Mübariz yusifov linqviSTİK
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov 170
- Linqvistik tipologiya 171 Nəticə
- Mübariz Yusifov 172
Mübariz Yusifov 170 olunur. Qışın motivi soyuqluqdur. Bu mənada ingilis dilindəki winter (qış) sözü zima və zimistan (zemestan) sözü ilə ümumi motivləşməyə daxil olmur. Lakin ingilis dilindəki cold (soyuq) sözü qış, zima və zimistan (zemestan) sözlərinin ümumi moti- vinə daxil olur. Qış sözü çuvaş dilində xel şəklində ifadə olunur. Bu mənada çuvaş dilindəki xel (soyuq, qış) sözü ingilis dilindəki cold (soyuq) sözü ilə həm quruluşca, həm də mənaca yaxınlaşır. Azərbaycan dilində qışın soyuqluq motivi ilə bağlılığı sim (simləmək, soyuqdan xəstəliyə tutulmaq) sözündə ifadə olunur. Ümumi halda sim, qış, zima, xel sözlərinin soyuqluq (cold) anla- yışı üzrə motivləşməsi müşahidə edilir. Müxtəlifsistemli dillərdə sözlərin motivləşmə bazasında formalaşmasına dair nümunələr, əlbəttə ki, burada təhlil edilənlərdən qat-qat çoxdur. Motiv- ləşmiş sözlərin təhlilindən də göründüyü kimi, bütün sözlərin heç də hamısı quruluş və məna üzrə bir-birinin üstünə düşmür. Motivləşmiş sözlərin mövcudluğu da onu göstərir ki, dillərdə ayrı-ayrı quruluş üzrə yaranmış sözlərin bir qisminin kökündə oxşar anlayışlar durur. Oxşar motivlərin mövcudluğu insan və təbiət əlaqələrinin idrak prosesində oxşar imitasiyalara çevril- məsinin nəticəsidir. Oxşar imitasiyalar isə motivasiya cəhətdən uyğun gələn vahidlərin formalaşmasına səbəb olur. Bütövlükdə isə müxtəlifsistemli dillərdə özünəməxsus müştərək elementlə- rin baş verməsi “ulu dilin” mövcudluğu ilə deyil, geniş məna- da, təfəkkür tipologiyasına məxsus universaliyaların meydana çıxardığı sözyaratma prosesinin bir nümunəsi kimi qiymətlən- dirilə bilər. Linqvistik tipologiya 171 Nəticə 1. Müxtəlifsistemli dillərdə genetik müştərəklik biristiqamət- li deyildir. Genetik müştərəklik həm təkhecalı tərkibdəki, həm fleksiyalaşmış variantdakı və həm də kök - şəkilçi vəhdətindəki vahidlərdə müşahidə olunur. Bununla yanaşı, müxtəlifsistemli dillərdə, həmçinin, samitlərin şaquli istiqmətdəki keçidləri üzrə formalaşan paralel müştərəklik və motivasiya əsasında yaranmış oxşarlıq nümunələri mövcuddur. Dillərin tipoloji quruluşunun öyrənilməsi məsələləri dərinləşdikcə hətta, əlavə müştərəklik nümunələrinin də müəyyənləşdirilə biləcəyi istisna deyildir. 2. Müxtəlifsistemli dillərdə genetik müştərəklik məsələlə- ri araşdırıldıqca ortaya çıxarılan nümunələrin arasında tipoloji fərqlər üzrə məhdudiyyət qoymaq mümkün olmur. Çünki ən qədim dövrlərdə dillərin formalaşması nitq səslərinin üzvlən- məsi və təkamülü əsasında ilkin birhecalı köklərin yaranması prosesinin içərisindən keçir. Buna görə də indiki dillərin kök- sözlülüyündən, aqlütinativliyindən, analitik-flektivliyindən və ya polisintetik (inkorporlaşan) quruluşundan asılı olmayaraq genetik köklər arasında quruluş və anlayış üzrə müştərəkliklər müşahidə edilir. Bu o deməkdir ki, ayrı-ayrı ərazilərdə məskun- laşmış insanların dillərinin bünövrəsi təkhecalılıqdan başlamış, sonrakı mərhələlərdə isə dillərin ictimai, sosial, siyasi, iqtisadi resurslar məkanı onların formalaşma istiqamətlərində divergen- siya baş verməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə dillər bir-birindən fərqlənməyə başlamış, xüsusiləşmiş və yazıdan sonrakı proses- də hər bir dil üçün özünəməxsus icbari normalar tətbiq edilməyə başlamışdır. 3. Tipoloji cəhətdən fərqlənən dillərdə oxşar və müştərək əlamətlərin mövcudluğu onların hamısının bütövlükdə eyni Mübariz Yusifov 172 mənşədən, bir “ulu kök dildən” törəməsinə dəlalət eləmir. Çünki heç cür belə bir iddiaya bəraət qazandırmaq mümkün deyildir ki, dil haradasa böyük yer kürəsinin bir nöqtəsində yaranıb və oradan da zaman-zaman insanların geniş ərazilər boyunca yayıl- ması baş verib. O iddianı da əsaslandırmağa kifayət qədər dəlil tapmaq mümkün deyildir ki, genetik müştərəkliyin səbəbi (və ya səbəblərindən biri) dillərin tarixi çarpazlaşması, kontaktı və miqrasiyaların baş verməsinin nəticəsidir. Söhbət ibtidai dildən gedirsə ibtidai insan barədə düşünmək lazım gəlir. Əgər dil ibti- dai formada səslərdən, imitasiyalardan, çağırış elementlərindən və nəhayət birhecalı köklərdən ibarət olmuşsa bu o deməkdir ki, ilkin insan təfəkkürünün özü ibtidai şəkildə mövcud olmuşdur. Bu halda, ibtidai insan hansı üsulla, hansı texniki vasitələrdən istifadə edə-edə keçilməz dağları, meşələri, çölləri, səhraları dolaşıb dünya üzünə yayıla bilərdi və ya dənizlərdəki, okean- lardakı ağlagəlməz münbit şəraiti olan adalarda yerləşə bilərdi? Bunlar ibtidai insanların təbiəti dərketmə səviyyəsi ilə uyğunla- şa bilməyən reallıqlardır. Ancaq arxtarıldıqda, tədqiq olunduqda təsəvvürə gəlməyən yerlərdə yaşayan və həm də qəbilə-tayfa ənənələrini yaşadan insanların dilləri ilə, o cümlədən ölüb get- miş dillərin elementləri ilə müasir dillər arasında genetik müş- tərəkliklərin mövcudluğunu təsdiq etmək çətinlik törətməz. Məsələ bundadır ki, mövcud nəzəriyyələrin hər birində dillərin yaranması ilə bağlı pozitiv fikirlər olsa da onların heç birində müştərək elementlərin mövcudluğunun səbəblərini tam şəkildə izah edə biləcək arqumentlər tapıla bilmir. 4. Dillərin necə yaranması məsələsinin şərhi əlbəttə ki, asanlıqla həll edilə bilməyən bir sahə olduğundan indiyədək bu barədə bir-birindən fərqli fərziyyə və mülahizələr irəli sürülmüş- dür. Dillərin yaranması məsələsi birbaşa insanın özünün necə yaranması ilə bağlıdır. Bu mənada, əlbəttə ki, insanın necə ya- Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|