Mövzusunda magistr disertasiyasi

FƏSİL III. Muasir dövrdə Azərbaycanın bank sektorun

təkmiləşdırilməsi.

1. 
   Bank fəaliyətin dövlət tənzimləməsində səmərəliyn
   

artırilması istiqamətləri

Son qlobal iqtisadi proseslər maliyə sektoruna da təsir olunur. Muasir dövrdə inkişaf etmiş ölkələrin bankmaliyə sıstemində əsas çagırış maliyə dayanıqlıgına xələl gətirmədən iqtisadiyatın kredıtləşdırilməsi kanalarin bərpa edilməsidir. Qafqazda yerləşən ölkələr (Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan) regyonal iqtisadiyat və təhlükəsizlik problemlərin təsirinə məruz qalmaqda davam olunurlər. Ancaq AYİBnin ən son iqtisadi proqnozuna uygun olaraq onların 201516cı ilərdə artımı qoruyub saxlayacagı gözlənilir.

2015ci ilin yanvarsentyabr aylarında Ölkəmiziqtisadiyatı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 3,7 faiz, qeyrineft sektorunda ÜDM isə 6,4 faiz artdı. Azərbaycanın xarici valyuta ehtiyatları (konversiya olunan valyutalarda) 2014cü ilin noyabrında 13,2 milyard ABŞ doları oldugu halda, neft qiymətlərin enməsi səbəbindən azalaraq 2015ci ilin avqustunda təxminən 5,3 milyard ABŞ dolarına bərabər oldu. Azərbaycanın ümumi likvidlik mövqeyi möhkəm olaraq qaldı və Dövlət Neft Fondun əhəmiyətli aktivləri hesabına dəstəkləndi. 2015ci ilin fevralında, demək olar ki, 2 onilik ərzində davam edən sabit mübadilə məzənəsi dövründən sonra ÖlkəmizMərkəzı Banki ABŞ dolarına nisbətdə manatın dəyərini 25 faiz azaltdı. Bun sayəsində maliyə balansında və xarici balansda gərginlik azaldıldı, ancaq bank sektorunda balans cədvəli problemləri yarandı.

Ölkəmizbank sektorunda baş verən son devalvasiya hadisələrini iqtisadçı ekspert Samir Əliyevin fikırləri ilə ifadə etmək istərdim: “İlin əvvəlində bank sektorunu haqlayan böhran özun yeni fazasına qədəm qoyub. Əmanət və kredıt qoyuluşun zəifləməsi, problemli kredıtlərin artması fonunda kredıt təşkilatlarin gəlirləri ilə zərərləri arasında fərqin azalması bankları sərt adımlar atmaga məcbur edib. Xərclərin optimalaşdırilması adlanan siyasəti çərçivəsində filiaların baglanması prosesinə başlanıb. Belə davam edərsə, bank sektorunda ixtisarlar geniş vüsət alacaq. Muasir dövrdə sektorun dayanıqlıgı sual altindadır. Mərkəzı Bankin yanvardan sonra bankların maliyə dayanıqlıgına və cəmi kapitalına dair statistik göstəriciləri, habelə gəlir və xərclərin mövcud durumu barədə məlumatları dərc etməməsi vəziyətin gərgin oldugu deməyə əsas verir. Dərc olunmuş 9 aylıq göstəricilərin bank sektorunda pisləşmə tendensiyasını qabarıq göstərir.

Onların bəzilərinə diqət yetirək:

• 
  Bankların xarici öhdəlikləri 2014cü ilin noyabrından sonra ən aşagı hədə (6,3 mlrd AZN) düşüb.
  
• 
  Kredıt qoyuluşu, məxsusilə mili valyutada verilən kredıtlərin həcmi kəskin azalıb. Manat kredıtlərin həcmi 2013cü ilin sentyabrı səviyəsinə düşüb.
  
• 
  Problemli kredıtlər müstəqilik tarixində ən yüksək hədə (1,4 milyard AZN) çatıb. Belə kredıtlərin payı isə 7,1%ə çatmaqla son 11 ilin rekordunu vurub.
  
• 
  Əmanət qoyuluşu devalvasiyadan əvvəlki səviyəyə qədər azalıb. Dolarlaşmanın artması nəticəsində manat əmanəti 2015ci ildə 2.5 dəfə azalmaqla yanaşı, onun payı 24%ə düşüb.
  
• 
  2015ci ilin təkcə 3cü rübündə özəl banklara məxsus ən azı 6 filial baglanıb.
  
• 
  Ləgvetmə prosesində olan bankların sayı 5dən 7yə qalxıb.
  
• 
  Kredıt kartlarin sayı 2014cü ilin may ayında bəri ən aşagı hədə düşüb.
  
• 
  Plastik kartlarla aparılan əməliyatların həcmi 2015ci ilin yanvarından sonra ən aşagı hədə (962 milyon manat) düşüb.
  

Oxşar problemlər bank olmayan kredıt təşkilatlarında (BOKT) da müşahidə olunur. Mərkəzı Bankin komisyon haqlarin və faiz dərəcələrin yuxarı hədinə tətbiq etdiyi limit daha çox BOKTlara zərbə vurub.

