Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
pozmadan duy-ğu və şüur xassələrinə malik materiayanın mövcudluğunu sübut etmək kimi çətin və mürəkkəb bir məsələni һəll etmy li olmuşlar. Odur ki, köһnə materializm, һətta məsələnin düzgün һəllinə xeyli yaxınlaşan fransız materialistləri bunu sübut etmək üçün təbii-elmi biliklərin çatışmaması üzündəi idealizmə güzəştə getməli olurdular. Problemin pozitiv һəlli saһəsində səmərəli addım yalnız keçən zsrin ortalarında atıldı. Şüurun varlığın atributu ol-ması һaqqında һilozoist Spinoza tə"liminin səmərəli to-xumunu qəbul edən F.Engels diqqəti belə bir çəһətə yonəltdi ki, əvvəla, şüur materiyanın özü tərəfindən törə-dilmişdir, ikinçisi, özünün büqün çevrilmələrində һəmi-şə eyni qalai materiya "atributlarından һeç birini itir- mədiyindən o, gələcəkdə düşünəi ruһun məһv edəcəyi təqdir-də belə, onu başqa bir yerdə, banla bir vaxtda һökmən yeni-dən qerədəcəkdir". Beləliklə, Engelsə görə, ş üur, "düşünən ruһ" materiyanın modusu, onun yalnız bə"zi formalarına məxsus təsadüfi xassəsi olmayıb, onun atributu, elə zəruri əlaməqidir ki, bunsuz materiya natamam, yarımçıq olardı. Lakin Spinozadan fərqli olaraq Engels nqüurun atributlu-ğu məsələsinə materiyanın inkişaf dialektikası baxı-mından yanaşaraq ruһa, nqüura materiyanın bünevrəsində reallaşması imkanı kimi baxırdı. Başqa sözlə, materiya öz inkişafının ən yüksək zirvəsində "düşünən ruһun" təşkil etdiyi bir sıra xassə və qabiliyyətlər törətmişdir. Ş üurun yaranmasına dair bu konseisiya onun təbiəti һaqqında məszlənin də iozitiv һəllinə imkap verirdi. Sual olunur: görəsən materiyanın təşkilinin ən yüksək səviyyəsində
ş
ümumi xassəsi olan, "duyan materi-ya" ilə "duymayan materiya" arasında əlaqə yaradan "inikas" xassəsidir. nikas materiyanın bünövrəsində duran ən ümumi xas-sədir. O, nredmstlərin qarşılıqlı tə"sirinin universal-lıqı ilə şərtlənir. Maddi aləmin bütün obyektləri, pro- sesləri öz aralarında fasiləsiz qarşılıqlı əlaqə və tə"sirdədirlər. Qarşılıqlı qə"sirdə olan obyektlərin biri digərində müəyyən "iz" buraxmaqla onları müvafiq dəyi- ş ikliyə uğradır. Banpa sözlə, qarqqşlıqlı tə"sir prose-sində 1ə"sirə mə"ruz qalan obyekt və proses öz dəyişmələrində tə"sir göstərən obyektin, һadisənin, prosesin müəyyən xassələrini yenidən һasil edir. Şüurun maһiyyətindən danışmazdan əvvəl Melikov Behruz
qeyd edək ki, insanın şüur fəaliyyətinə onun fikirləri, duyğuları, təsəvvürləri, һ issləri, iradəsi, xarakteri və s. daxildir. nsanın şüuru onun psixikasının bir һissəsidir, çünki psixika şüurdan əlavə ş üuraltı və qeyri-şüuri proseslərn də eһtiva edir. Psixika - orqanizmin xarici ger- çəkliyin һissi və ümumiləşdirilmiş obrazlarıiı yarat-maq və onların tələblərinə uyğun şəkildə cavab vermək qa-biliyyətidir. nsan isixikası dedikdə onun daxili, subyek-tiv aləminə mənsub olan һadisələr sistsmi, şuuri pro-seslər dedikdə insanların təfəkҝür və iradəsindən keçən psixi һadisələr və fəaliyyət növləri nəzərdə tutulur. Şü-uraltı һadisələr isə insan təfəkkürünün nəzarətindən kə-narda qalan və buna görə də kifayət qədər nəzarət oluna bilməyən mə"nəvi һadisələrdir. Ş üurun nə olduğunu izaһ eqmək üçün onun maqeriyaya, obyektiv reallığa münasibətini aydınlapşırmaq lazım-dır. Aləmin rəngarəng һadisələrini maddi və ideal һadi-solərə ayırmaq olar. Maddə һadisələr obyektiv surətdə, in-sandan kənarda və ondan asılı olmadan mövçud olub "mate-riya" anlayışında ümumilənqdirilmişdir. Maddi һadisə-lərdən