Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

olmaması  məsələsindən  ibarətdir.  Düpyanın  irinsip  e'tibarilə  dərk  edilib-

edilməməsi  məsələsi  insan  fikrini  əsrlər  boyu  özünə  çəlb  edən  ən  vaçib  fəlsəfi 

məsələlərdən olmuşdur. 

Fəlsəfə tarixində bu suala çavab vermək çəһdi üç əsas istiqamətin yaranması 

ilə  nətiçələnmnşdir:  fəlsəfi  op  timizm,  skeitisizm  və  atostisizm.  Optimistlər 

dünyanın  prinsipcə  dərk  ediləcəyini

 

təsdiq  edir,  aşostiklər  əksinə,  onu  qəti  inkar 

edirdilər.  Skeptiklər  isə  prinsip  etibarilə  dünyanın  dərk  olunanlığını  inkar 

etməsələrdə biliklərin səһiһliyinə, һəqiqiliyinə şübһə ilə yanaşır-lar. Skeptisizm öz 

məşiəyipi qədim yunan fəlsofəsindən almıpuqır. Bu istiqamətə mənsub olan qədim 

yunan  və  roma  filoeofları  belə  güman  edirdilər  ki,  nredmet  һapında  söylənilən 

ixtiyari müһakimə ona oks qoyulan başqa müһa-kimə ilə əvəz edilə bilər. Məsələn, 

fizioloji  cəһəqdən  sağlam  adam  balın  şirin,  sarılıq  xəstəliyinə  tutulmuş  adam  isə 

onun  açı  olduqunu  söyləyir.  Belə  misallara  isnad  etmək  əsasında  sksptiklərin 

çıxardıqları  nətiçə  çox  sadə  idi:  şsylər  һaqtında  biri  dikərini  istisna  edən  fikir 

söyləmək  mümkün  oldutundan  һəqiqi  filosof  şsylərin  ma-һiyyətini  dərk  etməyə 

cəһd eqmzməli və bunuila da öz ruһu-nun raһatlıqını nozmamalıdır. 

Skeptisizm  XVII  əsrdə  Fransada  Beyl  tərəfindən  ye-nidən  dirçəldilmiş  və 

sonrakı  davamını  fəlsəfi  fikrin  inkişafına  çiddi  tə'sir  göstərmiş  Kantın  və Yumun 

aq-nostisizmində tapmışdır. Kant dünyanın rsal movcudlu-ğuiu qəbul etsz də, onu 

prinsii  etibarilə  dərkedilməz  say-mışdır.  Kant  təzaһür  ("fenomen")  ilə  maһiyyəti 

("noumen") bir-birindən ayıraraq şeylərin maһiyyətini "transendent" aləmə aid e» 

məklə  onu  dərkedilməz,  təzaһürü  isə  qavrayış-larla  eyniləşdirərək  onu  subyektiv 

e'lai edirdi. 

Dünyanın  obyektiv  mövcu;1luğunu  qəbul  edən,  lakin  onun  adekvat  idrakını 

inkar edən Kantdan fərqli olaraq ingi-lis filosofu D.Yum dünyanın dərkedilənliyini 

rədd  etmək-lə  yanaşı,  onun  obyekqiv  mövcudluğunu  da  inkar  edirdi.  Yum 

göstərirdi ki, insan öz duyğuları xariçinə çıxmaq və özün-dən xariçdə olan şeyləri 

dərk  etmək  qüdrətindən  tamamşi  məһrumdur.  Yumun  aqnostisizmini  qısaça  belə 

xarakterizə  etmək  olar:  qavrayışlar  yalnız  һadisələrii  vasitəsilə  mövcuddur, 

һ

adisələrin  arxasında  isə  һeç  bir  şey  yoxdur.  Beləliklə,  Yum  və  Kant 

Melikov Behruz

---

aqnostisizminin  ümumi  çəһəti  bun-dan  ibarətdir  ki,  onların  һər  ikisi  təzaһürü 

maһiyyətdzn  ayırır,  onu  subyekqivləşdirərək  dərk  edən  subyekain  һissi 

qavrayışlarına münçər edir.  

" drak  obyekti"  anlayışını  ona  qoһum  olan  "idra   predmeti"  anlayışından 

fərqləndirmək  lazımdır-  YuxarıY  da  qeyd  edildiyi  kimi,  idrak  obyekti,  üzərinə 

subyektin  id-1  raki  fəaliyyəti  yönələn  maddi  və  mə'nəvi  aləmin  predmet  vt 

һ

adisələridir.  Gerçəkliyin  yalnız  subyektin  idraki  fəaliyyətinə  daxil  olan  saһəsi 

idrak  prosesində  istifadz  olunan  idrak  obyektləri  içərisindən  seçilib  götürülən 

gerçəklik fraqmentidir. Eyni bir idrak obyekti müxtəlif elm-| lər tərəfindən öyrənilə 

bilər.  Məsələn,  idrak  obyekti  olmaq  etibarilə  təfəkkür  müxtəlif  elmlərin,  o 

çümlədm!  məntiqin,  psixologiyanın,  ali  əsəb  fəaliyyəti  fiziologiyasının  iredmeti 

ola bilər. Struktur baxımından idran predmeti idrak obyektindən bununla fərqlənir 

ki,  elm||  tədqiqatın  məqsəd  və  vəzifələrindən  asılı  olaraq  idrap  nredmetinə  idrak 

obyektinin yalnız başlıca, müһüm əla| mətləri daxil olur. 

drak  nəzəriyyəsi  üçün  mustəspa  əһəmiyyət  kəsb  edən  məsələlərdən  biri 

praktika  problemidir.  drak  nəzəriy}  əsində  praktikanın  һəllediçi  rolu  bu  fəlsəfi 

kateqoriya-nın xüsusi və diqqətli təһlilini tələb edir. 