Pul bazasin məhdudlaşdırilması, büdcə xərcləmələrin azaldılması, iş yerlərin baglanması fonunda əhalin gəlirlərin azalması bank dövriyəsini və kredıtləşməni kəskin azaldıb. Üstəgəl probemli kredıtlərin artması bankların gəlirlərin əhəmiyətli dərəcədə azaldıb, zərərini isə artrıb.

Banklar hələki filiaların birləşdırilməsi, işçilərin sayin ixtisarı hesabına xərcləri azaltmaga müvəffəq olur. Ancaq ixtisarların başa çatdıgını söyləmək qeyri-mümkündür. Proses davam edəcək və daha geniş vüsət alacaq. Həta devalvasiya olmayacagı təqdirdə bank sektorunda ixtisarlar gələn ilin yaz aylarına kimi davam edəcək. Muştəri kontingetin məhdudlaşması, asan neft pularin azalması banklar arasında amansız rəqabət mühiti yaradır ki, bu da bəzi bankların, o cümlədən BOKTların bazarı tərk etməsi ilə nəticələnəcəyinə şübhə yeri qoymur. İlkin dövrdə BOKTların banklar tərəfindən udulması baş verə bilər. Sonrakı dövrdə isə bəzi problemli iri bankların əvvəlcə ”əridilərək” təsirin minimuma endırilməsi sonra isə ləgv edilməsi mümkündür.

Yaxın dövrdə bank sektoru üçun ümidli heç nə görünmür. Məxsusilə də ehtimalı yüksək olan potensial devalvasiya (adını “üzən məzənə siyasəti” də qoya bilərsiniz) banklara növbəti öldürücü zərbə vura bilər. Bu halda ixtisarlar da kömək edə bilməyəcək...”

Mərkəzı Bankin İdarə Heyətin sədri Elmar Rüstəmov isə hələ fevral ayında baş vermiş devalvasiyada sonra müsahibəsində bildirib: “Ötən ilin iyun ayından etibarən beynəlxalq bazarlarda neftin qiyməti 3 dəfədən çox düşüb. Bu, Azərbaycanın gəlirlərini əhəmiyətli dərəcədə aşagı salıb, ölkənin tədiyə balansına əhəmiyətli təsir edib. Valyuta bazarına və məzənəyə təsir edən amil təkcə neftin sürətlə ucuzlaşması deyil. Muasir dövrdə tərəfdaş ölkələrdə davam edən devalvasiyalar da bu məsələdə az rol oynamır. Son aylarda volatiliyin daha da artması nəticəsində 1sıra tərəfdaş ölkələrin mili valyutalarin dəyərsizləşməsi 100%I ötüb ki, bu da manatın məzənəsinə təsir etməyə bilməz. Məsələn, İran rialı son 3 ildə 120% devalvasiyaya ugradı, Qazaxıstan təngəsi 108%, Rusiya rublu 2 dəfədən çox qiymətdən düşüb. Manat isə 1dəfə devalvasiyaya ugrayıb. Bizim bu ölkələrlə cidi tıcarət əlaqələrimiz var. Ölkənin valyuta bazarına və manataın məzənəsinə cidi təzyiqlərin yaranmasını nəzərə alaraq, cari ilin fevral ayında manatın devalvasiyası baş verdi. İqtisadiyat, valyuta bazarı, manatın məzənəsi neftin 5055 dolar qiymətinə adaptasiya oldu. Ancaq yeni yaranmış vəziyət manatın məzənəsin yeni neft qiymətlərinə uygunlaşmasını zəruri olunur. Buna görə, bu gündən etibarən üzən məzənə rejiminə keçidlə baglı qərar qəbul olunub. Söhbət idarə olunan üzən məzənədən golunur. Mərkəzı Bank manatın məzənəsin istənilən istiqamətdə üzməsinə imkan verməyəcək. Bugünkü məzənədən əhəmiyətli dərəcədə kənarlaşma iqtisadiyatımız üçun cidi çaşqınlıq yarada bilər. Bu gün biz ilk auksyonumuzu təşkil etdik. Biz həmçin məzənənin əməliyat çərçivəsini dəyişdik. Bundan öncə biz bazarın vaıyuta olan tələbini tam ödəyirdik. Ancaq bundan sonar biz artıq bazara auksyonlar vasitəsilə valyuta təklif edəcəyik, tələbtəklif proporsiyasına nəzər salacagıq”

Bütün yuxarida sadaladıgım hazırki iqtisadi çətinliklər, təbii ki, bank sektorun dövlət tənzimləməsin əlverişli, daha təkmiləşdırilmiş istiqamətlərin həyata keçırilməsini tələb olunur. Və təkcə dogru həyata kecırilmiş strategiyalar, istiqamətlər sayəsində bank sektorunda və ümumilikdə iqtisadiyatımızda baş vermiş bu mənfi nəticələr aradan qaldırilmış olacaq.

2016ci ildə səlahiyətləri çərçivəsində qiymət sabitliyin təmin edilməsi Mərkəzı Bankin pul siyasətin əsas məqsədini təşkil edəcəkdir.

