Mübariz yusifov linqviSTİK

Linqvistik  tipologiya
173
ranması ilə bağlı suala tam cavab tapıla biləcəyinə əminlik ifadə 
etmək mümkün deyildir. Ona qalanda başqa suallar da ortaya 
çıxır: dənizlərin, okeanların suyu haradan gəlib? Dağlar-daşlar, 
səhralar necə yaranıb? Yerin bitki örtüyü necə yaranıb? Yeraltı 
sərvətlər yerin dərin qatlarında necə yetişib? Bu sualların cavabı 
necə çətindirsə dilin də necə, harada yaranması barədəki suallara 
cavab vermək də o qədər çətindir. Bununla belə, insan təbiətin 
ayrılmaz bir tərkib hissəsi kimi qəbul edilirsə dilin yaranması-
na  da  insan  və  təbiət  arasındakı  əlaqələrin  nəticəsi  kimi  bax-
maq məqsədəuyğun hesab edilməlidir. Məhz dillərin arasında-
kı genetik müştərəklik məsələsinə də bu baxımdan yanaşılması 
müəyyən pozitiv nəticələr əldə olunmasına imkan yarada bilər.
5.  Dillərin  yaranmasına  təsir  göstərən  insan  və  təbiət 
əlaqələrinin  təməlində,  əlbəttə  ki,  şüurun,  idrak  prosesinin  və 
buradan  təfəkkürə  keçidin  durduğu  inkar  edilə  bilməz.  Çünki 
təbiətin dərki olmasa, təbiətin bir ünsürü kimi insanın özünün 
özünü dərki olmasa təfəkkür prosesinin formalaşmsından söhbət 
açmaq mümkün deyildir. Təfəkkürün fəaliyyəti isə nitqin forma-
laşmasına aparıb çıxarır. Ona görə də belə bir fikrə tam haqq qa-
zandırıla bilər ki, “təfəkkürsüz dil yoxdur”. Bunun əksi isə, “dil-
siz təfəkkür yoxdur” deyiminə gətirib çıxarır. Bu hm də o demək-
dir ki, təfəkkür nə səviyyədədirsə, dil də o səviyyədədir; Füzuli 
də deyir ki, “Kim nə miqdar olsa əhlin eylər ol miqdar söz”. Dil 
həm səsli (danışıq) həm də səssiz (daxili) formada mövcuddur. 
Daxili (səssiz) dilin təfəkkürlə əlaqəsi səsli (danışıq) dilin for-
malaşmasına gətirib çıxarır. İnsanın yaranışında onu başqa can-
lılardan fərqləndirən təfəkkürə keçidli şüur informasiya dilinin 
formalaşmasının  əsas  amilinə  çevrilir.  Təfəkkürə  keçidli  şüur 
vasitəsi ilə insanlar harada, hansı ərazidə, hansı məkanda yaşa-
masından asılı olmayaraq ətraf aləmi və özü özünü oxşar təfək-
kür imitasiyaları ilə dərk edə bilir. Fərq ancaq ətraf aləmin hər 

