Mübariz yusifov linqviSTİK
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Linqvistik tipologiya 57
- Linqvistik tipologiya 59
- Mübariz Yusifov 60
- Flektiv (analitik) dillər
| Mübariz Yusifov 58 Dünya dillərinin tipologiyası Dünya dillərində zaman keçdikcə nitq fəaliyyətindəki inten- sivliyə müvafiq olaraq struktur dəyişmələri baş verir. Struktur- dakı dəyişmələr isə sistemdə dəyişmə əməl gəlir. Ona görə də müasir dillərin quruluşunda bir-birindən fərqli sistemlərin möv- cudluğu müşahidə edilir. Aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq bütün dünya dilləri öz tipoli quruluşuna görə aşağıdakı kimi təsnif edilir: 1. Köksözlü dillər 2. Flektiv dillər 3. Aqlütinativ dillər 4. İnkorpolaşan (polisintetik) dillər Kök sözlü dillər Köksözlü dillərə elmi ədəbiyyatlarda amorf dillər də deyilir. Amorf termini köksözlü dillərə ona görə tətbiq edilir ki, o dil- lərdə sözün əvvlinə və ya sonuna qoşulan qrammatik əlamətlər mövcud deyildir. Belə dillərdə söz köklərinin cümlə əmələ gə- tirməsi söz sırası ilə, intonasiya ilə, həmçinin köməkçi sözlərin yanaşması ilə tənzim olunur. Sözlərin qrammatik əlaqələnməsi üçün başqa vasitələr formalaşmamışdır. Yəni bu dillərdə qram- matik formayaradıcı vasitələr yoxdur. Məhz amorf termini də bu məqsədlə işlədilir. Ancaq köksözlü dillərə istinad üçün amorf terminini işlətmək məntiqi cəhətdən düzgün deyildir. Çünki mənşəcə yunan dilinə məxsus olan amorf sözünün mənası for- masız deməkdir. Şəkilçilərin mövcudluğundan asılı olmayaraq dünyada formasız bir dil möcud deyil. Əlbəttə ki köksözlü qu- ruluşa malik olan Çin dili də formasız deyildir. Söz varsa, onun daxili fonomorfoloji quruluşu varsa, bu sözlər vasitəsi ilə cümlə ququlursa, deməli, onların formsı da vardır. Odur ki, amorf sözü- nün termin kimi köksözlü dillərə tətbiqi düzgün sayılmamalıdır. Linqvistik tipologiya 59 Köksözlü dillərə Çin-Tibet dilləri aiddir. Bu dillərin içəri- sində ən əzngin olanı Çin dilidir. Çin dilində qrammatik sözya- ratma vasitələri olmadığına baxmayaraq, bu dilin daxili sözya- ratma imkanları (intonasiya, reduplikasiya, kökdaxili dəyişmə və s.) güclüdür. Odur ki, Çin dilin lüğət tərkibi olduqca zən- gindir. Hətta bu zənginlik mövcud lüğətlərin özündə də tama- ilə əhatə oluna bilmir. Çin dilinin yazılı qolu qədim ənənələrə müvafiq olaraq normaya görə sabit saxlandığı üçün şifahi nitq ondan kəsgin dərəcədə fərqlənir. Lakin ənənələrin saxlanması, informasiyaların itməməsi üçün şifahi nitqdəki dəyişmələrin yazılı nitqə tətbiq olunmasına yol verilmir. Çin dilində (eləcə də digər köksözlü dillərdə) qrammatik formalar inkişaf etmədi- yinə görə bu dilin leksik bazası monosillabik köklərə əsaslanır. Başqa sözlə, Çin dilində sözlərlə köklərin sərhəddi eynidir. Yəni bu dildə düzəltmə söz yoxdur. Köklər isə sözün bazasını təş- kil edir. Ancaq sözlərin təkrarı (reduplikasiyası) yolu ilə leksik vahilərin yaranması da istisna deyildir. Mümkündür ki, redup- likasiya