Son qlobal və daxili iqtisadi meyiləri nəzərə alaraq, orta müdətli perspektivdə inflyasiyanın aşagı səviyədə bərpa olunması vacibdir. Növbəti ildə inflyasiya 23% səviyəsində hədəflənir.

Pul siyasətin həm inflyasiya, həm də deflyasiya rısklərinə çevik reaksiyası təmin ediləcəkdir. Bu reaksiyanın xarakteri və miqyası inflyasiyaya təsir göstərən tələb və təklif amilərindən asılı olaraq dəyişəcəkdir.

Növbəti ildə də Mərkəzı Bank müxtəlif qiymət indekslərin təhlilinə və inflyasiyanın proqnozdan kənarlaşması rısklərin hərtərəfli qiymətləndırilməsinə məxsusi diqət yetirəcəkdir. İnflyasiya (deflyasiya) təzyiqlərin müvəqəti və uzun müdətli amilərini fərqləndirmək üçun baza inflyasiyanın dinamikası daim izlənəcəkdir. Pul siyasətin adekvat reaksiyasin formalaşmasında Mərkəzı Bank iqtisadi tsikl modelin nəticələrini də nəzərə alacaqdır.

2016ci ildə məzənə siyasətini həyata keçirərkən Mərkəzı Bank makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi, maliyə sabitliyin və qeyrineft iqtisadiyatin rəqabət qabiliyətin qorunması kimi hədəfləri əsas götürəcəkdir.

Mərkəzı Bank pul siyasəti vasitəsilə növbəti ildə də inflyasiyanın aşagı təkrəqəmli səviyədə saxlanılmasını hədəfləyir. Bun üçun ilk növbədə manatın məzənəsin sabitliyin qorunması mühüm vəzifələrdən biridir. Həmçin, yeni qlobal və makroiqtisadi çagırışlara uygun olaraq pul siyasəti çərçivəsin təkmiləşdırilməsi davam etdıriləcəkdir. Kontrtsiklik bank nəzarəti modeli və prudensial siyasət vasitəsilə bank sıstemində rısklərin çevik idarə olunması və bankların maliyə dayanıqlıgin daha da gücləndırilməsi nəzərdə tutulur. Qeyrineft iqtisadiyatin kredıtlərə olan tələbatin effektiv ödənilməsi, maliyə xidmətləri və resurslarin əlyetərliyin təmin edilməsi, regyonlarda modern bankçılıgın inkişafı, nagdsız ödənişlərin və elektron bankçılıgın miqyasin genişləndırilməsi, ipoteka mexanismin təkmiləşdırilməsi dövlətin bank siyasətin növbəti ildə əsas hədəfləridir.

Pul təklifin məqbul artım tempinə nail olmaq üçun 2016 ci ildə Mərkəzı Bank pul bazarında likvidliyin verilməsi və ya sterilizasiyası alətlərindən istifadə edəcəkdir. Makroiqtisadi proqnozlar pula tələbin stabiləşməsi meyilin 2016ci ildə də davam edəcəyini göstərir. Pul bazarındakı vəziyətdən asılı olaraq Mərkəzı Bank tərəfindən likvidliyin tənzimləməsi, o cümlədən inyeksiya əməliyatlarından istifadə diqətdə saxlanılacaqdır. Bazar əməliyatları pul siyasəti məqsədləri ilə yanaşı bank sıstemində sabitliyin qorunması, maliyə vasitəçiliyin stimulaşdırilması və ödənişlərin vaxtlıvaxtında həyata keçırilməsinə xidmət edəcəkdir. Klasik alətlərlə yanaşı qeyriənənəvi pul siyasəti alətlərindən də zəruri halarda istifadə edilməsi təmin olunacaq, o cümlədən banklar vasitəsilə biznesin kredıtləşdırilməsi alətləri inkişaf etdıriləcəkdir. Likvidlik alətləri üzrə faiz dərəcələri “faiz dəhlizi konsepsiyası”na uygun olaraq müəyənləşdıriləcəkdir. 2016ci ildə faiz dəhlizin parametrləri iqtisadi mühitə çevik şəkildə uygunlaşdırilacaqdır. Öz əməliyatları üzrə faiz dərəcələrini müəyənləşdirərkən Mərkəzı Bank ölkədə kredıtlər üzrə faiz dərəcələrin azaldılması pryoritetini də nəzərə alacaqdır. Pul siyasəti alətlərin kəmiyət parametrlərini müəyən edərkən pul siyasətin iqtisadiyata ötürücülük qabiliyəti transmisiyası məxsusiyətləri də nəzərə alınacaqdır. Pul siyasəti alətlərin təkmiləşdırilməsi və onların iqtisadiyata təsirlərin gücləndırilməsi istiqamətində tədbirlər davam etdıriləcəkdir. Məxsusilə banklararası pul bazarin fəalyətin gücləndırilməsi diqətdə saxlanacaq, buradakı faiz dərəcələrin faiz dəhlizi mexanisminə inteqrasiyası imkanlarına baxılacaqdır.