---

Mübariz Yusifov
174
yerdə eyni olmamasından və insan mühitinin fərdi cəhətlərindən 
ibarət ola bilər. Oxşar imitasiyalar isə təfəkkür tipologiyasında 
müştərək dil vahidlərinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Dillə-
rin ilkin mərhələsində birhecalı şəkildə formalaşan elementlərdə 
belə oxşarlıqlar daha çox ola bilərdi. Ancaq bu o demək deyil-
dir ki, bütün ilkin köklər arasında ulu dil nəzəriyyəsində iddia 
edildiyi kimi tam bir müştərəklik olmuşdur. Müştərəklik ancaq 
oxşar imitasiyalarla yaranmış müəyyən qrup sözlər arasında baş 
verə bilərdi ki, onların mövcudluğu da müqayisəli tədqiqatlar-
da təsdiq olunur. Sonrakı kök-şəkilçi tərkibli sözlərdə müşahidə 
olunan  müştərəklik  isə  birhecalılığın  izlərinin  yaşadılması  və 
ənənəvi davamı kimi qalır. Paralel müştərəkliklər, artıq dillərin 
diferensiallaşması mərhələsinin məhsulu kimi nəzərə alına bilər. 
Motivasiya müştərəkliyi də dillərin diferensiallaşması mərhələ-
sinin  məhsulu  kimi  formalaşır. Ancaq  belə  sözlər  eyni  tərzdə 
qavranılmış əşya və hadisələrin təfəkkür tipologiyasında ümumi 
anlayış təsəvvürü yaratmasının nəticəsində formalaşır. Belə ki, 
sözlər eyni motiv bazasında ancaq bir-birindən fərqli quruluşda 
ifadə olunur.
Təfəkkür  tipologiyası  müxtəlifsistemli  dillərin  müştərəkli-
yinin təməlidir. Təfəkkür tipologiyası insanların hansı məkanda 
yaşamasından asılıl olmayaraq insan və təbiət hadisələri arasın-
da oxşar əlaqələri formalaşdırır. Bunun sayəsində də dillərarası 
müştərəkliklər meydana gəlir. Lakin insanlar bir-birindən fərqli 
məkanlarda  meydana  gəlib  məskunlaşdığından  təfəkkür  tipo-
logiyası onların dilləri arasında tam bərabər elementlərin forma-
laşdırılmasını  təmin  edə  bilmir.  İnsan  cəmiyyətlərində  onların 
təbiətlə əlaqəsinin səviyyəsi tam eyni olmadığı üçün bütün söz-
lər də eyni vaxtda, eyni tərzdə formalaşa bilmir. Çünki dil tə-
biətdən yaranır, cəmiyyətdə formalaşır. Odur ki, dillərarası müş-
tərəklik elementləri nə qədərdirsə müştərək olmayan elementlər 

---

Linqvistik  tipologiya
175
onlardan qat-qat və dəfələrlə artıqdır. Müxtəlifsistemli dillərin 
ən qədim mərhələlərində oxşar quruluşların (birhecalılıq, flek-
tivlik,  aqlütinativlik)  özlərinin  arasındakı  keçidlərin  mövcud-
luğu ilkin dövrdə dil elementlərinin oxşar proseslərin içərisin-
dən törəndiyini söyləməyə əsas verir. Sonrakı mərhələlərdə isə 
dillərarası  diferensiyalar  çoxalmış  və  fərqləndirici  elementlər 
daim artmağa doğru getmişdir. Yazılı dövrdə yazı prosesi hər bir 
dilin  normasını  saxlamaqla  onda  fərqlənmələrin  artmasını  da-
yandırsa da yazısız dillərdə fərqlər çoxalmaqda davam etmişdir. 
Nəticədə,  hətta,  bir  dilin  daxilində  çoxlu  dialekt  fərqlənmələ-
ri  meydana  çıxmışdır.  Bütün  bunlara  baxmayaraq  tipoloji  tə-
dqiqatların şəbəkəsini genişləndirməklə dillərarası müştərəkliyə 
dair bir çox faktların və nümunələrin ortaya çıxarılmasına nail 
olmaq  mümkündür.  Тяфффяккцр  типолоэийасы  тякъя  диллярарасы 
мцштяряк  елементлярин  формалашмасына  тясир  эюстярмякля 
мящдудлашмыр. 
Təfəkkür tipologiyası, eyni zamanda insanların 
yaşayış məskənlərindən asılı olmayaraq oxşar imitasiyalar əsa-
sında  onları  əhatə  edən  ətraf  hadisələrə  uyğun  qaydada  oxşar 
təsəvvürlərdə xeyirxah və bədxah mifik obrazların yaradılma-
sına  səbəb  olmuşdur.  Məsələn,  xeyirxah  anlayışlarla  bağlı  Si-
murq quşu, Zümrüd quşu, Göyərçi, Mələk kimi bədxah anlayış-
larla bağlı div, əjdaha, cin, şeytan obrazları yaranmışdır. Son-
rakı vaxtlarda isə bu obrazlar Qərb ədəbiyyatında Herakl kimi 
Amazonlar kimi, Prometey kimi yarı mifik şəxsiyyətlərlə əvəz 
olunmuşdur. Azərbaycanda isə Dədə Qorqud, Koroğlu kimi  real 
şəxsiyyət obrazları yaranmışdır ki, onlarda da mifik təsəvvürün 
müəyyən  elementləri  saxlanmışdır. 
Təfəkkür tipologiyası haqqında mülahizələr dillərarası müş-
tərəkliyin mövcudluğu barədəki nəzəri fikirlərdən biridir. Ancaq 
əlbəttə ki, bu son nəticə deyildir. Dilçiliyə dair, dillərin tipologi-
yasına dair axtarışlar davam etdikcə daha yeni nəzəri baxışla-

---

rın ortaya çıxacağına istisna kimi yanaşmaq olmaz. Əksinə yeni 
tədqiqatlar, yeni nəzəri fikirlər dillərin mənşəyi barədəki müla-
hizələrin  daha  etibarlı  arqumentlərlə  əsaslandırılmasına  ciddi 
təminat verə biləcəkdir. 

