Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
176 s. 22; 64, s. 3- 4). Bu mənada M.Ə.Rəsulzadə bəşəriyyətin mədəni tərəqqisində elm və mədəniyyətin məqsədlərinə də toxunaraq yazırdı ki, “Mədəniyyətin qayəsi siyasəti elmə tabe etdirməkdir. İdarəçilik sahəsində qazanılmış qiymətləri elm ölçüsü ilə dəyərləndirərək, cəmiyyət nizamını ona görə qurmaq ictimai bir idealdır” (126, s. 88). Bir çox hallarda söhbətin Şərq və Qərb, digər hallarda İslam və Xristian sivilizasiyalarından getdiyinə diqqəti çəkən S.Xəlilova görə, problemli mövzulardan biri də “sivilizasiya- lararası” dedikdə hansı sivilizasiyaların nəzərdə tutulması məsələsidir (34, s. 5). Təbii ki, bu məsələ yeni deyildir və uzun zamandan bəri müzakirə edilməkdədir. Hələ A.S.Toyn- bi bəşər tarixini sivilizasiyaların əvəzlənməsi kimi nəzərdən keçirir və bu zaman ayrı-ayrı dövrlərdən, imperiyalardan, coğrafi, dini və hətta etnik-milli bölgülərdən istifadə edirdi (145 , s. 19). Yəni, əslində nisbi daxili tamlığa malik böyük ictimai birliklərin yaranması, inkişafı və süqutundan bəhs o lunur. Ümumbəşəri tərəqqi bax beləcə, lokal inkişaf proses- lərinin dinamik məcmusu, sintezi kimi götürülür. Lakin bu lokal proseslər necə toplana bilər və onlar vahid ümumbəşəri inkişafın ünsürləri kimi nə dərəcədə bir-birilərini tamamla- yırlar? (34, s. 6). Problemə bir çox Azərbaycan ziyalıları öz münasibətlərini bildirmişlər. Məsələn, Şərq-Qərb sivilizasi- ya ları ilə bağlı Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, “Şərq-Qərb mədəniy- yətləri yalnız İslam-Xristian mədəniyyətlərindən ibarət olmadığı kimi islamiyyət və xristianlıq da yalnız Quran və İncildən ibarət deyildir” (83, s. 20). Fərqli baxışlar içərisində hər hansı bir mədəniyyət və ya sivilizasiyanın digərindən üstünlüyündən bəhs edilməsinin qeyri-ciddi və qeyri-elmi mövqe olduğunu düşünən ziyalılar da vardır. Bu mənada, müasirimiz olan S.Hantinqtonun nəzəriyyəsini, hər şeydən öncə, problemin metodoloji qoyuluşuna görə yanlış hesab edən R.S.Ulusel yazır ki: “Sivilizasiyaların toqquşması” – 177 dünya ölkələrini “doğma” və “yad”, “dost” və “düşmən”, “sivil” və “barbar” parametrləri ilə fərqləndirməyin arxaik üsuluna gətirib çıxarır. S.Hantinqtonun nəzəriyyəsinin ən qəbuledilməz və zərərli cəhəti bundan ibarətdir ki, o, dünya sivilizasiyalarını iki qarşı duran tərəfə bölür: “Qərb və Qalanları”, “Qərb” – identikliyi olan sivilizasiyadır, “Qalan- ları”nın yeganə “identikliyi” isə bundan ibarətdir ki, onlar Qərb sivilizasiyasından fərqlənir (79, s. 79). Hərçənd ki, əksər tədqiqatçıların qənaətinə görə, hər bir mədəniyyət öz- özlüyündə dəyərlidir, sadəcə, bu fərqli, başqa mədəniyyətdir (7 , s. 120). Şərqşünaslıqda və eləcə də qərbşünaslıqda “Şərq” və “Qərb” anlayışları fundamental kateqoriyalar kimi başa düşülür. Klassik elmdə bu anlayışlar coğrafi səciyyə daşımış və uzun müddət, yanlış olaraq, bu cür də qalmışdır. Tarixdə və o cümlədən mədəniyyətşünaslıqda – mədəniyyət nəzəriyyəsində bu anlayışlar coğrafi səciyyə daşıyan termin- lərdən elmi kateqoriyalara çevrilə bilməmişdir. Bunun sə- bəblərinə gəldikdə isə, deyilə bilər ki, hər şeydən əvvəl, hə- min anlayışlar hətta sırf coğrafi planda belə, prinsipcə, şərti xarakter daşıyır, çünki zaman və məkanda, məntiqi həcmdə də dəqiqliyə malik deyil. Tarix elmində terminoloji situasi- yanın o qədər də az əhəmiyyət kəsb etməyən aspektinə bir vaxtlar məşhur şərqşünas, akademik N.