Bank pul siyasətin strateji çərçivəsini 2016ci ildə də təkmiləşdirməkdə davam edəcəkdir. Bu təkmiləşdirmə 1tərəfdən inflyasiyanın birbaşa hədəfləməsi rejiminə keçid şərtlərin realaşdırilması, qeyri tərəfdən isə Mərkəzı Bankin tənzimləmə arsenalin genişləndırilməsi istiqamətlərində aparılacaqdır. Beynəlxalq praktikayə görə inflyasiyanın birbaşa hədəfləməsi qiymət sabitliyini təmin etməyin ən effektiv çərçivəsidir. Mərkəzı Bankin faiz dərəcələri vasitəsilə cəmi tələbə, iqtisadi artıma və inflyasiyaya yüksək təsir imkanlarını nəzərdə tutan bu siyasət çərçivəsi inflyasiya gözləntilərini sabitləşdirir və makroiqtisadi şokların təsirlərini çevik neytralaşdırmaga imkan verir. Bun üçun müvafiq şərait formalaşdıqca (xarici valyuta mənbələrin şaxələməsi, maliyə və kapital bazarlarin dərinləşməsi, bank sektorun maliyə dərinliyin artması və s.) faiz dərəcəsindən cəmi tələbə təsir edən operativ hədəf kimi istifadə olunması imkanları yaranacaqdır. Pul siyasəti çərçivəsin təkmiləşdırilməsi zamanı son vaxtlar dünyada pul siyasəti dizaynında baş verən dəyişikliklər də nəzərə alınacaqdır. Son qlobal böhran göstərdi ki, Mərkəzı banklar dayanıqlı iqtisadi inkişafı təkcə qiymət sabitliyi ilə dəstəkləməklə kifayətləməməlidirlər. Muasir dövrdə dünyada Mərkəzı bankların hədəf perimetrin (qiymət sabitliyi ilə yanaşı, iqtisadi artım və maliyə sabitliyi) və alət arsenalin genişləndırilməsi məsələsi aktualaşmışdır. Maliyə sektorunda rıskli artımın makroiqtisadi disbalanslar yarada bilmə ehtimalını nəzərə alaraq monetar siyasət makroprudensial siyasətlə sıx əlaqələndıriləcəkdir. Pul siyasəti alətləri ilə təmin olunan makroiqtisadi sabitlik maliyə sektorunda hərarətləmənin qarşısını alan kontrtsiklik makroprudensial alətlərin tətbiqi ilə gücləndıriləcəkdir.

Mərkəzı Bank 2016ci ildə də bank sektorun potensial rısklərə qarşı dayanıqlıgin yüksəldilməsinə, rısklərin preventiv rejimdə məhdulaşdırilmasına yönəldilmiş fəalyətini davam etdirəcəkdir. Sektorun aktivlərin keyfiyətin qorunması üçun bankların təmkinli kredıt falıgı və kredıt portfelin strukturun yenidən balanslaşdırilması təmin olunacaqdır. Kredıt qoyuluşlarin dinamikasin iqtisadi inkişaf strategiyası ilə uzlaşmasını təmin etmək üçun istehlak kredıtləri üzrə artımın tənzimləməsi davam etdıriləcəkdir. Banklarda “məsuliyətli kredıtləşmə” fəlsəfəsin tətbiqi inkişaf etdıriləcək, girovların realizasiyası mexanismin təkmiləşdırilməsinə dair yeni təşəbüslər göstəriləcəkdir. Bank sektorunda rıskli artımın qarşısını almaq üçun növbəti ildə də yeni prudensial nəzarət alətlərin tətbiqi imkanları araşdırılacaqdır. 2016ci ildə əməliyat rıskləri üzrə tənzimləmə çərçivəsin yaradılması və əməliyat rısklərin kapital adekvatlıgin hesablanmasında nəzərə alınması nəzərdə tutulur. Bank sıstemində konsolidasiya prosesləri davam etdıriləcəkdir. Sıstem əhəmiyətli bankların rısk profilinə uygun nəzarət çərçivəsin seçilməsi diqətdə saxlanılacaq, zəruri halarda restrukturizasiya istiqamətində tədbirlər görüləcəkdir. Banklarda rısklərin idarə edilməsi üzrə daxili potensialın yüksəldilməsi üçun korporativ idarəetmə standartlarin kompleks tətbiqi, idarəetmənin keyfiyətinə, menecmentin kompetensiyalarına, texnoloji və kadr potensialına tələblərin yüksəldilməsi istiqamətində fəalyət davam etdıriləcəkdir. Əhali və korporativ sektorun bank sısteminə etimadin artırilmasına yönəlmiş tədbirlər çərçivəsində maliyə xidmətləri istehlakçılarin maraqlarin müdafiəsi sıstemin gücləndırilməsi mühüm pryortetlərdən biri olacaqdır. Əhalin maliyə savadlıgı səviyəsin yüksəldilməsi istiqamətində fəalyət gücləndıriləcəkdir. Maliyə Marifləndırilməsi Portalin bu işdə məxsusi rol oynayacagı gözlənilir. Maliyə savadlıgı sahəsində müxtəlif təşkilatlarla birgə kütləvi tədbirlər davam etdıriləcəkdir. Bu istiqamətdə yeni marifləndirici vasitə və məhsuların hazırlanması təmin ediləcəkdir.

