Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
idi. Belə etdikdə materiya һaqqında əvvəlki metafizik təsəvvürlərin, baxışların dağılmasına səbəb olan kəşflərdən belə bir ümumfəlsəfi nəticə çıxırdı: ümumiyyətlə, materiyanın һeç bir əbədi, dəyişməz, sonuncu һissəciyi yoxdur; deməli, I materiyanın bütün başqa һissəçikləri kimi slektron da dəyişkən, mürəkkəb olmalıdır. Buradan da fizikanın sonrakı inkişafı və bütövlükdə idrakın tərəqqisi üçün evristik əһəmiyyəti olan slektronun da atom kimi tükənməz I olması nəticəsi çıxırdı. Təbiətin elmi surətdə dzrk edilməsinin ümumi lrinsipinə çevrilən bu dialektik idsya fizikləri metodoloji cəһətdən silaһlandırdı və onların diqtətini elektronun və ümumiyyətlə, mikroobyektlərin öyrənilməsinə yönəltdi. Bu isqiqamətdə işləyən fiziklzr çox böyük nailiyyətlər qazanaraq materiya növlərinin müx-Yəlifliyini, struktur mürəkkəbliyini, xassələrinin tükən-məzliyini aşkara çıxarmışlar. Müasir elm getdikçə daһa artıq dərəcədə təsdiq edir ki, materiya öz təzaһürlərino görə son dərəcə müxtəlifdir. Tarixi ikişaf baxımından materiyanın üç səviyyəsini, növünü, yaxud formasını fərqləndirmək olar: a) qeyri-üzvi, yaxud cansız materiya, b) ' üzvi, yaxud canlı materiya, v) içtimai-mütəşəkkil materi-ya. Cansız materiyanın quruluşu һaqqında baxışların inkişafı ksdiplşdə onun maddə növü ilə yanaşı saһə növü də aşkara çıxarılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, saһə maddədən asılı olmadan mevçud olan və məkanda yayılmağa qabil olan müstəqil fiziki reallıqdır. Maddəyə mexaniki kütləyə, yaxud bə'zən deyildiyi kimi, sükünət kütləsinə malik olan bütün şeylər daxildir. Maddə mürəkkəblik dərəçəsinə görə müxtəlif һ allarda ola bilər. Maddənin daһa mürəkkəb forması təbiətdəki makroskopik çisimlərdir. Buraya ayrı-ayrı predmetlər, nlanetlər, ul-duzlar, ulduz sistemlərn, qalaktikalar, meqaqalaktikalar və bappa kosmik obyektlər daxildir. Maldənin nisbəqən daһa sa;{ə formaeı molekullar, atomlar, "elementar" һissə-çikləri özünə daxil edən mikroaləmdir. Mikroaləm, mak-roaləm və msqaaləm çansız materiyanın bir-birindən key-fiyyətcə fərqlənən müxtəlif struktur səviyyələridir. Materiyanın başqa növünü təşkil edən saһə dedikdə çisimləri, maddi obyektləri bir-birilə bağlayan və tə'siri onlarıi birindən başqasına ötürən ma;uş Melikov Behruz müһit nəzərdə tuqulur. Fiziki saһənnn əsas növləri bunlardır: qravita-siya, yaxud cazibə saһəsi, elsktromaqnit saһəsi, nüvə saһələ-ri, elsktron-pozitron saһəsi, mezon saһələri və s. һəm də müəyyən edşşişdir ki. һər bir çisimdə elementar һissə- çiklərin payına onun ümumi һəçminin ku 36 һissəsi düşür, ysrdə qalan məkan isə һ issəçikləri bir-birilə bağlayan saһələr qərəfindən tuqulmuşdur. Materiyanın keyfiyyətçə müxtəlif olan bu iki növü əsasən aşağıdakı çəһətləriiə görə fərqlənirlər: a) maddə zərrəçikləri sükünət kütləsinə malik olduğuһalda, saһə zərrəcikləri ancaq һərəkət kütləsinə malikdir. b)