---

Linqvistik  tipologiya
177
Резюме
Лингвистическая типология
(Межъязыковая общность и типология 
мышления)
Исследователи,  занимающиеся  изучением  этимологии 
родственных  языков,  выявили  генетические  сходства  этих 
языков. С распространением сети сходств были установлены 
ареалы родственных языков.
Установление  ареалов  языков  создало  условие  для 
изучения  структурных  различий  между  этими  ареалами. 
Сравнительно-исторический  метод,  применяемый  при 
установении  генетических  сходств  языков,  одновременно 
создал  интерес  к  изучению  неродственных  языков. 
Вследствие  проведенных  в  этой  области  исследований, 
стало известно, что даже между неродственными языками 
существуют  некоторые  сходства.  Существование  сходных 
между неродственными языками эелементов стало основой 
возникновения  языков  и  выявления  некоторых  теорий  и 
гипотез,  связанных  с  их  этимологией.
Разносистемные  языки  с  генетической  точки  зрения 
понимаются  как  неродственные  языки.  Несмотря  на 
существование разносистемных языков в разных регионах 
мира, выявляются много схожих в корне и с точки зрения  
мотивации  эелементов.  Например,  можно  сказать,  что 
между  китайским,  японским,  английским,  персидским,  и 
даже между языками американских индейцев и африканских 
племен можно выявить много сходств с тюркскими языками.
В теории “Праязык” претендуется на такую идею, будто 
в  древности  на  Земле  существовал    лишь  один  корневой 

---

Mübariz Yusifov
178
язык  (протоязык).  Спустя  много  веков  в    результате 
распространения  миграции  и  скрещивания  появились 
многие  “ветви”  корневого  языка.  Временами  между 
появившимися  новыми  языками  возникали  большие 
различия и продолжались формироваться языки, отдаленные 
от корневого языка. В этой гипотезе не хватает достоверных 
аргументов  о  возникновении  языков.
Надо учитывать, что язык, как составная часть природы, 
принадлежит  человеку.  Возникновение  языка  оказывается 
поэтому одновременно и процессом познания объективного 
мира, т,е. процессом становления сознания. Таким образом 
возникновение языка неразрывно связано с возникновением 
человека  и  человеческого  общества.  Лишь  благодаря 
мышлению формируется язык. Нет  языка без мышления.
Можно представить, что среда, формирующая человека, 
создавала  благоприятные  условия  для  жизни  человека. 
Проходили  времена,  росли  люди  и  языки,  но  сохранялись 
начальные схожие эелементы языков на разных территориях 
мира.
Отсюда можно сделать такой вывод, что межъязыковую 
общность  нельзя    искать  в  “праязыке”.  Такая  попытка 
не  дала  по  сей  день  никакого  результата  в    проведенных 
исследованиях. 

---

Linqvistik  tipologiya
179
Resume
Linguistic tupology (Similiarities among  
languages  and typology of thinking)
The researchers dealing with the origin of ancient langua-
ges succeeded in revealing the genetic similarities of these lan-
guages. While the similarity network was expanding, the areas 
of kindred languages ave been determined. The determination 
of language areas offers all necessary facilities for the study of  
structural  differences  from  time  occurring  among  these  areas. 
There is a great interest for the study of unrelated languages in 
the base of applied histocal-comparative method for identifying 
genetic similarity of languages. As a result of conducted resear-
ches it has been clear that in spite of having distance among the  
populated areas, there are several similar elements among un-
related languages. The composition of world language families 
has been determined by investigating similarities of unrelated 
languages. The existence of similar elements among unrelated 
languages became the reason of theories and hypothesis on the 
formation and etymology of languages.
The concept of different systems of languages is understo-
od in the meaning of unrelated languages from genetic point of 
view. Although the languages of different süstems exist in sepa-
rate parts of world, one can reveal similar elements among them 
from the point of their root and motivation. For example, i tis 
possible to find similarity elements between Chinese, Japanese, 
English, Persian, the language of American Hindus and even the 
language of African trades and  Turkic languages. At the theory 
of “ncient language” on the emergence of languages was clai-