İ.Konard diqqət ye- tirmişdir (7, s. 238). Qlobalist tipli tarixi-kulturoloji konsep- siya larda “Şərq”, “Qərb” anlayışları nə coğrafi, nə də lokal baxımdan məhdudlaşdırılmır. Mədəniyyət haqqında yazılan ədəbiyyatlarda “Şərq” və “Qərb” bəzən qarşı-qarşıya qoyu- lur, bəzən isə çox yaxın dixotomik anlayışlar kimi işlədilir. ...Şərq və Qərb mədəniyyətləri. ...Deməli, “bütün zamanlar və bütün xalqlar” üçün mövcud olan ümumi mədəniyyətdən danışmaq ağlabatan deyildir... (7, s. 383-384). Müasir tədqiqatçıların əksəriyyəti “Şərq” və “Qərb” anla- yışlarını heç də coğrafi terminlər kimi işlətmirlər. Baxmaya- 178 raq ki, bu anlayışlar əvvəlcə ölkələrin coğrafi yerləşməsinə uyğun olaraq işlədilmişdir, lakin sonralar onların simvolik mənaları formalaşmışdır. Belə ki, əvvəla, Şərq – ənənəvi- li yin, Qərb isə müasirliyin simvolu kimi başa düşülür. Bu baxımdan, Şərqdə və Qərbdə elmin, mədəniyyətin, təhsilin xüsusiyyətlərinin də məkandan daha çox zaman göstəriciləri ilə səciyyələnməsi qənaətində olan S.Xəlilov yazır ki, bəli, Şərq və Qərb coğrafi bölgüdən daha çox, zaman bölgüsüdür. Qədimilik və ənənəvilik müasirliklə, modernləşdirmə ilə qar şılaşır. Şərq dedikdə, insana əzəldən xas olan, onun ma- hiyyətini ifadə edən mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb dedik- də, insanın yeni dövrdə əldə etmiş olduğu intellektual və texnoloji uğurlar yada düşür (34, s. 10-11). Qərb-Şərq mədəniyyətlərinin mahiyyəti məsələsinə de- mək olar ki, bütün türk böyükləri öz münasibətlərini bildir- mişlər. Bu mədəniyyətlərin coğrafi və ya simvolik mənala- rına dair çox müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Bu problemin izahında M.Ə.Rəsulzadənin mülahizələri də çox önəmli yer tutmaqdadır və zənnimizcə, ən məntiqi yanaşma da elə bu- dur. M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, Avropa mədəniyyətini mənim- səmə məsələsində çox vaxt yanlış şərhlərə yol verilir. Bəzən elə təəssürat yaranır ki, guya Şərqi atıb, Qərbi tuturuq. Əslində isə islam-xristian, şərq-qərb mədəniyyəti anlamla- rının orta çağ və müasir mədəniyyət şəklində işlədilməsi doğru olardı (64, s. 3). M.Ə.Rəsulzadə mövqeyini belə əsas- landırırdı ki, çağdaş mədəniyyətə ayaq uydurmağa yönəl- dilmiş islahat hərəkatına bizdə qərbliləşmək və avropalı- laşmaq adı verilməkdədir. Geri qalmış Şərq məmləkətlərini “Qərb mədəniyyətinə” çatdırmaq yolunda radikal üsullara baş vuran milli türk inqilabının ideolojisini işləyənlər Şərq mədəniyyəti və Qərb mədəniyyəti deyə ikiyə ayrılan mədə- niyyət anlamlarını qarşılaşdırırkən əsaslı bir xətaya düşür, yanlış termin işlədirlər. Halbuki mədəniyyətin coğrafi sahə- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|