Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

mə'nəvi qələbatı-nı ödəmək məqsədilə gsrçəkliyin praktiki dəyişdirilməsi-1 dir. 

Üçünçüsü,  iraktika  idrakın  nəticələrinin.  bu  proses-də  qazanılmış  biliklərin 

һə

qiqiliyinin  me'yarı,  ölçüsü*  dür.  Ançaq  praktikanın  sıiaqıpdan  keçən  bilik 

obyektiv-lik, səһiһlik, һəqiqiliҝ statusu qazana bilir. 

Beləliklə, iraktika bütüi mərһələlərdə idrakın for-malaşmasının və inkişafının 

ə

sası,  bnliyin  mənbəyi,  idrak  prosesinin  nətiçələrinin  һəqiqiliyi  me'yarılır.  nsan 

dünyanı ona tə'sir etdiyi və onun tə'sirinə mə'ruz qal-dıqı dərəcədə dərk edə bilir. 

Elmi  nəzəriyyə  və  praktika  insan  fəaliyyətinin  vəһdətdə  olan  elə  tərəfləridir  ki, 

burada  һəllediçi  rol  һəmişə  iraktikaya  məxsusdur.  şr  emnirik,  istərsə  də  nəzəri 

səviyyədə idrakın xüsusiyyətləri praktika ilə detsrminə olunur.  drak bəşəriyyətin 

spesi-fik, mə'nəvi fəaliytyət forması olsa da, öz təbiəti e'qiba-rilə praktikidir, belə 

ki,  maddi  -  praktiki  fəaliyyət  idrakın  yalnız  başlanğıc  nöqtəsi,  əsası  və  məqsədi 

olmayıb, һəm də onui nəqicəsinin göstəricisidir. 

drak  nəzəriyyəsinin  müһüm  məsələlərindən  biri  bili-yin  maһiyyəqi,  onun 

strukturu  və  yaranma  mexanizmndir.  Bi-liyin  strukturunu  və  snesifikasını 

öyrəndikdə mə'lum olur ki, onun müxtəlif səviyyələri və tipləri vardır. Bilik maddi 

və  mə'nəvi  obyektlər  һaqp.şda,  şeylərin  xassələri  vz  müiasibətləri  һapında, 

cisimlərin  kəmiyyət  və  keyfiyyət  cəһətləri  һapında  və  s.  ola  bilər.  Biliyin  xüsusi 

bir ti-pini isə problem və məsələ, yə'ni namə'lum olanları açmaq һaqqında biliklər 

təşkil edir. Belə biliklər adətən sual və əmr formasında ifadə olunurlar. 

drak prosesi neçə baş verir?  drakın mexanizmi neçzdir? Bu suallara çavab 

vermək  üçün  idrak  prosesinin  strukturuna  və  onun  inkişaf  dnalektikasına  nəzər 

salaq. 

Yeni  dövrdə  qərarlaşmış  fəlsəfi  sistemlərin  əksə-riyqyoti  idrakda  iki  əsas 

mərһələni ayırır: һissi və mənti-qa idrak. Obyektiv reallığı dərk etməyin, dialektik 

yolu çanlı seyrdən abstrakt təfəkkürə doğru istiqamətlənməklə çanlı seyr - abstrakt 

qəfəkkür  -  praktika  sxemi  üzrə  davam  edir.  Lakin  buradan  belə  nəqiçə  çıxarmaq 

olmaz ki, kuya idrak prosesi üç pillədən: һissi idrak, məntiqi idrak və praktikadan 

ibarətdir.  Məsolə  burasındadır  ki,  "canlı  seyr"  dsdikdə  adətən  "empirik  idrak", 

yə'ni təcrübə nlə, prakt ika ilə bilavasitə bağlı olan və bir o qədər də dərin olmayan 

Melikov Behruz

---

idrak  nəzərdə  tutulur.  Cailı  seyrdə  praktiki  fəa-liyyətlə  yanaşı  һökmən  fikir 

momenti  də  iştirak  edir,  odur  ki,  onu  iraktika  ilə  һissi  idrakın  dialektik  vəһdəti 

kimi  anlamaq  lazımdır.  Məsələnin  bu  çəһətini  nəzərə  ala-raq  idrak  prosesinin 

dialektikasıiı belə bir sxemlə ifadə etmək olar: 

Praktiҝa – Һissi idlrak - Məntiqi idrak - Praktika 

Bu  sxem  idrak  prosssi  ilə  insanların  maddi  və  mə'nəvi  fəaliyyətinin  vəһdəti 

һ

aqqında  yuxarıda  deyilənlərə  tam  uy-ğundur.  Belə  ki,  bu  sxemdə  praktika 

konkreq idrak prosesi-nin һəm başlanğıçında, һəm də sonunda iştirak edir. Bu isə 

dialektik - materialist idrak nəzəriyyəsinin bslə bir müddəası ilə һəmaһənk səsləpşr 

ki,  praktika  idrakın  һom  başlanqıç  nöqtəsi,  һəm  də  əldə  edilmiş  biliklərin  һəqi-

qaliyinin me'yarıdır.  drak prosesi duyğulardan batpla-yıb, һissi idrakın kedişində 

ə

ldə edilmiş nətiçə və fakt-ları ümumiləşdirmək yolu ilə abstrakt təfəkkürə qədər 

yüksəlir. 