yolu ilə düzələn sözlərin tərəflərindən biri getdikcə şə- kilçi formasına çevrilə bilsin. Reduplikasiya ilə söz yaradıcılığı Çin dilində, eləcə də digər köksözlü dillərdə monosillabizmdən disillabizmə keçidin başlanğıc mərhələsi kimi də nəzərə alına bilər. Belə bir qayda əlbəttə okkazional üsulla sözyaratmağa yol açır ki, belə sözlərin mövcudluğu və artımı, hətta onların lüğət- lərə sığışdırılmasını məhdudlaşdırır. Çin dilində sözlərə qoşula bilən morfemlər (köməkçi sözlər) də mövcuddur. Ancaq onları felektiv dillərdəki morfemlərlə müqayisə etmək olmur. Bunlar suffiks funksiyası daşıya bilsə də kəmiyyətcə çox deyidir. An- caq bu onu deməyə əsas verir ki, Çin dili (köksözlü dillər) nə qədər mühavizəkar olur-olsun nitqin təsiri öz işini görməkdədir. Yəni nə zamansa bu dillərdə disillabizmin formalaşacağı istis- na deyildir. Çin dilində disillabizmin rüşeymi reduplikasiyadan başlanır. Reduplikasiya yolu ilə yaranan sözlərdə bir növ, mə- Mübariz Yusifov 60 nanın əlavəsi, canlandırılması, başqa sözlə, intensivləşdirilməsi müşahidə edilir. Məsələn, kanь (görmək) – kanь-kanь (nəzarət etmək), tin (dinlənmək) – tin-tin (çox dinləmək), dzou (yerimək) – dzou-dzou (gəzmək) və s. bu cür sözlər Azərbaycan dilindəki yavaş – yavaş-yavaş, isti – isti-isti, tez – tez-tez kimi sözlərlə müqayisə edilə bilər. Çin dilinin cümlələrində sıra və ardıcılıq sabitdir. Cümlədə sözlərin yerini dəyişdikdə mənada dəyişmə baş verir. Çin dili cümlələrində zahirən sözlərin hansı cümlə üzvü olmasını təyin etmək olmur. Çünki sözlərin qrammatik şəkilçisi yoxdur. Belə ki, Azərbaycan dilindəki “Kitab stolun üstündədir” cümləsində aydın olur ki, kitab adlıq haldadır, xəbərlə üzlaşma əlaqəsi yara- dır. Kitab sözünün yerini dəyişdikdə qrammatik mənada da də- yişmə baş verir: “Stolun üstündəki kitabdır”. Bu cümlədə kitab sözü xəbərin qrammatik əlamətini qəbul edir. Stolun üstündədir xəbəri isə mübtədanın qrammatik əlamətini qəbul edir. Çin dilin- də sözlər intonasiyaya və müvafiq bir sıra ilə düzülür. Məsələn, Vo (mən) tala (vurdum) ta (onu) cümləsini Azərbaycan dilinin qrammatikası üzrə dəyişdikdə məna dəyişmir. Ta (onu) vo (mən) tala (vurdum). Çin dilində isə “Ta vo dala” forması ilə “O, məni vurdu” mənası alınır. Çin dilinə aid bu xüsusiyyətlər digər köksözlü Tibet dillərin- də də (tai-çin, tibet-birma, Himalay, Vyetnam) mövcuddur. Flektiv (analitik) dillər Flektiv (analitik) dillər qrupuna Hind-Avropa dilləri ailəsi daxildir. Dilçilik ədəbiyyatında bəzən flektiv və analitik dillə- ri bir-birindən fərqləndirən əlamətlərin müəyyənləşdirilməsinə cəhd göstərilir. Flektiv termini mənşə etibarı ilə latın dilinə məx- susdur. Mənası əyilmə, dəyişmə deməkdir. Dilçilikdə sonluq, sözün son hissəsinin təsriflənməyə görə dəyişməsi, həmçinin daxili dəyişmə mənasında işlənir. Daxili dəyişmə zamanı sözün mənasında fərqlənmə baş verir. Məsələn, ход (hərəkət) sözün- Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|