Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
neçə ay sonraya - 12 mart 1912-ci (1328) ilə təsadüf etsə də qurulması üçün göstərilən təşəbbüslər daha öncədən başlan mışdır. 1913-də İstanbuldakı “Mətbəəyi-Xeyriyyə və Şürəkası” adlı mətbəədə çap olunmuş “Türk ocağı”nın əsası və daxili nizamları” adlı ilk nizamnamənin ikinci maddəsində cəmiy yətin əsas məqsədi “islam qövmlərinin başlıca mühümü olan türklərin milli tərbiyə və elmi, sosial, iqtisadi səviyyələrinin irəliləmə və yüksəlməsi ilə türk irq və dilinin zənginləşməsinə çalışmaqdır” (97, s. 169) - şəklində açıqlanırdı. J.M.Landau “Pantürkizm” adlı əsərində yazırdı ki, Osmanlı imperatorluğunda ya da Avropada yaşayan Hüseynzadə, Ağa- oğlu, Akçura və digərləri kimi dış türklərin görüşləri Türkiyədə bir çox şəxs üzərində getdikcə artan bir təsir etdi. Bu təsir, 1908- ci il inqilabından sonra daha aşkar bir şəkildə ifadə edilməsilə daha da artdı. Bundan başqa Gənc türklər də milliyyətçi təbli ğatın aparılmasına müsbət yanaşırdılar (110, s. 57). Həqiqətən də, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə kimi Azərbay can ziyalılarının “Türk dərnəyi” (dərnəyin cəmi 7 sayı işıq üzü görmüş eyniadlı dərgisi də vardı), “Türk ocağı” və “Türk yurdu”ndakı (“Xalqa doğru” adlı əlavəsi ilə birlikdə) iştirakları bu dərnək və nəşrlərin Osmanlı İmperatorluğunda bir neçə il pantürkçülüyün ən önəmli elmi-mədəni mərkəzləri halına gəl məsində müstəsna xidmətləri olmuşdur. Bununla yanaşı, “Çarlıq Rusiyasındakı dış türklər arasında da pantürkçülük böyük ölçüdə intellektuallar arasındakı bir məsələ olaraq qaldı. Dövlət bunun əleyhinə idi. Türk xalqları da son ana qədər bu düşüncələr ətra fında yaxşı təşkilatlana bilməmişdilər. Ancaq Osmanlı İmpera- torluğunun son zamanlarında pantürkçülük dövlətin siyasi lider liyində olduqca önəmli yer tutdu. Nəticə olaraq hərəkat, yaradı lan daha əlverişli şərtlər içində daha anlamlı bir təşkilatlanma gerçəkləşdirə bildi” (110, s. 61-69). Vaxtilə “Türk yurdu” dərgisi ətrafında toplanmış dəyərli fikir adamları XX əsrin əvvəlləri kimi mürəkkəb və ziddiyyətli bir tarixi dövrdə türk millətinə işıq tutmuş, yol göstərmişlər. 83 Tərəddüdsüz demək olar ki, “Türk yurdu” ötən yüzilin birinci rübündə türk təfəkkür həyatının birinci dərəcəli mədəniyyət hadisələrindəndir. “Türk yurdu”nun yeni nəşrinə Dr. Arslan Tekinin yazdığı girişdə ifadə edildiyi kimi “Osmanlı dövlətinin sonuna gəlindiyi bir zamanda “Türkçü” aydınlar Türk Ocaqları bünyəsində top landılar və “Türk yurdu”nu çıxartdılar. Türk fikir və ədəbiyyatının təməl daşı deyə biləcəyimiz həmən bütün isimlər, bu dərgidə yazmışlar. Dil, tarix, ədəbiyyat, sənət, siyasət, iqtisad, elm və kültür həyatımızla əlaqəli ağla gələ biləcək bütün mövzular işlənmişdir. Türk Dünyası bir bütün olaraq görüldüyü üçün, dövrün coğrafi sərhədlərindən də kənara çıxılaraq, harada Türk varsa oranın hər əhvalı ələ alınmışdır^’ (147, I c., s. XI). “Türk yurdu” dərgisinin Azərbaycan fikir və kültür həya tına təsiri baxımından son dərəcə önəmli bir yeri