MühaziRƏ 1 Tullantıların növləri, təsnifatı və təhlükəlilik sinifləri

MÜHAZİRƏ 5.

1. 
   Tipik tullantıların miqdarının qiymətləndirilməsi
   

1. 
   Tullantıların əmələ gəlmə miqdarının qiymətləndirilməsi
   

Bir qayda olaraq, əmələ gələn tullantıların miqdarının qiymətləndirilməsi müəyyən dərəcədə bir-biri ilə əlaqəli iki yanaşmaya əsaslanır. İlkin xammal (M_c,i) və məhsullar (M_n,j) istehsalının konkret texnoloji prosesinin stabil, təkrarlanan material balansı məlumatlarının mövcud olduğu halda birbaşa hesablama üsulundan istifadə olunur. Yaranan tullantıların miqdarı istehlak edilmiş xammalın, o cümlədən köməkçi materialların miqdarı ilə istehsal olunan məhsulların miqdarı arasındakı fərq kimi müəyyən edilir:

(1.1.)
burada O_n – n - ci tip tullantının kütləsi; M_c,i – i - ci tip xammalın kütləsi; М_n,j – j-ci tip məhsulun kütləsidir.
İkinci yanaşma, xammal istehlakına və ya məhsul istehsalına görə tullantıların əmələ gəlməsinin xüsusi göstəriciləri (və ya standartları) vasitəsilə dolayı hesablamadır.
O_n = K_i - M_c,i (1.2) və ya
O_n = K_j - M_c,j (1.3)
burada i – xammal növünün indeksi; j - məhsul növünün indeksi; K_j - i-ci növ istehlak edilmiş xammal vahidinə n-ci növ tullantıların əmələ gəlməsinin xüsusi göstəricisi; K_j - j-ci növ məhsulun vahidinə n-ci növ tullantıların əmələ gəlməsinin xüsusi göstəricisidir.
Birinci yanaşma daha çox dəqiqliklə xarakterizə olunur, çünki onun tətbiqi yalnız xammal və məhsul istehlakının həcmi haqqında ilkin məlumatlar olduqda mümkündür. Bununla belə, bu cür məlumatlar həmişə təsərrufat və təbiəti mühafizə orqanlarına verilmir. Buna görə də ikinci üsuldan istifadə etmək ən əlverişli hesab olunur. Bu üsulla hesablama müxtəlif sənaye sahələrində yaranan tullantıların əmələ gəlməsinin xüsusi göstəriciləri üzrə sorğu və statistik məlumatlara əsaslana bilər. Bu cür məlumatlar tullantıların əmələ gəlməsinin dolayı qiymətləndirilməsini xammal və ya məhsullar üzrə ilkin məlumatların yalnız biri üzrə aparmağa imkan verir.
Tullantıların əmələ gəlməsinin miqdarını xüsusi göstəricilərlə müəyyən etmək yalnız təqribi həyata keçirilə bilər, çünki bu göstəricilərin faktiki qiyməti istifadə olunan texnologiyanın texniki səviyyəsindən (yəni onun xüsusi növündən) və istifadə olunan xammalların keyfiyyətindən asılı olaraq çox əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Xüsusilə, mineral xammallarda faydalı komponentlərin miqdarı onlarla faiz, xüsusi hallarda isə bir neçə dəfə fərqlənə bilər. Xammalların emalı üçün istifadə olunan texnologiyadan asılı olaraq, təkcə tullantıların əmələ gəlməsinin spesifik göstəriciləri deyil, həm də yaranan tullantıların növləri dəyişə bilər.
Yaranan istehlak tullantılarının miqdarının qiymətləndirilməsi istehsal tullantılarının miqdarını qiymətləndirməkdən daha mürəkkəbdir. Bu, iki halla, yəni bu anlayışın müəyyən dərəcədə hələ də qeyri-müəyyən olması və istehsal tullantılarının əmələ gəlməsinin konkret göstəricisi anlayışı ilə müqayisədə istehlak tullantılarının əmələ gəlməsinin spesifik göstəricilərinin daha genişmənalı bazaya malik olması ilə bağlıdır. Məsələn, təbii mühitə təsir edən mühərrik yağının bərpa olunmayan itkilərinin miqdarını müəyyən etmək lazımdırsa, müəyyən bir müddət ərzində yağ istehlakının ümumi miqdarından işlənmiş mühərrik yağının həmin müddət ərzində dəyişdirilməsi zamanı tökülən miqdarını çıxmaq lazımdır. Əgər ekoloji nəzarətin həyata keçirilməsi çərçivəsində avtomobil təsərrufatında formalaşan və yığılan işlənmiş motor yağlarının miqdarını, yəni real olaraq toplana bilən işlənmiş yağların miqdarını müəyyən etmək tələb olunarsa, o halda, istifadə olunan yağların yığılmasını tənzimləyən normativ göstəricilərdən istifadə olunur. Bununla belə, neft tullantılarının həcmi və sızma şəklində birbaşa itkilərindən asılı olan mühərrikin texniki vəziyyətini də nəzərə almaq lazımdır.
Təsərrüfat və təbii orqanların praktiki fəaliyyəti üçün ən rasional məna, sənaye və məişət istehlakının mövcud şərtlərində sonradan təkrar xammal kimi istifadə və ya utilizasiya və zərərsizləşdirmə üçün toplana bilən tullantıların miqdarının qiymətləndirilməsidir. Bu qiymətləndirmənin düzgünlüyü təkcə təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün deyil, həm də ekoloji nəzarət üçün vacibdir, çünki məhz bu miqdar tullantılar sonrakı nəzarət və operativ tənzimlənmə üçün uyğun olur. Belə hallarda istehlak tullantılarının əmələ gəlməsinin spesifik göstəricilərini çox geniş çeşiddə mal və xidmətlərin istehlak vahidi üçün toplana bilən tullantıların miqdarı kimi başa düşmək daha rasionaldır. Məsələn, toplana bilən işlənmiş motor yağlarının payı, avtomobilin növündən və yürüşündən asılı olaraq onların hər birində köhnəlmiş təkərlərin yaranması, hər bir dəzgah və ya məmulata nəzərən yağlı cır-cındırın əmələ gəlməsi, işıqlandırılan hər sahə vahidi üçün işlənmiş flüoresan lampaların yaranması, və s.

2.