüququnun əldə edilməsidir. Yenidən qurulması zamanı hüquqi şəxsin əmlakı hüquqi varislərə keçir. Müəssisə ləğv edildikdə isə kreditorlarla haqq-hesab çəkildikdən sonra yerdə qalan hissə hüquq varisləri arasında bölünür. Bu zaman müəssisənin təsis müqaviləsi nəzərə alınır. Əgər ləğv olunan hüquqi şəxs ictimai təşkilatdırsa, onun əmlakı ilə nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş qaydada rəftar olunur. Bütün bu sahədə mübahisəli məsələlər məhkəmə qaydasında həll olunur. Rekvizisiya və müsadirə də mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin törəmə üsullarındandır. Hüquq pozuntusu üçün sanksiya olaraq dövlət tərəfindən əmlakın məcburi, dəyəri ödənilmədən alınmasına müsadirə deyilir. Belə hallarda dövlət həmin əmlaka görə mülkiyyətçinin öhdəliklərindən ötrü cavabdeh deyildir. Cinayət hüququ müsadirəyə tamah məqsədilə edilmiş ağır və xüsusilə ağır cinayətlərdə əlavə cəza növü kimi baxır. Müsadirə yalnız məhkəmə tərəfindən və qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda tətbiq olunur. Müsadirə müqəssirin həyatı üçün zəruri olan və onun himayəsində olanın əmlakına yönəldilə bilməz. Belə əmlakın siyahısı qanunvericiliklə müəyyən olunur. Mülki-hüquqi müsadirə sanksiya kimi etibarsız əqdlər zamanı da tətbiq edilir. Müsadirənin milliləşdirmə ilə oxşarlığı var, hər ikisində əmlak məcburi, dəyəri ödənilmədən dövlət mülkiyyətinə daxil edilir. Bunların bir-birindən fərqi ondadır ki, milliləşdirmədə əmlakın alınması normativ qaydada həyata keçirilir, müsadirədə isə konkret hüquq pozuntusuna görə. Mülkiyyətçidən dövlət mənafeyi və ya ictimai mənafe üçün (təbii fəlakətlər, texnoloji qəzalar, epidemiyalar və s.) dəyəri ödənilməklə əmlakın dövlət tərəfindən alınması həcz və yaxud rekvizisiya adlanır. Rekvizisiya aşağıdakı cəhətlərinə görə müsadirədən fərqlənir: 1. Rekvizisiyada əmlakın dövlət mülkiyyətinə keçməsi, ancaq dəyəri ödənilməklə mümkündür; 2. Əmlakın dövlət mülkiyyətinə qatılmamaqla müəyyən müddətdə alınması. Məsələn, təbii fəlakət zamanı yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanları əhaliyə məxsus olan nəqliyyat 118 vasitələrindən istifadənin vacibliyi haqqında qərar çıxara bilər. 3. Rekvizisiyada əmlakın alınması hüquq pozuntusuna görə deyil, dövlət və ictimai maraqların təmini məqsədilə həyata keçirilir. Əmlakı üzərində qanunsuz rekvizisiya və müsadirəyə məruz qalmış şəxs ona dəymiş zərərin dövlət hesabına ödənilməsi barədə məhkəmədə iddia ilə çıxış edə bilər. Törəmə üsullardan biri də müqavilə üzrə əmlak əldə edənin mülkiyyət hüququnun əmələ gəlməsidir. Müqavilə üzrə əmlak əldə edənin mülkiyyət hüququ (əməli idarəetmə hüququ) qanun və ya müqavilə ilə sair hal nəzərdə tutulmamışdırsa, əşyanın verildiyi vaxtdan əmələ gəlir. Mülki Məcəllənin 181-ci maddəsində daşınar əşyalara mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi əsasları göstərilmişdir. Həmin maddəyə əsasən, daşınar əşyaya mülkiyyət hüququnun əldə edənə verilməsi üçün mülkiyyətçi əşyaya sahibliyi həqiqi hüquq əsasında ona verməlidir. Əşyanın verilməsi bunlardır: əşyanın əldə edənin birbaşa sahibliyinə verilməsi, əşyaya dolayı sahibliyin müqavilə üzrə verilməsi, bu zaman əvvəlki mülkiyyətçi birbaşa sahib kimi qala bilər; mülkiyyətçinin üçüncü şəxsdən sahibliyi tələb etmək hüququnu əldə edənə verməsi. Şəxsin qanunvericiliyin tələblərinə əməl etməklə özü üçün hazırladığı və ya yaratdığı yeni əmlaka mülkiyyət hüququnu onun özü əldə edir. Əmlakdan istifadə nəticəsində götürülən bəhərə, məhsula və gəlirə mülkiyyət hüququ isə həmin əmlakın mülkiyyətçisinə məxsusdur. Mülkiyyətçisi olan əmlaka mülkiyyət hüququ başqa şəxs tərəfindən alqı- satqı, dəyişdirmə, bağışlama müqaviləsi və ya bu əmlakın özgəninləşdirilməsinə dair digər əqd əsasında əldə edilə bilər. Fiziki şəxs öldükdə, ona mənsub olmuş əmlaka mülkiyyət hüququ onun vərəsələrinə, hüquqi şəxs yenidən təşkil edildikdə isə yenidən təşkil edilmiş hüquqi şəxsin hüquq varisi olan hüquqi şəxsə keçir. Mülki qanunvericilik daşınmaz əşyalara mülkiyyət hüququnun əldə edilməsində bir sıra qaydalar müəyyən etmişdir. Həmin qaydalardan biri də daşınmaz əmlakın satılmasına (verilməsinə) dair əqdlərin dövlət reyestrində qeydə alınmasıdır. Belə ki, bu cür əmlaka mülkiyyət hüququ onun verilməsinin daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alındığı andan əldə edənə keçir. Əgər daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində əsassız qeydə alınmış mülkiyyətçi qeydə alınanın əsassız olduğunu bilməyərək, torpaq sahəsinə 10 il ərzində fasiləsiz və etirazsız sahiblik etmişsə, daha həmin sahə barəsində ona etiraz edilə bilməz. Mülkiyyətçisi olmayan daşınmaz əmlakın əldə edilməsində isə mühüm tələb qanunvericiliklə müəyyən edilmiş əldəetmə müddətinin şərtlərinə riayət edilməsidir. Konstitusiya və mülki qanunvericiliyin mülkiyyət hüququnun toxunulmazlığını təsbit etməsi, bu və ya digər əmlak üzərində bütün hallarda fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun təsdiq olunmasını təmin etməsi demək deyildir. Biz, bir şəxsdə mülkiyyət hüququna xitam verilməsinin digər şəxsdə mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi ilə nəticələnməsi barədə çoxlu misallar gətirmişik. Lakin ola bilər ki, mülkiyyət hüququna xitam verilməsi onun digər şəxsdə əmələ gəlməsi ilə nəticələnməsin. Bu əşyanın mülkiyyətçi tərəfindən istifadə olunması hallarından başqa, mülkiyyətçinin onu məhv etməsi zamanı da baş verə bilər. Məsələn, ona lazım olmadıqda və ya səlahiyyətli dövlət orqanının tapşırığı ilə xəstə mal-qaranın məhv edilməsi və s. Deyilən səbəblər bəzən, ümumiyyətlə, hüquqi cəhətdən tənzimlənmə tələb Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|