olmuşdur. Ümumilikdə isə, zaman-zaman bir-birilərinə qarşılıqlı yar dımlar göstərmiş Azərbaycan və Anadolu türklərinin ötən əsrin ilk illərindən etibarən əlaqələri yeni bir mahiyyət qazanmış, II məşrutiyyət dövründə, Balkan və I Dünya Savaşı əsnasında xalqlarımız arasındakı qardaşlıq yardımları möhtəşəm bir hərəkat halını almışdır. Təbii ki, bu yardımlaşmaların kökündə insanlıq duyğuları ilə bərabər, milli, dini və mədəni faktorlar daha önəmli yer tutmuşdur. Ziyalılarımız da xalqı qardaş köməyinə səsləyərkən bu ana faktorları önə çəkmiş, xalqı bunun, istərsə siyasi partiya və təşkilatların, istərsə zəngin şəxslərin, istərsə də sadə insanlarımızın vicdani borcu, milli və dini vəzifəsi olduğuna inandırmışlar. Türkiyə ilə bağlılıqları olan mütərəqqi dünyagörüşlü, intibah ruhlu bu universal şəxsiyyətlər gərgin və böhranlı anlarda belə ruhdan düşməmiş, əqidələri yolunda çarpışmış, ictimai fikrin formalaşdırılması üçün bütün mövcud təbliğat vasitələrindən istifadə etmişlər. Bu ziyalılar, dövri mətbuatda müntəzəm çıxışları ilə yanaşı, həm də Bakıda təşəkkül tapıb fəaliyyət göstərən bir çox mədəni-maarif cəmiyyətlərinin rəhbərliyində təmsil olunmuşlar. 84 Maarifçilik səyləri daha qabarıq nəzərə çarpan həmin cəmiyyət lərin fəaliyyətinə bu ziyalılar öz töhfələrini vermişdir. Azərbaycan ziyalıları türkçülük hərəkatındakı iştirakları sayə sində Türk dünyasına verdikləri töhfələr qədər də Azərbaycanın gələcək mədəni-siyasi təminatı baxımından da zəngin təcrübələr toplamışdılar. Eləcə də, 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibətilə verilmiş əfv-ümumidən sonra Bakıya qayıdan M.Ə.Rəsulzadənin ictimai-siyasi və bədii yaradıcılığında Türkiyə mədəni mühitinin təsirinin də hiss olunduğu yeni bir mərhələ - Azərbaycançılıq ideyasının, istiqlal məfkurəsinin formalaşdığı dövr başlandı ki, bu dövrdə “Azərbaycan məfkurəsi türk millət- pərvərliyinin məfkurəsi ilə izdivac etdi” və “Turançılıq, türkçülük ədəbi məsləki Türkiyə ilə Azərbaycanı bir-birinə bağlayan ən davamlı bir bağ oldu” (76, s. 35). M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ilin avqustundan nəşrinə başladığı “Açıq söz” qəzeti vasitəsilə öz ideyalarını proqram şəklinə saldı. Özünün yazdığı kimi, “Turançı lıq məfkurəsi doğulunca millət beynəlmiləl islamiyyətçilik və federasiyon formullarını çıxarmış, sosiologiyada da “Türkləşmək, İslamlaşmaq və Müasirləşmək” kimi üç ayaqlı bir şüar ortaya atmışdı. İstanbul yurdçuları bu şüarları nəzəri şəkildə yaymaqda ikən, Azərbaycan turançıları bunu siyasi bir fəlsəfə kimi qəbul edərək qurduqları milli siyasi partiyanın prinsipi elan etdilər (76, s. 36). Çox çəkmədən bu əsasda dünyəvi, demokratik cəmiyyət quruculuğuna başlanıldı. Nəticədə, “türk mənşəli bütün dövlətlər əsasən dini təməl üzərində qurulduğu halda” 1918-ci ilin 28 mayında istiqlaliyyətini elan edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti “dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti” (34, s. 87) oldu. 85 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|