---

Mübariz Yusifov
180
med that in the ancient period there existed a “root language” on 
the emergence of languages was claimed that in the ancient peri-
od there exised a “root language (proto language)” in the world, 
then as a result of various expansions, migrations and crossings, 
different «branches» of that root language had been formed. As 
the time passed, the differentiation between separated languages 
took place and some languages which are far from the initial 
language continued to be formalized. On  this hypothesis belie-
vable arguments are not enough grounded the composite process 
about the formation of languages. İt has to be taken into account 
that language belongs to human being-a component part of na-
ture. That is why i tis more reasonable to find out the emergence 
of a language in coherence between human and nature. Human 
being  unlike  animals  is  bron    consciously  capable  of  passing 
to cognitive process. So it is impossible to consider primitive  
consciousness as a. Consciousness can establisth a base when it 
becomes the cognitive process. Human perceives environment 
and himself with the help of  his own cognitive process, trans-
forms perceptions into thinking. Only owing to cognition, lan-
guage can be developed. Withoud thinking there is no language. 
The response of where the first person had appeared is known 
to nobody. But it can be imagined that human generating envi-
ronment consisted of suitable locations for its accommodation 
provision. These kinds of locations are not limited in the world. 
Coming to the emergence of the language, it is possible to say 
that, human generating at a suitable location of the world have 
developed  similar  language  elements  regardless  of  each  other 
perceiving environment and himself on the basi sof similar thin-
king typology. As time passed, people and languages increased, 
but the traces of primary similar elements maintained in the lan-
guages of different areas.

---

Linqvistik  tipologiya
181
Coming to a conclusion, it is nonsense to search the existenco 
of  linguistic  combination  at  any  indefinite  “ancient  language”. 
This effort has not been fruitful in the previous researches. That 
is why the reasons of linguistic combination are to be found in the 
relations of cognitive typology between human and nature. 

---

Mübariz Yusifov
182
Мцндяриъат
Сюзюнц
 ...............................................................................3
Биринъи бюлмя
Dünya dillərinin yaranması quruluşu və tədqiqinə 
dair xülasələr. .....................................................................7
Dünya dillərinin yaranması barədəki fikirlərin 
xülasəsi ...............................................................................7
Dünya dillərinin genealogiyası ........................................40
Dünya dillərinin tipologiyası ...........................................58
Əsas dilçilk məktəbləri ....................................................67
Dillərin tədqiqat üsulları ..................................................79
Икинъи бюлмя
Genetik köklər ..................................................................87
Genetik köklər və onların fonomorfoloji tərkibi ..............87
Genetik köklərdə məna diferensiallaşması ......................96
Fonetik sözyaradıcılığı ...................................................102
Цчцнъц бюлмя
Dillərarası müştərəklik ...................................................125
Təkhecalı köklərdə dillərarası müştərəklik ....................125
Fileksiyalaşmış köklərdə dillərarası müştərəklik ...........140
Kök şəkilçi tərçibli sözlərdə dilarası paralel 
müştərəklik .....................................................................147

---

Linqvistik  tipologiya
183
Dillərarası paralel müştərəklik .......................................159
Dillərarası motivasiya müştərəkliyi. ..............................163
Нятиъя
 .............................................................................171
Резюме. Лингвистическая типология 
(Межъязыковая общность и типология  
мышления) ....................................................................177
Resume.  Linguistic tupology (Similiarities 
among languages and typology of thinking) ..................179

---

Mübariz Yusifov
184
«Елм вя Тящсил» 
mətbəəsinin  директору:
профессор Надир МЯММЯДЛИ
Dizayn: Zahid Məmmədov
Texniki tərtibatçı: Tünzalə Tağıyeva
Чапа имзаланмыш 05.05.2017.
Шярти чап вяряги 11,5. Сифариш № 489.
Каьыз форматы 60х84 1/16. Тираж 300.
Китаб  «Elm vя тящсил» няшриййат-полиграфийа мцяссисясиндя
щазыр диапозитивлярдян чап олунмушдур.
E-mail: [e-mail]
Тел: [phone]
Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4.