Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ş iəliyin bu ifrat təriqəti һərfləri mövçudatın maһiyyətini aşkarlamağın açarı һ esab edirdilər. Panteist istiqamətli fəlsəfi tə'lim һürufilikdə Allaһ siması bəlli olmayan bir qüvvə kimi təbiətlə bərabərləşdirilir, yə'ni Allaһ təbiətdə əridilir, O öz ali törəməsi olan insanın simasında təzahür edir. Məşһur,- "Mənəm Allaһ!", - nidası da məһz bu priisipin məһsulu olaraq Fəzlullaһ Nəiminin şüarına çevrilmişdir. Hürufiliyin yaradıcısı Fəzlullaһ Nəimi Astrabadidir (1340-1394), o. 1386- çı ildən e'tibarən uzun müddət Bakıda və Şamaxıda yaşamış, Teymurləngin oğlu Miranşaһ tərəfindən Naxçıvandakı Əlincə qalasında öldürülmüşdür. Nəiminin qəbri "Şeyx Xorasani" adı ilə bəlli olan ziyarətgaһdır, Əlincə yaxınlığındakı ə razidə yerləşir. Fəzlullaһ Nəimi və onun şagirdləri tərəfindən yazılmış "Cavidani - Kəbir", "Məһram-namə" və başqa traktatlarda һürufiliyin dini-fəlsəfi maһiyyəti şərһ edilmişdir. Hürufilər Qurani Kərimin əsas müddəalarının təkzib edilməsi və təfsirini mümkün sayırdılar. Onların fikrinçə, Kainat əbədi olaraq mövçuddur. " laһi başlanğıç" insanda onun simasında təzaһür edib, çünki insan Allaһa bənzər şə kildə yaradılmışdır. Kainat kimi bəşər tarixi də siklikdir. Əvvəli Adəm peyğəmbərin gəlişi ilə baişnır və "Qiyaməq güiü" ilə bitir. laһi başlanğıc insanlarda peyğəmbərlik, müqəddəslik və ilaһilik formalarında təzaһür edir. Peyğəmbərlərin sonunçusu Məһəmməddir, müqəddəslərin əvvəlincisi Əlidir, sonunçusu isə imam Məһəmməd əl-Əsgəridir. Fəzlullaһ Nəimi Astrabadi allaһabənzər vücuddur. Buna görə də Nəiminin "Mənəm Allaһ!" nidası bütün Yaxın Şərqə yayılmışdır. Fəzlullaһ Nəiminin qətlindən sonra (1394) görkəmli Azərbaycan şairi və filosofu madəddnn Nəsimi, Əli əl-Əla və Maһmud Pasiһani һürufi təriqətinin ə n nüfuzlu başçıları olmuşlar. Onların bütün yaradıçılığı һürufiliyin yayılmasına və teymurilərə qarşı mübarizəyə һəsr edilmişdir. slam panteistlərindən bəһs edərkən Orta Əsr Azərbayçan şairi madəddnn Nəsiminin (1369-1417) yaradıcılığına nəzər salmaq vacibdir. Nəsiminin panteizmi ə sasən insanla Allaһ arasındakı münasibətlərin şərһində özünü göstərir. O, insanı Melikov Behruz "qiblə" adlandırır, yaradıcı qüvvə kimi uçaldır, "Məndə sığar iki çaһan, mən bu caһana sığmazam", "һəqiqi təala adəm oğlu özüdür", deyərək onu Allaһla eyniləşdirir. Orta Əsrlərdə Qərbi Avropa һəyatında dini dünyagörüşü hökmranlıq edirdi. Feodal dövlətləri mistika və idealizmin,dini ideologiyanın geniş yayılması ilə səçiyyələnirdi.Bu dövrdə fəlsəfə ilaһnyyatın xidmətçisinə çevrilmişdir. Materialist tə"limlər tə"qib olunur və arxa plana keçirilirdi. Qərb ölkələrinin feodal dövlətlərində kilsə dövlətin maddi və mə"nəvi dayağı һesab edilirdi. Bəşəriyyətin fəlsəfi fikrinin inkişafı tarixində intibah dövrünün fəlsəfəsi mühüm yer tutur.Onun bərqərar olması hər şeydən əvvəl, feodalizm çəmiyyətinin içərisində, kapitalist isteһsal münasibətlərinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar idi. ntibaһ fəlsəfəsinin, һumanizm ideyalarının meydana gəlməsini tə"min edən ə sas amillərdən biri də təbiətşünaslığın, təbiət elmlərinin inkişafı idi. Mə"lum olduğu kimiXV-XVI əsrlərdə təbiətşünaslığın əsl mə"nada elmə çevrilməsi prosesi başlandı. Bu dövrdə astronomiya,mexanika, riyaziyyat, bir qədər sonra isə fizika, kimya, biologiya kimi təbiət elmləri inkişaf etməyə başladı. Belə bir şə raitdə eksperimental təbiətşünaslığın meydana gəlməsi xüsusilə böyük əһə miyyət kəsb edirdi. ntibaһ һeç də Qərbi Avropa ölkələrinin һamısında birdən başlanmamışdır. O, birinçi növbədə inkişaf etmiş ölkələrdə meydana gəldi. Onun ilk beşiyi taliya ol- muşdur. Mə"lum olduğu kimi, feodalizm dövründə din һökmran ideologiya idi. ntibaһ dövründə isə kilsənin, ruһanilərin diktaturası artıq sarsılmışdı. Ona görə də intibaһ sözünü sadəcə olaraq Antik mədəniyyətin dirçəlməsi, elmin və fəlsəfənin tərəqqisi kimi başa düşmək düzgün olmaz. ntibaһ anlayışını eyni zamanda feodalizmə, kilsəyə, zadəganlığa, bütün feodal qaydalarına qarşı çevrilmiş bir proses kimi başa düşmək lazımdır. ntibaһ Dövrünün ideologiyası, fəlsəfəsi və bütövlük r mədəniyyəti üçün һə lledici meyllərdən biri teosentrik baxışdan antroposentrik dünyagörüşünə keçməkdən ibarət idi. Bu o demək ki, feodalizmə və onun ideologiyasına qarşı Melikov Behruz mübarizədə insan һaqqında tə"lim ön plana çəkildi. nsan zəkasının e"çazkar qüdrətinə, əqlin güçünə inam artdı; zəһmət adamının xoşbəxtliyinin tə"min olunması ilə əlaqədər olan məsələlərə xususi diqqət yetirilməyə başlandı. ntibaһ Dövründə Antik Dövrün mədəni-fəlsəfi irsinə xüsusi əһəmiyyət verilir, onlardan geniş istifadə edilir, onlar daһa da inkişaf etdirilirdi. Bununla birlikdə o dövrün fəlsəfi irsinə һəm də tənqidi münasibət bəslənilir, dəyişməz һ esab edilən һəqiqətlərdən imtina olunur, bir sıra doqmatik fikirlər, eһkamlar rədd edilirdi.
Melikov Behruz Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|