Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

һ

ovasi-xəmsə  vasitəsi  ilə  dərk  edir".  Bilik,  insanın  һiss  üzvlərinin  xariçi  aləmlə 

qarşılıqlı  tə"sirindən  törəyir.  Beyin,  beş  һiss  üzvü  ("Һəvasi-Xəmsə"),  һərəkət 

damarları",  sinir  telləri  bi-liyin  yaranmaeınıi,  idrak  irosesşşn  fizioloji  əsasıdır. 

Təfəkkür, fikir beyin fəaliyyətinin yüksək məһsuludur. 

A.Bakıxanov,  M.F.Axundov  vz  Һ.Zərdabi  belə  bir  qəiaətdə  olmuşlar  ki, 

idrakda  һiss  üzvləri  kimi  əql,  zəka  da  zəruri  olaraq  işqirak  edir.  Onlar  vaһid 

idrak prosesşqan ayrılmaz tərəfləridir. Dünyanın dərk edilməsi һissi qav-rayışın 

və əqlin vəһdəti һalında mümkündür.һissi müşa-Һ

N

.

R 

idrakın başlanğıcı olsa da, 

onun son һəddi deyil-dir. Dünyada bnlavasitə һiss üzvlərimizlo dərk edə bilmə-

diyimiz  һadisə  və  proseslər  olduqca  çoxdur.  nsan  һiss  orqanları  ilə  predmetin 

yalnız  zaһiri  əlamətləri,  təzaһür-ləri  barədə  mə"lumat  һasil  edir,  lakin  onun 

daxili maһiyyətinə nüfuz edə bilmir. 

A.Bakıxanov  dəfələrlə  qeyd  etmişdir  ki,  insan  һəmişə  "ağlı  özünə  rəһbər" 

bilməlidir.  Fikrini  əsaslandırmaq  üçün  o,  Quran  ayəsinə  müraciət  edərək  yazır: 

"Mən bir gizlin xəzinə idim, tanıtmağı lazım bildim"- ayəsinə görə, ilk başlanğıcın 

səbəbi .məһəbbət oldu, qayıdış səbəbi də yenə o olacaqdır. Bu surədə bütün sadə 

və mürəkkəb varlıqlarda һəqiqi rabitə eşqdir... Eşqin elə bir һalı vardır ki, bəyana 

sığmaz...  Varlığın  eyni  və  ya  onui  səbəbi  olan  məһəbbəqin  yern  ançaq 

ürəkdir...һisslər  və  üzvlər  ürəyə  tabedir,  onun  əmrindən  çıxa  bilməz".Özünü, 

deməli,  Alla-һı  da  tanımaq  "əqli  təһqiqat  və  nəqli  tətbiqat  olmadan  mümkün 

deyişir". Varlığın "zaqı", maһiyyəti ağılla dərk edtşə bilər. L.Bakıxanov fikrini belə 

izaһ  edir:  "Dzrya-dan  saһilə  çıxmaq,  insan  qüvvəsindən  asılı  olmayan  külə-yin 

ə

sməsnnə  bağlı  olsa  da,  gəmisiz  və  yelkənsiz  dərya  üzündə  uzmək  mümkün 

deyildir.  Bundan  mə"lum  olur  ki,  bu  fırtınalı  dənizdə  ağıl  gəmisi  olmadan  səfər 

etmək mümkün deyil. 

Һ

.Zərdabi  bu  fikri  müdafiə  edərək  onu  daһa  da  irəli  aparır,  elmin 

nailiyyətlərinə əsaslanaraq obyektiv əlaqə və qarşılıqlı tə"sir ideyasını üzvi aləmə, 

eləçə  də 

ÇƏMIYYZT 

һə

yatına  şamil  edir.  Onun  təbii-elmi  məqalələrişş  ana  xəttini 

belə bir ideya təşkil edir ki, Kainatda mövçud olan bütün predmetlər, bütün cansız 

və  çanlılar  "aləmi  bir-birilə  müəy}ən  qarşılıqlı  asılılıq  münasibətlərin-dədirlər". 

Melikov Behruz

---

Belə  ki,  Günəşin  şüası,  təmiz  һava  və  təmiz  su  Yer  üzündə  һəyatın  zəruri 

şə

rtləridir. Sonsuz məkanda movcud olan çoxlu aləmlər bir vəһdət təşkil edir və bu 

vəһdətin əsasında onların maddiliyi durur. 