Hiss  və  zəka  insan  idrakının  iki  əsas  formasıdır.  Geneqik  baxımdan  һissi 

idrak  rasional  -  məntiqi  idrakdan  əvvəl  kəldiyi  üçün  һissi  və  rasionala  müəyyən 

mə'nada idrak prosssinin pillələri kimi də baxmaq olar. 

dərk  edə  bilmək  üçün  insanın  һiss  orqanlarının  sayı  ki-fayətdirmi?  Müasir 

elm sübut eqmişdir ki, insanın һiss orqanlarının sayı dünyanı bir küll һalında dərk 

etmək üçün kifayət qədərdir. Məsələ burasındadır ki, һissi qav-rayışlara müyəssər 

olmayan  cisim  və  һadisələri  insan  iç-timai  praktikada  duyğu  və  təfəkkürün 

qarşılıqlı əlaqəsi zəmiiində dərk edir.  nsanın duyqu orqanlarının fəaliyy-əti başa 

çatdığı  yerdə  onun  rasional  idrakı,  məntiqi  təfəkkürü  fəaliyyətə  başlayır.  nsan 

duyğular  vasitəsilə  dərk  edə  bilmədiklərini  məntiqi  təfəkkür,  ağıl  və  zəka  va-

sitəsilə dərk edir. Ətraf aləmin dərk edilməsi dərəcəsi insanın duyğu orqanlarının 

bioloji kamilliyi ilə deyil, ictimai praktika zəmişşdə onun əqli inkişaf səviyyə-silə 

müəyyən olunur. 

Hissi idrak şeylərin ayrı-ayrı tərəfləri və xarici əlaqələri һaqqında bilik verir. 

һ

iss  üzvlərinin  vsrdiyi  mənzərə  son  dərəçə  zənkin  və  rənkarənkdir.  Buna 

baxmayaraq  һissi  idrakın  yaratdığı  mənzərə  һeç  də  tam  deyildir.  һiss  üzvləri 

vasitəsilə  cisimlərin  atomlardan  təşkil  olundu-ğunu,  elektrik  çərəyanının  nizamlı 

Melikov Behruz

---

һə

rəkət edən yüklü һissəçnklər seli olduğunu, işığın çox böyük sür'ətini, qəbiətin 

və  içtimai  һəyatın  bir  sıra  dikər  mürəkkəb  һa-disələrini  qavramaq  mümkün 

deyildir.  Bir  sözlə, һissi id-rak  şeylərin  təbiətini, onların  maһiyyətini, inkişaf  qa-

nunlarını,  daxili  əlaqələrini  aşkara  çıxara bilməz.  d-rakın  əsas  vəzifəsi  isə  məһz 

bundan ibarətdir. һissi id-rakın yerinə yetirə bilmədiyi vəzifələri məntiqi və ya ra-

sional  idrak  yerinə  yetirir.  Çisim,  proses  və  һadisələrin  xarici,  ayrıca  çəһət  və 

ə

lamətlərinin bilavasitə dərk edilməsindən onların ümumi, daxili, bilavasitə qavra-

nılmayan  qanunauyğunluqlarınıp  rasional  dərkinə  məһz  məptiqi  təfəkkür 

sayəsində keçilir. Fəlsəfədə sensualist materialisplər idrak prosesində duyğulardan 

təfəkkürə ke-çidin maһiyyətini başa düşməyərək biriiçini ikinciyə müncər edirlər. 

Məһz  qavrayışın  һesabına  predmeq  şüura*  özünün  bütöv  prsdmet  formasında, 

obyektiv,  iqüurdan  asılı  olmayan  bütövlüyü  şəklində  əks  olunur.  Duyqunun 

obyektnv  aləmin  subyektiv  obrazına  çevrilməsi  də  ayrı-ayrı  duyğuly  rın  һissi 

idrakın daһa yüksək forması olan 1 avrayışa da-xil edilməsi һesabına əldə edilir. 

Qavrayış  predmstin  bütöv  obrazıdır.  Bu  obraz  insa-na  məxsus  bütün 

analizatorlarıi,  yaxud  da  onlardan  һeç  ol-masa  bir  neçəsinin  birkə  fəaliyyəti 

nətiçəsində  yaranır  Məsələn,  közümüz  əlimizdə  tutduğumuz  almanın  rənki,  for-

ması, burnumuz oiun iyi, dərimiz forması və temperaturu һaqqında mə'lumaq verir. 

һ

iss  orqanlarının  verdikləri  bu  mə^lu^maçların  birləşməsi  nəticəsində  tpüurda 

almnnın bütöv obrazı-qavrayışı yaranır. Sadə mülaһizələr əsa* sında inanmaq olar 

ki,  qavrayış  duyğuların  mexanikn  "çəmi"  dsyildir.  Qavrayış  idraki  və  nrakqiki 

fəaliyyzpş  dikər  aktları  ilə  bağlı  olub,  predmetin  müxtəlif  təza-һürlərinin  fəşt 

sintszi  sayəsində  yaranır.  Buna  körə  dz  çismin  qavranılması  fəal  və  yaradıcı 

prosesdir. Məsələn, biz baxdığımız evin yalnız bir һissəsini körsək dəe» qavrayışı 

onu  bir  müsqəvidə  deyil,  büqövlüyü  һalında  əks  etdirir.  Çisim  һətta  bilavasitə 

verilmədikdə belə biz qav-rayış mexanizminin mürəkkəb fəaliyyəti sayəsində onun 

ş

üurda  bütöv  obrazını  yarada  bilirik.  Bu  һalda  һissi  id-rakın  1avrayışa  nisbətən 

daһa mürəkkəb və yüksək forması olan təsəvvür fəaliyyətə bapşayır. 

һə

m  duytu,  һəm  də  qavrayış  ancaq  predmetlə  bilavasitz  təmasda  yaranır. 

Lakin iredmetin bizə tə'sirindən müəyyən vaxt ötdükdən sonra da biz beynimizdə 

Melikov Behruz

---