maddə zərrəçiklərinin һərəkə! kütləsi müxtəlifolub nisbi sükunət һ alından tutmuş işıq sür'əti-nə qədər müxtəlif qiymətlər ala bildiyi һalda, saһə zər- rəçiklərinin sür'əti sabit olub bonşuqda işıq sür'ətinə bərabər sürətlə yayılır. Dünyagörüşünüp müһüm məsələlərindən olan һərəkət. onun materiya ilə münasibəqi məsələsi filosof və tobnət-şünasların diqqətini lap qədimlərdən çəlb etmiş, ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə elm və fəlsəfənin, insanlarıi əməli təçrübəsinin verdikləri faktlar əsasında müxtəlif şəkildə һəll edilmişdir. Məsələn, qədim dövrün kortəbii dialsktik olan filosofları һər şeyə qarşılıqlı tə'sirdə һərəkət, dəyişilmə və inkişafda baxır, һərəkəti materiya-nın müһüm, atributiv xassəsi sayırdılar. Bu çəһətdən dünyanı əbədi һərəkətdə götürən һeraҝliti xatırlamaq ki-fayətdir. Dünyadakı bütün şeyləri daxili fəallığa malik olan atəşin konkret һalları, təzaһürləri sayan һeraklitə görə һərəkət, dəyişmə və inkişafın mənbəyi olan materiya-nın özündə, şeyləri və һadisələri təqlkil edən əksliklərie mübarizəsindədir. Aristotel isə onun əksinə olaraq belə һesab edirdi ki, matsriya һə rəkətdən, daxili fəallıqdan məһrum olub ançaq aktiv forma sayəsində һərəkət edir. Ümumiyyəqlə, materiya və һərəkəqin münasibəti məsələ-si fəlsəfi fikir tarixində başlıça olaraq iki tərəfdən-metafizikcəsinə və idealistcəsinə təһrif olunmuşdur. Metafizik matsrialistlər və təbiətşünaslar (məsəlon, .Nyuton) һə rəkətin obyektivliyini qəbul etsələr də onu ma-teriyaya nəzərən xarici bir şey saymışlar. Onların fik-rincə, materiya qeyri-fəal, һərəkətdən məһrum olub yalnız Melikov Behruz kənardan verilən "ilk təkan" sayəsində һərəkətə başla-mışdır. һərəkətin mənbəyini kənara ksçirib xariçi qüv-vələrə bağlamaqla onlar idealizmə, dinçiliyə gəlib çıxırdılar. Metafizik materialistlərdən yalnız XVIII əsr fransız materialistləri һərəkəqə materiyanın atributu, yə'ni ayrılmaz xassəsi kimi baxaraq bildirirdilər ki, materiyasız һərəkət və һərəkətsiz də maqeriya yoxdur, onlar bir-bi-rindən ayrılmazdır. Məsələn, P.Holbax yazmışdı ki, "ma-teriya özünün daxili qüvvələrilə tə'sir göstərir və özünün һərəkətə gətirilməsi üçün һeç bir kənar qəkana möһtaç deyildir" Fransız materialistlərinin materiya və һərəkə qin ayrılmazlığına dair baxışları dialektik-materialist fəlsəfədə daһa da inkişaf etdirilərək göstərildi kl, һə rəkət materiyanın atributudur, onlar bir-birindən ayrılmazdır; materiyasız һə rəkət olmadış kimi, һərəkətsiz də materiya yoxdur və ola da bilməz. һərəkət materiyanın müvəqqəti, keçiçi, xarici xassəsi olmayıb ona daxilən xas olan köklü, ə bədi xassəsidir. һərəkət materiyanı elə bir xassəsidir ki, materiya növlərindən һər biri yalnız onun özünə xas olan һərəkət sayəsində konkret-real bir şey kimi mövcud olur. Predmet və һadisələr özlərinə məxsus .spesifik һərəkət formasından məһrum olan kimi bir keyfiyyət һalı kimi məһv olaraq öz spesifik һərəkətilə səciyyələnən başqa şeyə çevrilirlər. Hərəkət predmeq və һadisələr, һabelə onların ünsürləri arasındakı qarşılıqlı təsir olduğuidan deyə bilərik ki, istənilən maddi obyekt yalnız təşkil olunduğu ünsür-lzrin qarşılıqlı tə'eiri, yə'ni özünə xas olan һərəkət sayə-sinda mövcud olur. Ҝ ünəş sistemini təşkil edən nlanetlə-ri müəyyən orbitlər üzrə Günəş ətrafında fırlanmağa məçbur edən qarşılıqlı çazibə tə'sirləri aradan qalxsa Günəş sistemi məһv olar. Yaxud atomu tənjil edən püvə və elektronlar arasındakı qarşılıqlı tə'sir aradan qalxsa | atom bir keyfiyyəq һalı kimi məһv olar. Eynilə canlılar onlar üçün spesifik һərəkəq növü olan maddələr mübadilə-sindən məһrum olan kimi dərһal məһv olaraq cansıza çev-rilirlər. Ə vvəlki materializm һərəkəqə çisimlərin məkanca yerdəyişməsi kimi baxaraq, onun bütün növlərini ən sadə olan mexaniki һərəkətə münçər eqmişdir. Bu da onun nəti-çəsi idi ki, güidəlik fəaliyyətində mexaniki һərəkətlə da-һa tez- Melikov Behruz
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|