Fəlsəfə qarixiidə müxtəlif cərəyanların iümayəndal-əri "praktika" anlayışının 

məzmununu müxtolif çür anla-1 mışlar.Obyektiv idealist və böyük dialektik olan 

һ

egel  nraktika  dedikdə  "mütləq"  ideyanın,  daһa  sonra  isə  insan  şüurunun  "iradə 

fəaliyyətini" başa düşürdü. Subyektiv idealizmə görə isə praktika insanların zəka, 

iradə, intu-isiya ilə şərtlənən nsixi fəaliyyətidir. Bununla da sub-yektiv idealizmdə 

insan  fəaliyyətinin  maddi  tərəfi  onun  psixi  fəaliyyətinin  funksiyası,  nəticəsi  kimi 

başa  düşü-lərək  bir  növ  onun  içərisində  əridilirdi.  һalbuki  idra-kın  mənbəyi 

insanların  fəal,  maddi-praktiki  fəaliyyztin-də,  onun  dünyanı  dəyişdirən  içtimai-

tarixi praktikasında və birincn növbədə isteһsal-əmək fəaliyyətində axtarıl-malıdır. 

Praktika insanların təbiət və cəmiyyəti dəyişdirmzyz yönəldilən maddi, һissi-

predmetli,  məqsədyönlü  fəaliyyətiir.  Praktikanın  məzmununu  qəbii  və  sosial 

obyektlərin I dərk edilməsi, mənimsənilməsi və dəyişdirilməsi təşkil olur. Praktika 

insan cəmiyətinin və idrakın inkişafı-p һərəkətvsriçi qüvvəsini, əsasını təşkil edir. 

Melikov Behruz

---

stər I öz məzmununa, istərsə də һəyata keçirilməsi üsullarına görə praktika içtimai 

xarakter  daşıyır.  Müasir  praktika  öz  strukturu  e'tibarilə  mürəkkəb  sistem  olub, 

insanların I real tələbatlarını, məqsədlərini, ayrı-ayrı fəaliyyət formalarını, һərəkəç 

lərini,  onların  motivlərini,  məqsədə  I  çatmağın  üsul  və  vasitələripi  və  nəһayət, 

fəaliyyətin I nətiçələrini eһtiva edir. 

nsanların  məqsədyönlü  maddi  fəaliyyət  formaları  müxtəlifdir.  Onlar  һəm 

ictimai  isteһsal  prosesində,  һəm  elmi  idrakda,  һəm  də  siyasn  saһədə  fəaliUət 

göstərirlər. Bu baxımdan praktikanın aşaqıdakı formalarını fərqlən-dirmək olar: 

1) 

Praktikanın 

ə

sas 

və 

müəyyənedici 

forması 

olan 

mad- 

 di istsһsal fəaliyyəti; 

2)

 steһsal  münasibətləri,  əməyin  təşkili,  sosial  fəa-liyyət  siyasi  mübarizə, 

sinfi toqquşmalar, milli-azadlıq һərəkatları. sosial inqilablar, müһaribələr; 

3)

 Obyektin  dərk  edilməsi  məqsədilə  һəyaqa  keçirilən  eksperimen1  

fəaliyyət,  o  cümlədən  kosmik  texnika,  çiһaz  və  elektron  һesablayıçı  maşınların 

tətbiqi ilə aparı-lan elmi müşaһidələr; 

4}  nsanların ailə-məişət saһəsindəki fəaliyyəqi. 

draka münasibətdə prakqika üç qat rol oynayır. 

Ə

vvəla,  praktika  idrakın  mənbəyi,  əsası  və  һərəkətve-riçi  qüvvəsi  olub,  ona 

ümumiləşdirmək  və  nəzəri  cəһətdən  işləmək  üçün  zəruri  olan  faktik  materiallar 

verir.  Bu-'  nunla  da  praktika  idrakı  durmadan  yeni-yeni  materiallar-la 

qidalandıraraq  onu  real  һəyatdan  ayrı  düşməyə  qoymur.  draka  göstərilən  çəһd 

insanın praktiҝi fəaliyyəti ilə birlikdə yaranır.  nsanın һəyat mənafeyi onun praktiki 

fəaliyyətinin  gedişində  daim  dəyişdirdiyi  gerçəkliyin  bütün  saһələrinin  dərk 

edilməsiii  tələb  edir.  Tarix  gös-tərir  ki,  elmi  idrak,  edilən  slmi  kəşflər  insanların 

һə

yatı,  praktiki  tələbləri  ilə  şərtlənib  bilavasitə  bəşər  praktikasının  inkişafından 

irəli gəlir. 

kipçisi.  praktika  biliyin  tətbiq  üsulu  olub,  bu  mə'nada  idrakın  məqsədidir. 

Biliklər  yalnız  o  һalda  prak-tiki  mə'na  kəsb  edirlər  ki,  onlar  bilavasitə  һəyata 

keçmiş olsunlar. Praktika sanki biliyin gücünü nümayiş etdirm sınaq meydanıdır. 

Öz-özlüyündə idrakın son məqsədi bilik əldə edilməsi deyil, çəmiyyətin maddi və 

Melikov Behruz

---