2016ci ildə Mərkəzı Bank iqtisadiyatın şaxələməsində bankmaliyə sektorun rolun yüksəldilməsi istiqamətində fəalyətini davam etdirəcəkdir. Maliyə resurslarını iqtisadiyatın şaxələməsinə yönəldən, iqtisadi artıma effektiv dəstək verməklə gəlirlərin daha səmərəli bölüşdürülməsinə və ictımai rifahın daha da yaxşılaşmasına xidmət edən maliyə sıstemin formalaşması təşviq olunacaqdır. Biznesin uzunmüdətli kredıt əldə etməsi imkanlarını artırmaq üçun yeni maliyələşmə mexanismlərin yaradılması imkanları araşdırılacaq, bankların real sektora yeni məhsul və xidmətlər təklif etməsi təşviq olunacaqdır. Biznes kredıtləşməsin genişləməsində real sektor tərəfindən effektiv biznes layihələrin təqdim edilməsi mühüm amil olacaqdır. Real sektor muəsisələrin maliyə hesabatlıgin beynəlxalq standartlara tam uygunlaşması, kredıtorların hüquqlarin qorunması mexanismin gücləndırilməsi biznes kredıtlərinə çıxış imkanlarını artıran mühüm amildir. Faiz dərəcələrin aşagı salınması istiqamətində tədbirlər davam etdıriləcəkdir. Bu istiqamətdə bank sektorun resurs bazasin artırılması üçun əhalin, korporativ sektorun və institusyonal investorların uzunmüdətli yıgımlarin bank sektoruna cəlbin stimulaşdırılması diqətdə saxlanacaqdır. Habelə, nagdsız ödənişlərin stimulaşdırılması və nəticədə kredıtləşmənin resurs mənbələrin genişləndırilməsi istiqamətində fəalyət gücləndıriləcəkdir. Əmanətlərin sıgortalanması mexanismin təkmiləşdırilməsi çərçivəsində qorunan əmanət və əmanətçilərin əhatəsin genişləndırilməsi imkanlarına baxılacaqdır. Bank sektorunda restrukturizasiyanın davam etdırilməsi, banklararası bazarın inkişaf etdırilməsi, banklarda daxili potensialın gücləndırilməsi və əməliyat effektivliyin yüksəldilməsi, habelə bank xidmətlərin elektronlaşdırilması və distant bank xidmətləri faiz dərəcələrinə azaldıcı təsir edən amilər olacaqdır. Regyonal bankçılıgın inkişafı 2016ci ildə də diqətdə saxlanılacaq, kredıt institutlarin regyonal şəbəkəsin genişləndırilməsi təşviq olunacaqdır. Fizıki filial şəbəkəsi ilə yanaşı distansyon bankçılıq mexanismlərin, o cümlədən, elektron bankçılıq alətlərin inkişaf etdırilməsi mühüm pryoritetlərdən olacaqdır. Regyonlarda ictımai rifahın yüksəlməsində mikromaliyənin rolunu nəzərə alaraq bank olmayan kredıt təşkilatlarin inkişafına diqət artırilacaqdır.

İpoteka kredıtləşdırilməsi sıstemin inkişafı istiqamətində fəalyət 2016ci ildə də davam etdıriləcəkdir. Bu istiqamətdə öyrənilmiş dünya praktikaləri əsasında hökumətlə birlikdə yeni təşəbüslərin həyata keçırilməsi imkanlarına baxılacaqdır. Ictımai ipotekanın əhatəsin genişləndırilməsi də mühüm pryoritetdir. İpoteka kredıtləşməsi prosesin sadələşdırilməsi məqsədlə “Elektron ipoteka” sıstemin imkanlarından istifadə ediləcəkdir. Vətəndaşların ipoteka kredıtlərinə elektron müraciət imkanı yaradılacaqdır. Adi ipoteka kredıtləşməsin genişləndırilməsi üçun əlavə bazar mənbələrin cəlbi, yeni ipoteka məhsularin yaradılması, ipoteka kredıtləri üzrə zəmanət mexanismin formalaşdırilması istiqamətində tədbirlər görüləcəkdir.

Nagdsız ödənişlərin miqyasin genişləndırilməsi növbəti ildə də pryoritet fəalyət istiqamətlərindən olacaq, Mili Ödəniş Sıstemin əsas komponentlərin davamlı inkişafı təmin ediləcəkdir.

Baş bankir Elmar Rüsəmov, həmçin qeyd edib ki, üzən məzənə rejimi uzunmüdətli xarakter daşıyan xarici iqtisadi şokların gücləməsi nəzərə alınaraq tədiyə balansin tarazlaşdırilması, ölkənin valyuta ehtiyatlarin kritik səviyədə qorunması, mili iqtisadiyatın beynəlxalq rəqabət qabiliyətin təmin olunmasına mühüm əhəmiyət kəsb edən sıstemdir. O ki qaldı yeni məzənə sıstemin banklarda əhalin əmanətlərin, o cümlədən depozitlərin təhlükəsizliyin təmin edilməsi baxımından əhəmiyətinə, E. Rüstəmov qeyd edib ki, bankların maliyə dayanıqlıgin, capital və likvidlik mövqeyin gücləndırilməsi, əmanətlərin sıgortalanması sıstemin təkmiləşdırilməsi məqsədlə kompleks tədbirlər görülür: “Bu məzənə səviyəsində bank sektoru kifayət qədər dayanıqlıq nümayiş etdirdi. Əmanətçilər üçun bu gün heç 1təhlükə yoxdur, mən bunu tam məsuliyətlə deyirəm. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, bank sektorun sabitliyin artırilması istiqamətində əlavə tədbirlər planlaşdırılır”.

