Mübariz yusifov linqviSTİK

Linqvistik  tipologiya
39
dilində insanı cinsə görə fərqləndirən müvafiq sözlər vardır: ki-
şi-qadın, qız-oğlan və s. heyvana aid cins bildirən sözlərdə isə 
boşluqlar var. Məsələn, erkək at ayğır adlanır, dişi at madyan. 
Erkək dəvə nər adlanır, dişi dəvə maya. Ancaq erkək şir ilə ca-
navar ilə, tülkü ilə pişik ilə onların dişilərini bildirən sözlər for-
malaşmamışdır. Odur ki, belə boşluqların səbəbləri də insan və 
ətraf mühitin dərki ilə bağlı müəyyən olunmalıdır. İndiki infor-
masiya əsrində ayrı-ayrı müstəqil dillərin beynəlxalq informa-
siya məkanına qoşulmasında sözlərin düzgün mənalandırılması 
baxımından bu istiqamətdəki tədqiqatlar xüsusi əhəmiyyətə ma-
likdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlifsistemli dillər-
dəki genetik müştərəklikləri araşdırdıqca bu dillərdəki tipoloji 
uyğunluqlara  aid  faktları  da  ortaya  çıxarmaq  olur.  Bu  baxım-
dan dillərin tipoloji dəyişmələrinin istiqamətləri barəsindəki bir 
çox fikirlərə də yeniliklər edə bilmək mümkündür. Ona görə də 
görkəmli alimlərin müxtəlifsistemli dillər barədə dediyi bu fi-
kirləri unutmaq olmaz ki, “Müxtəlifsistemli dillərin müqayisəli 
təhlili ana dilində çətin müşahidə olunan məqamların açılmasına 
imkan yaradır, eyni zamanda, ana dilini gözlənilməz bir nurla 
işıqlandırır”.
1
1
Л.В.Щерба. Преподавание иностранных языков в школе. М-Л., 1947, с. 
44; А.Ахундов. Цмуми дилчилик. Бакы, 1979, с. 234.  

---

Mübariz Yusifov
40
Dünya dillərinin genealogiyası
Dillərin genealoji təsnifi tipoloji tədqiqatlarla bağlı meydana 
çıxmışdır. Genealoji təsnif qohum dil ailələrinin qruplaşdırılma-
sı məsələsini əhatə edir. Qohum dillərin öyrənilməsi ilə əlaqə-
dar belə bir məsələ aydınlaşdırılmalı olur ki, bu dillər müəyyən 
arasıkəsilməz  ərazilərdə  yayılmışdır.  Bundan  belə  çıxır  ki,  dil 
yayılmamışdan əvvəl dil istifadəçiləri müvafiq ərazilərdə məs-
kunlaşmışalar. Qohum dillərin müəyyən ərazilər üzrə yayılma-
sını öyrənmək dilçilik coğrafiyasının meydana gəlməsini şərt-
ləndirir. Tipoloji təsnifə müxtəlifsistemli, qohum olan və qohum 
olmayan  dillər  daxil  edilirsə,  genealoji  təsnifə  ancaq  qohum 
olan dillər, dil ailələri, dil qrupları daxil edilir. Dillərin qohum-
luq coğrafiyası A.A. Reformatiskinin “Введение языкознание”  
(M., 1967) adlı əsərinə geniş və ətraflı izah edilir. Həmin kitabda 
dillərin genealoji təsnifi aşağıdakı kimi verilmişdir:
I Hind-Avropa dilləri
Hind qrupu
Bu qrupda 96-dan çox canlı dil olduğu göstərilir:
1.  Hindi və Urdu (Hindistani)
2.  Benqal
3.  Pəncab
4.  Lahnda
5.  Sindhi
6.  Pacastrani
7.  Qucarati
8.  Marathi
9.  Sinqal

---

Linqvistik  tipologiya
41
10.  Nepal (Şərqi Pahari)
11.  Bihari
12.  Oriya (Odri, Utkali- Şərqi Hindistan)
13.  Assam
14.  Kəşmir və başqa dard dilləri
15.  Qaraçı (bizim eranın V-X əsrlərində miqrasiya etmişlər)
16.  Sanskrit-veda
17.  Pali
18.  Prakrit
İran qrupu
1.  Fars
2.  Paşto (Puştu, Əfqan)
3.  Bəluci
4.  Tacik 
5.  Kürd
6.  Osetin (İron-şərqi, Diqor-qərbi)
7.  Tat (müsəlman tatlar, yəhudi tatlar)
8.  Talış
9.  Xəzəryanı (Gilan, Mazandaran)
10.  Pamir dilləri (Şuqnan, Ruşan, Bartanq, Sarıkol, Yazqu-
lem, T
11.  Yaqnob
Ölü dillər
1.  Qədim fars (mixi yazılar e.ə. VI-IV əsrlər)
2.  Avesta
3.  Pəhləvi (orta fars dili – III-IX əsrlər)
4.  Midiya
5.  Parfiya
6.  Soqdi
7.  Xarəzm
8.  Skif (alanlar)

---

Mübariz Yusifov
42
9.  Sak (Xatan – Orta Asiya və Çin Türküstanı V-X əsrlər)
Slavyan qrupu
Şərq qrupu
1.  Rus (veliko rus)
2.  Ukraniya  (malorosiyya)
3.  Belorus
4.  Bolqar
5.  Serb-Xorvat
6.  Makedon
7.  Sloven
Ölü dil
Qədim slavyan (qədim kilsə-slavyan)
Qərb qrupu
1. Çex
2. Slovak
3. Polyak
4. Kaşub
5. Serboluj (Serb, Vend) Yuxarı luj, Aşağı luj
Ölü dillər
1.  Polab-XVIII  əsrdən  işlədilmir,  Lab  (Elba)  sahillərində 
yayılan  dil  olmuşdur. 
1.  Nomor dialektləri
 Baltik qrupu
1.  Litva
2.  Latış
3.  Latqal (latış dalekti)
Ölü dil
Prussiya  (XVIII əsrdən ölü dildir)
German qrupu
Şimali german
1.  Danimarka (Dat)

---

Linqvistik  tipologiya
43
2.  İsveç
3.  Norveç
4.  İsland
5.  Farrer
Qərbi German
1. İngilis (V-XI əsrlərdə anqlosaksoniyanın dili olmuşdur. 
XVI əsrdən ədəbi dil formalaşmışdır)
2. Holland dili (Flomand dili ilə birlikdə)
3. Frid abidələrinin dili (XIV əsr)
4.  Alman dili, aşağı (şimal) və yuxarı (cənub) dialektləri
5. İdiş (Yaxud yidiş, Yeni yəhudi)
Şərqi german
11. Vestqot (orta əsrlər İspanyada və Şimali İtaliyada danı-
şılmışdır)
12. Ostqot (Qara dəniz sahillərində yayılan dil olmuşdur)
Roman qrupu
1.  Fransız 
2.  Provansal (Cənub- şərqi Farnsa)
3.  İtalyan
4.  Sardin (və ya sard)
5.  İspan
6.  Katolik (İtaliya)
7.  Rumın
8.  Moldovan
9.  Makedon-Rumın (Aromun)
10.  Reto-roman
11.  Portuqal
12.  Kreol (Haiti adasında fransız və yerli dilin qarşılığı)
Ölü dillər
1.  Latın  (e.ə.III  əsrdə  Roma  Respublikasında  imperator 
dövrünün  dili)

---