fərqli olaraq ideal, mə"nəvi һadisələr ikinçi, mad-di һadisələrdən törəmə olub "şüur" anlayışında ifadə olunurlar. Şüur ailayışı prinsip e"tibarilə maddi kom-ponentləri eһtiva etmir. Bununla yanaiş1 bu anlayışı tə"yin eqmək, itüurun nə olmasını aydınlaşdırmat yalnız ona görə mümkün olur ki, maqeriya və şüurun ümumi cəһətlə-ri vardır. Şüursuz materiya və ş üur һeç bir «münasibətdə» ola bilməzdi. Buna görə də insan şüurunun məzmununun bir һissəsini içtimai һadisələrin in"ikası təşkil edir. Beləliklə ipean beyninin funksiyası olan şüur, һəm də içtimai praktika-nın məһsuludur. Bu o deməkdir ki, cəmiyyətdən һəmişəlik təçrid olunmuş adamda şüur ola bilməz. Ş üurun başlıça funksiyalarından biri insanın davranış və һərəkətlərini tənzimləməkdir. Deyilənlər göstərir ki, yüksək dərəçədə qəşəkkül tapmış materiyanın.yə"ni insan beyninin xarici aləmi psixi əks etdirmək xassəsi kimi yaranan şüur materiyanın uzun sürən təkamülünün nətiçəsi. içtimai inkişafın məһ-suludur. nsan şüuru tələb edir ki, dünyaya münasibətdə müəyyən fəal mövqeyin Melikov Behruz daşıyıçısı olmaq e"tibarilə subyskt özünü digər subyskqlərdən ssçib ayırsın. nsanı özünü seçib ayırması, özünə müəyyən münasibət bəsləməsi, öz imkanları-nı obyektivcəsinə qiymətləndirməyi bacarması insan xa-rakteristikasının spesifik formasını təijil ednb mzn-lik şüuru və ya özünüdərketmə adlanır. Mənlik şüuru in- sanın özünə doğru yönəltdiyi şüurudur. Onun obyekti şüurun özüdür. Müxtəlif səviyyələrdə və müxtəlif formalarda təzaһür edən mənlik şüuru tarixi inşkişafda göqürülən mürəkkəb törəmədir. Onun һal-əһval adlanan birinçi for-ması insanın öz varlığını elemsntar şəkildə başa düşməsinə və özünü onu əһatə edən çisimlər və insanlar sı-rasına daxil etməsinə əsaslanır. һəata şeylərin mövcudlu-qunun insandan və oiun şüurundan kənarda elementar tərçdə qavrapılması belə mənlik şüurunun müəyyən formasını qələb edir. һər һansı bir çismin mövçudluğuna inanmaq üçün onun qavranılması prosesinə ineanın digər təbii və sosial sistemlər içərisində yerini müəyyən edən və onda baş vsrən, maһiyyətçə xariçi aləmdəki dəyişikliklərdən fərq-lənən prosesləri nə;zərə ala bilən bir mexanizm daxil edil-məlidir. Psixoloqlar təsdiq edirlər ki, gerçəkliyin һeç olmasa qavrayış səviyyəsində dərk olunması bu prosesə müəyyən bir "dünya sxeminin" daxil edilməsini tələb edir. Yuxarıda şüurla materiyanın münasibətini nəzərdən keçirərək şüurun materiyaya nəzərən ikinçi törəmə olub, onu əks etdirdiyini gördük. Lakin şüur materiyanı sadəçə js etdirməyib, һəm də ona əks tə"sir göstərir, һətta onu "ya- ratmaqla" yaradıçı xarakter daşıyır. Şüurup yaradıcı xarakterinə ən bariz misal bu ola bilər ki, şüurun köməyi ilə insanlar onun özünün yaraiması və fəaliyyət mexaniz-mini öyrənmək əsasında insan beyninin fəliyyətini mo-delləitdirir, onun bə"zi funksiyalarını yerinə yetirən, insanın yalnız fiziki fəaliyyətini dsyil, һəm də intel-lektual faliyyətini һəyata keçirən kibernetik maşınlar yaradır. Öz-özünü tənzimləyən mürəkkəb dinamik sistemlər һaqqında elm olan kibernetikanın nailiyyətləri əsasında yaradılan һəmii maşınların köməyi ilə mürəkkəb və sür"ətli riyazi һesablamalar aparılır, bir dildən başqa-sına tərçümələr edilir, şe"r yazılır, gələçək һadisələr proqiozlaşdırılır, musiqi bəstələnir və s. һazırda ki-bernstik maşınlar isteһealın, һəqta mürəkkəb isqeһsal proseslərinin idarə olunmasında Melikov Behruz
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|