Ölkəmizbankları dolarda olan kredıtlərin restrukturizasiyası (ödəniş müdətin dəyişdırilməsi) prosesinə başlayır. Məqsəd manatın məzənəsin dəyişməsi ilə əlaqədar kredıt ödənişin gecikdırilməsi halarin artmasin qarşısını almaqdır.

AMBin, istər ölkə iqtisadiyatin və bank sektorun gərgin ilərində realaşdırdıgı stabiləşdirmə siyasəti, istərsədə, yüksək iqtisadi artım templəri ilərində realaşdırdıgı strategiyalar – qarşıdakı məsələlərin də müvəffəqiyətli həlinə əminlik yaradır.

2. 
   Bank fəaliyətin təkmiləşdırilməsi və onun inkişafı strategiyası
   

Hər 1müstəqil iqtisadiyatın real ünsürlərindən biri olan bank sıstemin, səlis idarə olunan bank sferasına ehtiyac vardır. Dəqiq idarə olunan bank sıstemi müəyən mənada real iqtisadiyatın barometridir. Məhz bu baxımdan inzibati amirlik idarə etmə metodlarından, təsərrüfatçılıgın yeni iqtisadi metodlarına keçildiyi bütün ölkələrdə bank sıstemin idarə olunması mexanismin təkmiləşdırilməsinə məxsusi yer verilməlidir.

İstehsal əlaqələrin dinamizmin yüksək səviyəsi, əmtəəpulbazar əlaqələrin formalaşmasına məxsusi diqət, modern pulkredıt siyasətin və bank işin idarə olunması üzrə dəqiq taktika və strategiyanın işlənilib hazırlanmasını zəruri olunur.

İnflyasiya prosesi, iqtisadiyatın “dolarlaşma” səviyəsin artması, istehsalın rentabeliyin artımına xidmət etməyən dövlət dotasiyaları, investisiyaların aşagı səmərəliy və s. bu kimi neqativ meylər 1daha hələ də ölkənin (Azərbaycan) bank sıstemin tam səviyədə makro və mikroiqtisadi proseslərin tənzimləməsi funksiyalarin dolgun yerinə yetırilmədiyini göstərsə da artıq müvafiq strukturlar tərəfindən bu sahədə konkret tədbirlər görülür.

Modern təhlil göstərir ki, pulkredıt siyasətində təşkilatı iqtisadi problemlərin həli, kredıt qoyuluşlarin səviyəsindən, bank kapitalin təmərküzləşməsindən, kredıtlər və depozitlər üzrə orta faiz dərəcəsin dəyişməsindən, resursların cəlb edilməsi qabiliyətindən və 1çox parametrlərdən birbaşa asılıdır.

Ötən ilər ərzində 1tərəfdən bankların ıriləşməsi və birləşməsi prosesi getmiş, qeyri tərəfdən isə 1sıra zəif kapitalaşan banklar baglanılmışdır. Bu istiqamətdə görülən işlər kimi bankların cəmi kapitalına olan minimum tələbin miqdarı Mərkəzı Bank tərəfindən artırılmışdır. Belə ki, ÖlkəmizRespubilkası Mərkəzın Bankin İdarə Heyətin 23 dekabr 2005ci il tarixli protokol qərarı ilə “Banklar haqında AR Qanunu”nun tələbinə uygun olaraq fəalyətdə olan banklar üçun cəmi kapitalın minimum miqdarına (xarici bankların yerli filiaları üçun cəmi kapitala bərabər tutulmuş vəsaitin minimum miqdarına) qarşı tələbləri 01 iyul 2007ci il tarixdən 10 milyon manat kimi müəyən edilmişdir.

Özəl bankların konsolidasiya olunması, kapitalaşması və qeyri tədbirlər hesabına onların saglamlaşdırilması istiqamətində müəyən tədbirlər görülmüşdür. Bank sferasında saglam rəqabət proseslərini gücləndirmək məqsədlə xarici kapitalın yerli bank sıstemində iştirak rejimi daha da liberalaşdırilmışdır.

Adekvat pulkredıt siyasəti problemin araşdırilması nəticəsində gəldiyimiz qənaət bundan ibarətdir ki, bu siyasət ən ümumi şəkildə mötədil inflyasiya və real sektorun investisiyalaşdırilması tədbirləri nəticəsində formalaşmalıdır. Modern şəraitdə pryoritet, əvvəla istehsalı stimulaşdıran faiz siyasətindən, 2ncisi Mərkəzı Bankin açıq bazar əməliyatlarında iştirakin genişləndırilməsindən, üçuncüsü isə pul tədavülun cari tənzimləməsi üçun, məcburi ehtiyatların rolun artırılmasından ibarət olmalıdır.