Dünyanı  maddi  vəһdətdə  görmək  Azərbaycan  maarifçi-lərini  labüd  olaraq 

təbiətdəki  obyektiv  qanunauyğunluğu,  zərurət  və  səbəbiyyəti  qəbul  etməyə 

gəqnrib çıxarır. Onlar göstərirlər ki, dünyada təbii qanunauyqunluq və səbəbiyyət 

vardır, һər şey varlıqa daxilən xas olan təbii qanunlar əsasında baş verir. Һətta əqli 

zərrə olan insanın һərə-kətləri də qanunlara tabedir, ona rəqmən baş verə bilməz. 

nsanlar onların iradəsindən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bu təbii qanunları 

ləğv etməyə qadir deyil, lakin onları dərk etməyə qabildir. 

Vətənini  dünyanın  sivilizasiyalı  ölkələri  sırasında  görməkdə  Azərbaycan 

maarifçiləri  ən  çox  kamil  insana,  düşünən  zəkaya  ümid  baqlamışlar.  Һəmin 

məqsədlə  dz  "mövçudatın  ən  şərəfli  növü",  "əvəzsiz  varlıq"  kimi  səciy-

yələndirdikləri  insan ideyasııı  qnoseoloji  aspektdə  də  əsaslandırmaqa  çalışmışlar. 

nsanların idraki qüdrə-tinin maһiyyətini açmaq, dünya və onun qanunlarını dərk 

etməyin forma və vasitələrini aydınlaşdırmaq, elmi bi-likləri əldə etməyin, insanın 

özünü, ətraf müһiti dərk etməsinin yollarıpı göstərmək onların dünyagörüşünd 

 

Melikov Behruz

---

MÜHAZ RƏ  7      ( 6  saat) 

 

MÖVZU:      FƏLSƏFƏN N  NƏZƏR    PROBLEMLƏR . 

 

                                                      MÜHAZ RƏN N  PLANI 

1.   VARLIQ    KATEQOR YASI. 

2.  MATER YANIN   ELM _ FƏLSƏF    QURULUŞU    HAQQINDA. 

3.   HƏRƏKƏT   MATER YANIN   MÖVCUDLUQ       FORMASIDIR. 

4.        MƏKAN      VƏ      ZAMAN      MATER YANIN      MÖVCUDLUQ       

FORMALARIDIR.  

"Varlıq"  fəlsəfi  dünyagörüşünün  əsasında  duran  müһüm  anlayışlardandır, 

Fəlsəfənin əsas məsələsinin-təfəkkürlə varlığın, ruһla təbiətin münasibətinin һəlli | 

ilə əlaqədar olaraq "varlıq" kateqoriyası və varlıq һaqqında tə'lim olan ontologiya 

ə

trafında һəmişə kəskin mübaһisələr getmiş və indi də getməkdədir. Çünki fəlsəfi 

dünqüncələr üçün bu anlayışın mənası və əһəmiyyəti olduqça böyükdür. 

nsanın һəyat fəaliyyəti adətən, şübһəsiz qəbul olunan bə'zi sadə və anlaşıqlı 

ilkin şərtlərə əsaslanır. Onla-rın içərisində birinçisi və universal olanı insanın belə 

bir inamıdır ki, dünya vardır, o, müəyyən məkan və zamanda mövçuddur, onda nə 

kimi dəyişikliklərin baş ver-məsindən asılı olmayaraq o һəmişə saxlanılır. Bə

l

zi fi-

losoflar  bildirirlər  ki,  dünya  һər  yerdə  mövcuddur,  eyni  zamanda  əbədidir. 

Başqaları  isə  iddia  edirlər  ki,  dünya  məkan  və  zaman  etibarilə  sonludur,  onun 

ə

vvəli və axırı vardır. 

Varlıq probleminin birinçi aspekti məһz varlıq һaq-qında fikirlər zənciri, һər 

biri  sonrakı  məsələnin  qoyu-luşunu  doğuran  suallara  verilən  çavablardır:  Nə 

mövçud-dur?  Dünya  һarada  mövçuddur?  Burada  və  һər  yerdə.  O  nə  müddətə 

mövcuddur?  ndi  və  һəmişə.  Bəs  ayrı-ayrı  şeylər,  orqanizmlər,  adamlar  nə 

müddətə mövcuddur? Onlar sonlu və keçicidir. Yə"ni onlar yaranır, inkişaf edir və 

müəyyən  müddətdən  sonra  ölüb  gedirlər,  lakin  yox  olmurlar,  yeni  formalar  kəsb 

edir , başqa cisimlərə çevrilirlər. Prob-lemin kökü, mə'nası, təbiətin keçiçi olmayan 

varlığının  şsylərin  müxtəlif  һallarının  ötəri  olan  varlığı  ilə  ziddiyyətli 

Melikov Behruz

---