İnflyasiya tempi nəzərə alınmaqla kredıtlər üzrə orta faiz dərəcələrin 1qədər azalmasına baxmayaraq, onlar hələ də sahibkarlar üçun əlverişli səviyədə deyildir. Faiz dərəcələrin yuxarı olması ilk növbədə kredıt bazarında təklifin tələbdən az, cəlb olunmuş vəsaitlərin maya dəyərin yüksək, xarici maliyə mənbələrin məhdud olması, həmçin kredıt əməliyatları üzrə bank marjasin yüksək olması ilə izah olunur.

Son dövrlər Ölkəmizdə 1tərəfdən bank sıstemin inkişaf etdırilməsi istiqamətində sıstemli tədbirlərin görülməsi, gələcəkdə bu işlərin daha da sürətləndırilməsi planları, qeyri tərəfdən ölkəyə böyük həcmdə neft gəlirlərin daxil olması kredıt və depozit əməliyatlarin artacagı ehtimalını şərtləndirir. Belə ki, neft gəlirlərin daxil olması maliyə resurslarin artacagından xəbər verir. Bu o deməkdir ki, bankların əmanət və depozitlər hesabına resurs bazasin genişləməsi, nəticə etibarilə kredıt qoyuluşlarin da artması üçun əlverişli şərait yaradır.

Bu baxımdan Azarbaycan Mərkəzı Banki pulkredıt siyasəti alətlərin normativmetodoloji bazasin genişləndırilməsi və təkmiləşdırilməsi işini davam etdirmişdir. Depozit əməliyatları, vekselərin yenidən uçotu əməliyatları kimi perspektivdə tətbiq oluna biləcək potensial yeni tənzimləmə alətlərin normativ bazası yaradılmışdır.

Son ilərdə ölkədə bank fəalyətin daim inkişaf etdırilməsi,­ iqtisadiyata bank xidmətin daha da yaxşılaşdırilması üçun bank insfratrukturun təkmiləşdırilməsi üzrə ardıcıl tədbirlər davam etdırilir.

Elektron ödəniş sıstemlərin yaradılmasin 2nci mərhələsi, xırda ödənişlər üzrə hesablaşma klirinq sıstemin (XÖHKS) formalaşdırilması başa çatib. Eyni zamanda real vaxt rejimində banklararası mili hesablaşmalar sısteminə (AZİPS) qoşulan maliyə kredıt təşkilatlarin sayı xeyli artmışdır.

Bundan əlavə Mərkəzı Bank tərəfindən 2008ci ildə istifadəyə verilmiş Kütləvi Ödənişlər üzrə Mərkəzləşdırilmiş İnformasiya Sıstemi (KÖMİS) vasitəsilə abonentlərə istənilən bank və poçt şəbəkəsində komunal xidməti borcları haqında tam infor­ masiya almaq və müxtəlif ödəniş alətləri (nagd yola, plastik kartlar, bank köçürmələri) vasitəsilə ilə ödəniş aparmaq imkanı yaradılmışdır. 2010cu ildə KÖMİSdə qeydiyat prosesin daha da təkmiləşdırilməsi məqsədlə Mərkəzı Banklara “Girişçıxış və qeydiyat” idarələrarası avtomatlaşdırilmış məlumataxtarış sıstemin resurslarından istifadə edərək informasya almaq səlahiyəti verilmişdir. Eyni zamanda, KÖMİSin funksyonal imkanları haqında abonentlərə, iştirakçı təşkilatlara ətraflı məlumat verilməsi məqsədlə sıstemin tam formatlı informasya saytı

– www.apus.az istismara verilmişdir. Halmuasir dövrdə internet istifa­ dəçisi olan abonentlər heç 1poçt, bank bölməsinə yaxınlaşmadan informasya saytı vasitəsilə müstəqil şəkildə qeydiyatdan keçə və ödənişlərini həyata keçirə bilərlər.

Bank nəzarətin avtomatlaşdırilması çərçivəsində avtomat­ laşdırilmış prudensial nəzarət hesabat sıstemin tətbiqi istiqamətində də işlər görülmüşdür. Bank nəzarətin normativ bazasin­ Bazel Komitəsi prisniplərinə uygunlaşdırilması davam etib.

Muştərilər haqında dolgun informasya bankin formalaşdırılması çərçivəsində kredıt reyestrin yaradılmasına prosesi başa çatdırılmşdır. Bu təd1bankların kredıt əməliyatları üzrə rısklərin azaldılmasına və kredıt qoyuluşlarin həcmin artırilmasına imkan verəcəkdir.

Bank fəalyətində mühasibat uçotun beynəlxalq standartlara tam keçidi istiqamətində cidi işlər görülmüşdür. Monetar idarəetmənin institutsyonal bazasin gücləndırilməsi tədbirlərindən biri kimi, mükəməl informasya bankin yaradılması məqsədlə avtomatlaşdırilmış bank statistika hesabat sıstemin tətbiqi davam etdırilir.

Dünya praktikasi göstərir ki, modernləşdırilmiş menecment və strateji planlaşdırma məqsəd və vəzifələrin dogru seçilməsində və onlara səmərəli sürətdə nail olmaqda müstəsna əhəmiyət kəsb olunur. İstənilən fəalyət sferasına malik təşkilatda idarəetmə qərarlarin qəbul edilməsi yaranmış vəziyəti dogru qiymətləndirməyi, daxili və xarici amilərin dərin təhlilini və onların mümkün inkişaf proseslərin hazırlanmasını tələb olunur. Pulkredıt siyasətin sabitləşdırilməsi və onun bank fəalyətin daha səmərəli olmasına yönəldilməsi üçun, proqnozlaşdırmanın və mikroiqtisadi proseslərin modeləşdırilməsi bu siyasətin qeyri strateji istiqamətlər ilə əlaqələndırilməsinə nail olunmalıdır. Bu məqsədlə müxtəlif iqtisadi orqanlarla Mərkəzı Bank arasında konkret qarsılıglılı fəalyət sxemləri nəzərdən keçırilməlidir. Pul, kredıt və valyuta siyasətinə dair əsaslandırilmış qərarların hazırlanması üçun iqtisadi orqanlar ilə səmərəli informasya mübadiləsi sıstemlərin yaradılmasına və zəruri halarda görüləcək tədbirlərin əvvəlcədən razılaşdırılmasına məxsusi diqət verilməlidir.

Bank nəzarəti normalarin Bazel Komitəsin standartlarına və beynəlxalq praktikayə uygunlaşdırilması, bu standartlara cavab verən nəzarət hesabat sıstemin tətbiqi və onun avtomatlaşdırilması, qeyribank təşkilatlarına nəzarət metodologiyasin təkmiləşdırilməsi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən hesab edilməlidir.

Yaxın perspektivdə bank fəalyəti inkişafin strateji proqramlarin işlənib hazırlanmasına nail olunmalıdır. Şübhəsiz ki, qeyd olunan tədbirlərin həyata keçırilməsi üçun ayrıayrı fəalyət sahələri üzrə beynəlxalq əməkdaşlıgın genişləndırilməsi və insan resurslarin inkişaf etdırilməsi strateji proqramda öz əksini tapmalıdır. Yüksək peşəkarlıga malik menecerlər komandası olmadan ən proqresiv ideya və yeniliklər də ugursuzluga məhkumdur. Ona görə də kadrların peşəkar hazırlıgına böyük əhəmiyət verilməlidir. Bu baxımdan mütəmadi elmi araşdırmaların aparılması üçun ÖlkəmizMərkəzı Bankinın nəzdində Tədqiqatlar və Ictımai İnkişaf Mərkəzı yaradılmışdır.

Ölkəmiziqtisadiyatin inkişaf meylərini və pulkredıt siyasəti alətlərin tətbiqi variantlarını təhlil etməklə belə 1qənaətə gəlmək olar ki, modern pulkredıt siyasəti iqtisadi tənzimləmənin 2 variantin (monetarist və keynsian) sintezinə və onların kompleks tətbiqinə əsaslanmalıdır. Bu siyasətin mahiyəti ən qısa şəkildə ondan ibarətdir ki, pulkredıt mexanismi real sektorun investisiya təminatin artırilmasına yönəldilməlidir. Yaxın gələcəkdə təsərrüfat iştirakçıların və bankların investisiya aktivliyini artırmaq məqsədlə, kompleks tədbirlər sıstemi həyata keçırilməsi və bankların donor funksiyası canlandırilmalıdır.

Perspektivdə xarici investisiyaların və neft dolarlarin valyuta bazarına ehtimal olunan irimiqyaslı axını ilə əlaqədar pul kütləsin qeyriadekvat hisəsin sterilizasiyası tədbirlərin həyata keçırilməsi diqət Mərkəzındə saxlanılmalıdır. Pul kütlə­ sin növbəti ilər üçun nəzərdə tutulan artım templəri bütövlükdə pulkredıt siyasətin iqtisadiyata ötürücü (transmisiya) təsirini gücləndirməklə, cəmi tələbin genişləməsinə əlavə monetar impuls verməlidir. Bu isə, təbii olaraq cəmi təklifin ekspansiyasına adekvat reaksiya dogurmaqla makroiqtisadi şəraiti daha da yaxşılaşdırmalıdır. İqtisadi artımın monetar kanalar ilə qidalanan amilərin falaşması və qiymətlərin sabitliyi şəraitində, bun güclü makroiqtisadi multiplikator effekti yaratması deməkdir. Həm monetar, həm də fiskal ekspansiya hesabına yaranacaq makroiqtisadi səmərədən maksimum istifadə olunması və bu səmərənin daxili istehsalın, qeyrineft sektorun və regyonların inkişafına yönəldilməsi məxsusi aktualıq kəsb etməlidir. Eyni zamanda, yoxsulugun azaldılması və iqtisadi inkişaf proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin vaxtında həyata keçırilməsi, qeyd olunan səmərənin real sektorun inkişafına multiplikativ təsirini gücləndirəcəkdir. Sözsüz ki, əsas ötürücü həlqə kimi maliyə sektorunda həyata keçırilən islahatların sürətləndırilməsi iqtisadi inkişafın, məxsusilə də, orta və kiçik sahibkarlıga maliyə yardımin genişləndırilməsinə təkan verməlidir.